Γράφει ο Σπύρος Γ. Μπρίκος
Το ενορατικό, η πρωτόλεια φόρμα και η βασική θεματολογία
Για τη συλλογή διηγημάτων “το βλέμμα στον τοίχο με τη μαντανία”
Ο συγγραφέας και ψυχαναλυτής Darian Leader στο βιβλίο του η κλοπή της Μόνα Λίζα αναφέρει πως οι εικόνες μάς διαμορφώνουν, μας καθηλώνουν, μας σαγηνεύουν, μας αλλοτριώνουν. Η έλξη που ασκεί πάνω μας η εικόνα είναι κατά βάση αλλοτριωτική. Μας δίνει μία σωματική ενότητα με αντίτιμο έναν διχασμό, μία ασυμφωνία στην ταυτότητά μας. Γινόμαστε αυτό που είμαστε εν μέρει μιμούμενοι τους άλλους. Αντί για «μηχανές» που συλλαμβάνουν εικόνες, οι άνθρωποι συλλαμβάνονται αδιάκοπα από εικόνες. Μία εικόνα είναι μία μηχανή που συλλαμβάνει ανθρώπους. Στη συλλογή διηγημάτων το βλέμμα στον τοίχο με τη μαντανία του Ομότιμου Καθηγητή Λαογραφίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και πεζογράφου Ευάγγελου Γρ. Αυδίκου, και χαρακτηριστικότερα στο πρώτο ομότιτλο αφήγημα, η ματιά του παππού του αφηγητή, το θλιμμένο βλέμμα του σε μία εικόνα κάδρου, και οι διασταυρώσεις των βλεμμάτων τους, θεμελιώνουν μία ιδιαίτερη ψυχαναλυτική συνθήκη. Έτσι στη σελίδα 12 διαβάζουμε: «…Η ματιά του είχε ψυχαναλυτικές ιδιότητες. Απελευθέρωνε το υποσυνείδητο και τον βοηθούσε να ψάξει τα κομμάτια ενός εαυτού που φτιάχτηκε με τα υλικά του ενδιάμεσου…». Το κάδρο αυτό με τη φωτογραφία του προπάτορά του λειτουργεί ως ένας καθρέφτης για τον ίδιο. Ένα έναυσμα για να ξεκινήσει ένα ταξίδι αυτογνωσίας. Όπως επισημαίνει ο Γάλλος φιλόσοφος και ανθρωπολόγος Ζαν Πιερ Βερνάν σε μία διάλεξή του με τον τίτλο «Η Οδύσσεια», ο Οδυσσέας βλέπει τον εαυτό του μέσα από τα μάτια της Πηνελόπης, επειδή ένας Έλληνας ποτέ δεν κοιτιέται στον καθρέφτη. Βέβαια η Οδύσσεια είναι ένα ταξίδι αυτογνωσίας, ένα ταξίδι μακράς επιστροφής όπου ο «Ούτις», δηλαδή ο «Κανένας», μέσα στο ατελείωτο ταξίδι περιπλάνησης στοχεύει ακριβώς στην Ιθάκη, δηλαδή στην εύρεση της ταυτότητάς του. Στην πρωτόλεια αφηγηματική φόρμα των διηγημάτων της συλλογής το βλέμμα στον τοίχο με τη μαντανία, βρίσκεται ενταγμένη και αυτή η εναγώνια αναζήτηση της ταυτότητας του αφηγητή, φαίνεται πως το πορτρέτο του τοίχου, αλλά και όλες οι εικόνες της ζωής που έχει ενσωματώσει το ψυχικό του όργανο ή που οι ίδιες τον έχουν παγιδεύσει, τον οδηγούν στο αναπόφευκτο της ασύνειδης αλλά και συνειδητής αναπαράστασής τους, μιας συνεχούς μεταμόρφωσής τους διαμέσου της γραφής. Άλλο ένα παράδοξο ή αναπόφευκτο -που το γνωρίζει καλά ο δημιουργός αυτής της ιδιαίτερης και πρωτότυπης συλλογής διηγημάτων- είναι ότι τα πορτρέτα, οι φωτογραφίες των νεκρών ανθρώπων στα κάδρα, δεν μπορούν να μας δουν. Το παράδοξο είναι ότι νιώθουμε πως μας παρακολουθούν. Μας ακολουθούν με τα μάτια, στοιχείο που έχει αξιοποιηθεί από το γοτθικό μυθιστόρημα. Γιατί όμως υπάρχει αυτός ο διαχωρισμός μεταξύ του βλέπω και του κοιτάζω; Για ποιο λόγο ένα μάτι που δεν βλέπει, φαίνεται μερικές φορές πιο απειλητικό από ένα μάτι που βλέπει, αναρωτιέται εύστοχα ο Darian Leader. Με το θλιμμένο και μάλλον τρομαχτικό βλέμμα του παππού του στη φωτογραφία ξεκινά ο αφηγητής το ταξίδι του, ταξίδι αυτογνωσίας, ταξίδι καταγωγικό ενός ανθρώπου που γεννήθηκε και μεγάλωσε στο μεταίχμιο, στο όριο, στη μεθοριακή ζώνη της ιστορίας και που θέλει να περιπλανηθεί σαν ένας Οδυσσέας στον ωκεανό του υποσυνειδήτου του, προκειμένου να ανασύρει την πραγματική του ταυτότητα σε κάποιο σταυροδρόμι, σε εκείνη τη μεθόριο γκρίζα ζώνη των αφηγηματικών του μεταβάσεων. Πάντως η έλευση εκείνης της φωτοσκίασης, της κάθετης ανθρωπόμορφης λάμψης, που μπορεί να ήταν αληθινή ή μία παραίσθηση, και που τον καλωσόριζε στον τόπο καταγωγής του, στο χωριό των Τζουμέρκων, έδινε μια κάποια λύση στην παραδοξότητα διαμέσου της επαφής με την προγονική ιστορία, με τις ίδιες τις ρίζες. Σαν αποκάλυψη, σαν φάσμα ή σαν φάντασμα, κάτι σαν ενόραση έμοιαζε αυτή η ιδιότυπη συνάντηση του συγγραφέα με την Ιστορία. Ένα πάντως είναι σίγουρο, πως ότι στοιχειώνει τον Ευάγγελο Αυδίκο στα διηγήματα της συλλογής αυτής, αναπτύσσεται στο έπακρο στα μετέπειτα εκτενή μυθιστορήματά του. Είναι η βασική θεματολογία του. Έννοιες όπως η μνήμη, και συγκεκριμένα η ιστορική μνήμη, και το αντίθετό της, η ιστορική λήθη, οι ταυτότητες, το καταγωγικό, ο ελληνικός εμφύλιος και τα τραύματά του, καθώς και οι ψυχικές ταλαντώσεις των ηρώων του που βρίσκονται πάντοτε στο όριο, στο μεταίχμιο, στη ρευστότητα και στην καμπή των ιστορικών συνθηκών. Ο Ευάγγελος Αυδίκος με τη συλλογή διηγημάτων του το βλέμμα στον τοίχο με τη μαντανία εισέρχεται ακριβώς σε αυτό το άγνωστο, αβέβαιο και ατέρμονο παιχνίδι της ιστορίας, διευρύνοντας την «τραυματική ιστορική σκηνή», ώστε ο χώρος και ο χρόνος να αποκτούν μία μυθική παράδοξη ενότητα, γόνιμη ερμηνευτικά, άλλα ποιητικά και αφηγηματικά μετατεθειμένη.
Βιβλιογραφία:
Darian Leader. (2005). Η κλοπή της Μόνα Λίζα, εικόνες σύμβολα της ανθρώπινης επιθυμίας. Μτφρ. Σπηλιοπούλου Μαρία. Αθήνα: Κέδρος.
Vernant Jean-Pierre. (2013). Η Οδύσσεια. Μτφρ. Ζακοπούλου Γεωργία. Αθήνα: Πατάκης.
Φωτογραφία: Στο Ψαθάκι της Πρέβεζας, φοιτητής στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (1971).