Ελληνική πεζογραφία και αρχέτυπα
Μέρος Α΄: Το αρχέτυπο του κατεργάρη
Της Φανής Κεχαγιά
Κατά τον Γιουνγκ, αρχέτυπο μπορεί να χαρακτηριστεί ένα στοιχείο του συλλογικού ασυνείδητου, το οποίο προέρχεται από την πρωτόγονη θεώρηση του κόσμου και, παρότι διαρκώς μεταλλάσσεται, διατηρείται εις το διηνεκές λαμβάνοντας συμβολικές διαστάσεις. Ειδικά ο εντοπισμός του αρχέτυπου του κατεργάρη είναι θεμιτός σε πλήθος χαρακτήρων διαφορετικών πολιτισμών, αν και η εύρεση ενός κοινού ορισμού είναι δύσκολη, γιατί ο καθένας είναι μοναδικός με διακριτά χαρακτηριστικά. Ένας αρχετυπικός κατεργάρης εν γένει παραβιάζει τους κοινωνικούς κανόνες, τα όρια και τα ταμπού και η παραβίαση αυτή λειτουργεί ως μια εσωτερική παρόρμηση που δύναται να επιφέρει αλλαγές στον κόσμο. Έτσι, ο κατεργάρης, με τις υπερβάσεις του, θέτει σε δοκιμασία το κοινωνικό σύστημα και συχνά το διαρρηγνύει με τεχνάσματα (ψεύδεται, δολιεύεται, εξαπατά, μεταμορφώνεται) και με συνέπειες απρόβλεπτες, που βλάπτουν ακόμη και τον ίδιο.
Ως χαρακτήρες, οι κατεργάρηδες είναι περίπλοκοι και αντιφατικοί και κινούνται μεταξύ αντιθετικών στοιχείων, όπως «της ευσέβειας και των βωμολοχιών, της ζωής και του θανάτου, του πολιτισμού και της φύσης, της τάξης και του χάους, της γονιμότητας και της ανικανότητας». Σύμφωνα με την Carroll (1984), ο όρος του κατεργάρη έχει διττή σημασία. Από τη μία δηλώνει τον «έξυπνο ήρωα», όπως είναι ο Ρομπέν των Δασών, και από την άλλη έχει τη σημασία του «selfish-buffoon» (του εγωιστή-γελωτοποιού), όπως είναι το Κογιότ, δηλαδή εκείνου που ενεργεί ορμώμενος από τις ορέξεις του για φαγητό ή από ερωτική διάθεση (π.χ. ο Πάνας) – τον χαρακτηρίζουν τα περίτεχνα τεχνάσματα που επινοεί ώστε να ικανοποιήσει αυτές τις ορέξεις, ωστόσο, όταν δεν καταφέρνει να τις ικανοποιήσει, ο κατεργάρης φαίνεται απίστευτα ανόητος.
Ο Γιουνγκ πίστευε ότι το αρχέτυπο του κατεργάρη-trickster ενσωμάτωσε τις μη κοινωνικοποιημένες παιδικές πτυχές του εαυτού. Σύμφωνα με τον ίδιο, η φιγούρα του κατεργάρη είναι ένα σύμβολο της ψυχολογικής βρεφικής ηλικίας ενός ατόμου και, κατά μία έννοια, η «σκιά» του (άλλο ένα από τα διάσημα αρχέτυπα του Γιουνγκ), τα καταπιεσμένα, κρυμμένα συναισθήματα και οι επιθυμίες, τα σκοτεινά μέρη, η ψυχή του ατόμου, το συλλογικό ασυνείδητο. Θα μπορούσε επίσης να ειπωθεί ότι ο κατεργάρης αντιπροσωπεύει το αρχαίο, αρχαϊκό επίπεδο συνείδησης, το «ζωώδες» μέρος του ανθρώπου που είναι επιρρεπές σε ανεξέλεγκτες παρορμήσεις, στη λίμπιντο, στη λαιμαργία και τη σωματική κακοποίηση. Υπό αυτή την έννοια, είναι λογικό ο κατεργάρης να εμφανίζεται συχνά σε ζωική ή τερατόμορφη μορφή (Πάνας, καλικάντζαροι, Καραγκιόζης), αφού λειτουργεί ως εικονιστική αναπαράσταση του εσωτερικού μας ζώου το οποίο κρύβεται βαθιά, κάτω από την κανονική μας συνείδηση αφύπνισης. Συνοπτικά, βασικά χαρακτηριστικά του κατεργάρη είναι η μίμηση, η εξαπάτηση, ο αστεϊσμός, η παρώδηση, η γελοιοποίηση, η παραβίαση των κοινωνικών και φυσικών κανόνων και των ταμπού, η βωμολοχία, η διασκέδαση, η μεταμφίεση και η μεταμόρφωση. O κατεργάρης θεωρείται εν γένει πολυμήχανος και τα τεχνάσματά του, με βασικότερο στόχο την εξαπάτηση, είναι σημαντικά για τη διαμόρφωση του κόσμου, καθώς προωθούν την αλλαγή των κανόνων προς όφελος της ανθρωπότητας.
Στην ευρύτερη ποικιλία πολιτισμικών και θρησκευτικών πεποιθήσεων, οι ιστορίες των κατεργάρηδων είναι κοινός τόπος, οπότε, το αρχέτυπο του κατεργάρη ανά τους αιώνες μπορεί να απαντηθεί σε διάφορα πεδία: σε μύθους απ’ όλο τον κόσμο (π.χ. στα σκανδιναβικά τρολ ή στους καλικάντζαρους), σε μυθολογικούς χαρακτήρες (Οδυσσέας, Προμηθέας, Πάνας), σε ιστορικά-θρυλικά πρόσωπα (Αίσωπος, Σωκράτης, Καραγκιόζης), στους γελωτοποιούς του Μεσαίωνα και, πιο πρόσφατα, ακόμη και στον κινηματογράφο (π.χ. Τζόκερ ή Γκριντζ), συνεπώς δεν θα μπορούσε να απουσιάζει και από τη λογοτεχνία (π.χ. στον Σαίξπηρ: ο γελωτοποιός του βασιλιά Ληρ ή ο Πουκ από το Όνειρο Καλοκαιρινής Νύχτας).
Στην ελληνική πεζογραφία, ειδικότερα, μπορεί να εντοπιστεί, μεταξύ άλλων, σε λογοτεχνικούς χαρακτήρες, όπως στον Αλέξη Ζορμπά (Νίκος Καζαντζάκης), στον Λούη από το Βαμμένα Κόκκινα Μαλλιά (Κώστας Μουρσελάς), στην ίδια την Πάπισσα Ιωάννα (Εμμανουήλ Ροΐδης) ή στον Γιάννη από Το θείο τραγί (Γιάννης Σκαρίμπας), με χαρακτηριστικά τέτοια, ώστε να μπορούμε ίσως να μιλάμε για λογοτεχνικό μοτίβο – ως κατεργάρηδες θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ακόμη και συγγραφείς, όπως ο Ροΐδης ή ο Σκαρίμπας.
Ξεκινώντας από τον Ζορμπά, έχει ειπωθεί πως πρόκειται για έναν διονυσιακό ήρωα. Γλεντά τη ζωή, ζει στα άκρα ή πέρα από τα όρια, κινείται πέρα από τις συμβατικές ηθικές μετρήσεις και, συνεπώς, πέρα από κάθε κοινωνική σύμβαση. Με χαρακτηριστικά προσωπικότητας όπως την ευθύτητα και την αποστομωτική ειλικρίνεια, με περιπαικτική διάθεση και αυτοσαρκασμό, ζει την περιπέτεια της ζωής κινούμενος διαρκώς, σαν υδράργυρος, χωρίς να μένει σε ένα μέρος, είναι παρορμητικός, εριστικός, φιλήδονος και μερακλής, αφήνεται στις απολαύσεις και είναι απαλλαγμένος από τις συμβάσεις της λογικής. Στον ήρωα Ζορμπά προσωποποιούνται με τρόπο αρχετυπικό αξίες ζωώδεις και κοινωνικές, δηλαδή αξίες της φύσης και του ανθρώπινου πολιτισμού αντίστοιχα: «Κατάλαβα πως ο Ζορμπάς ετούτος είναι […] μια ζωντανή καρδιά, ένα ζεστό λαρύγγι, μια ακατέργαστη μεγάλη ψυχή, που ακόμα δεν αφαλοκόπηκε από τη μάνα της, τη Γης», λέει ο αφηγητής (Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, 1981: 25), βασισμένος στην αυθεντικότητα –που παραπαίει μεταξύ αφέλειας και αγένειας– του Ζορμπά ο οποίος, πέρα και πάνω απ’ όλα, είναι «φυσικός» άνθρωπος, αφού η όλη στάση και συμπεριφορά του καθορίζονται από πρωτογενείς ζωικές αξίες, συνθέτοντας μία προσωπικότητα απελευθερωμένη από απαγορευτικούς κώδικες. Ο Αλέξης Ζορμπάς δρα χωρίς ηθικούς ενδοιασμούς και αμφιβολίες και, προπάντων, ανεξάρτητα από το προσωπικό κόστος που μπορεί να έχει η συμπεριφορά του. Είναι αυτό που ο αφηγητής ονομάζει «πρωτόγονη ματιά που αδράχνει ψηλάθε σαϊτευτά τη θροφή της» («Πρόλογος», 1981: 7). Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά του καζαντζακικού Ζορμπά απηχούν έντονα, έστω και με κάποια σχετική απόκλιση, στο αρχετυπικό, κατά Γιουνγκ, πρότυπο του κατεργάρη.
Έπειτα, χαρακτηριστικά του κατεργάρη μπορούμε να εντοπίσουμε στον Λούη του Κώστα Μουρσελά. Το 1989, ο Μουρσελάς με τα Βαµµένα κόκκινα µαλλιά µάς συστήνει τον Εµµανουήλ Ρετσίνα, τον επονοµαζόµενο Λούη. Ο Λούης είναι ίσως μία μετενσάρκωση του Αλέξη Ζορµπά στη μεταπολεμική Αθήνα, ένας ήρωας αντιφατικός, σχεδόν ωραίος, σχεδόν τεμπέλης, σχεδόν αγράμματος, σχεδόν άθεος –γενικώς, ένας «σχεδόν» ήρωας–, που γεύεται άπληστα τις απολαύσεις της ζωής, ικανός να εκμαυλίσει μέχρι και την πεθερά του και ακροβατώντας στις παρυφές της νομιμότητας με το σύνθημα: «Άσε τη λογική και τις φοβίες. Αν δεν βγεις έξω απ’ τις γραμμές, δεν γίνεται ζωή». Παράτολμος και θρασύς, κινείται συνεχώς και εμφανώς εκτός «κιμωλίας», κοινωνικών συμβάσεων, ορίων και φραγμών. Μαγεύει και ταξιδεύει τον ακροατή του. Στις αφηγήσεις του, διαβολικός και ταυτόχρονα εξαγιασμένος, γεννά αντιφάσεις και εκμαυλίζει τους συνομιλητές του. Ταυτόχρονα, είναι όλα δικά του. Όνειρα, αντικείμενα, άνθρωποι –ιδιαίτερα οι γυναίκες, και εδώ θυμίζουμε τον Πάνα– και γενικώς οτιδήποτε θα μπορούσε να κεντρίσει την επιθυμία του για κατάκτηση. Ζει μέσα στα όνειρα και τις επιθυμίες του, όταν οι άλλοι γύρω του κρύβουν/πνίγουν τα πάντα μέσα τους, βουλιάζοντας σε τέλμα. Γι’ αυτό τον θαυμάζουν, τον ζηλεύουν και τον μισούν ταυτόχρονα, διότι γίνεται ο καθρέφτης της ατολμίας και του βολέματος των άλλων ξεσκεπάζοντας τις αμαρτίες τους, που ο ίδιος κάνει εμφανώς, αποδεχόμενος την αλήθεια του. Γίνεται ταυτόχρονα τοξικός καίγοντας όποιον μαγεύει ή κεντρίζει, βγάζοντας στην επιφάνεια ό,τι καταστροφικό κρύβουν οι άλλοι, επομένως, τι άλλο μπορεί να είναι παρά κατεργάρης; Η ζωή του Λούη είναι ένα τσίρκο γεμάτο θαύματα και αυτός το μεγαλύτερο.
Στις αρχές του 1933, δημοσιεύεται το Θείο Τραγί του Γιάννη Σκαρίμπα. Ο ήρωας, που ονομάζεται Γιάννης –συνονόματος του συγγραφέα–, αυτοπροσδιορίζεται συνειδητά ως περιπλανώμενος αλήτης, παρά την παιδεία που φαίνεται ότι διαθέτει. Έπειτα από περιπλανήσεις (και εδώ μοιάζει με τον Ζορμπά), επιστρέφει στα πάτρια, συναντά την αδερφή του και κατόπιν πιάνει δουλειά στο αρχοντικό όπου ζει ο παλιός ανεκπλήρωτος έρωτάς του, παντρεμένη τώρα πια. Εκεί περιπαίζει τους πάντες, επιδίδεται σε κάθε είδους δολιοφθορές και εξαπατήσεις. Πρόκειται για έναν περιπλανώμενο αντιήρωα, έναν κατεργάρη δίχως ηθικούς φραγμούς, που αρνείται την κοινωνία και τις συμβατικότητές της, ξεδιπλώνοντας με αφοπλιστική ειλικρίνεια τη μαύρη ψυχή του. Πραγματικός του στόχος, να διασαλεύσει τις καθιερωμένες αξίες αποκαλύπτοντας το δήθεν τους, τα όρια και την κατασκευή τους. Ο συγγραφέας έχει δημιουργήσει έναν μοναδικό ήρωα. Είτε τον λατρεύεις είτε τον αντιπαθείς, δεν υπάρχει μέση κατάσταση. Έναν ήρωα που δεν υπακούει σε κανόνες, που έχει γεννηθεί για να γυρίζει συνεχώς, να μη βρίσκει σταματημό και βόλεμα, χωρίς ο ίδιος να γίνεται ποτέ ευτυχισμένος. Οι λόγοι για τους οποίους οι κατεργάρηδες χρησιμοποιούν τα τεχνάσματά τους ποικίλλουν. Μπορεί να εξαπατήσουν και να ξεγελάσουν κάποιον απλώς και μόνο επειδή είναι ένας «ασυνείδητος ανόητος» που δεν μπορεί να συγκρατήσει τον εαυτό του και να επιλέξει έναν διαφορετικό τρόπο ζωής. Η σκόπιμη εξαπάτηση σε αυτή την περίπτωση είναι ή πηγή διασκέδασης ή πρόκληση προβλημάτων και ζημίας για τους άλλους. Έτσι και ο Γιάννης του Σκαρίμπα γίνεται αυτόκλητος δικαστής και τιμωρός, δολιοφθορέας των κοινωνικών συμβάσεων, περιπλανώμενος τιμητής της αλήθειας που γυρεύει να λιανίσει την πουλημένη ψυχή όποιου συναντάει στο διάβα του, γίνεται «το θείο τραγί» ένας δαιμόνιος κατεργάρης που ξεμυαλίζει τους άλλους με παντοειδή καμώματα, ορμώντας με μανία πάνω στην τακτοποιημένη ζωούλα των άλλων και ανατρέποντας την υπαρκτή ή ψευδεπίγραφη βολή τους. Διασκεδάζει τσιγκλώντας συνεχώς την υποκρισία τους με το να συμπεριφέρεται συνειδητά ως γραφικός τρελός, ως τιποτένιος, ως αυτός που οι γνωστικοί αποφεύγουν και φοβούνται. Προκαλεί με ιδιοτελή κίνητρα την αποστροφή των άλλων με την εμφάνιση και τη συμπεριφορά του και διασκεδάζει με αυτή την αποστροφή, γιατί αυτή επιβεβαιώνει την πεποίθησή του για τη μιαρή υποκρισία των βολεμένων.
Σε ένα διαφορετικό επίπεδο και με χαρακτηριστικά πολύ διαφορετικά από τους τρεις αρσενικούς λογοτεχνικούς κατεργάρηδες που αναφέραμε, μπορούμε να ερμηνεύσουμε ως κατεργάρισσα τη λογοτεχνική ηρωίδα του Εμμανουήλ Ροΐδη, πάπισσα Ιωάννα. Αναφέραμε ήδη πως οι κατεργάρηδες υπερβαίνουν τα όρια. Η λέξη «όρια» νοηματοδοτείται και σε επίπεδο χώρου, όπως σύνορα πόλεων, οικισμών, ποταμών, αλλά και μεταφορικά σε επίπεδο φύλου (πάπισσα Ιωάννα) ή ακόμη και κόσμων. Η ικανότητα των κατεργάρηδων να υπερβαίνουν τα όρια και να συνδέουν τη θεϊκή σφαίρα με την ανθρώπινη τούς επιτρέπει να αναλαμβάνουν ξεχωριστές υπηρεσίες, με αποτέλεσμα συχνά ένας κατεργάρης να εμφανίζεται ως εκτελεστής, ως διερμηνέας αλλά και ως αγγελιαφόρος της θεϊκής βούλησης. Αν εξετάσουμε την πάπισσα Ιωάννα, ηρωίδα του Ροΐδη, υπό αυτό το πρίσμα, μπορούμε εύλογα να πούμε πως διαθέτει αρκετά από τα χαρακτηριστικά ενός κατεργάρη: καταργεί τα όρια σε επίπεδο φύλου, καταπατά κοινωνικούς κανόνες και θρησκευτικές συμβάσεις, ως ανώτερη κληρικός αναλαμβάνει θέση ερμηνευτή της θεϊκής βούλησης και, προκειμένου να πετύχει τον σκοπό της, μεταμφιέζεται σε άντρα. Κοινό χαρακτηριστικό των κατεργάρηδων είναι επίσης ότι, ανεξάρτητα από τη φυσική τους μορφή κατά τη γέννηση, έχουν τη δυνατότητα να μεταμορφώνονται και η μεταμόρφωση αυτή αφορά την υιοθέτηση άλλης ταυτότητας ή φύλου ή τη μεταμόρφωση σε ζώο ή σε κάποιο άψυχο αντικείμενο. Η μεταμόρφωση σε κάποιες περιπτώσεις προκύπτει από την απλή ένδυση ενός κοστουμιού, διευκολύνει την εξαπάτηση και λειτουργεί ως μέσο αποφυγής προβλημάτων, ως μέσο απόκρυψης ταυτότητας και ως μέσο πρόσβασης σε κάτι απαγορευμένο. Και πάλι, στα χαρακτηριστικά αυτά εντοπίζουμε την πάπισσα Ιωάννα.
Και τέλος, μία προσέγγιση-υπόθεση: αν δεχτούμε την άποψη πως οι κατεργάρηδες θέτουν σε δοκιμασία το κοινωνικό σύστημα και συχνά το διαρρηγνύουν, με αποτέλεσμα να υπάρχει ανάγκη δημιουργίας ενός νέου, και πως χωρίς τους κατεργάρηδες ο κόσμος θα σταματούσε γιατί δεν θα υπήρχε κανένας να πυροδοτήσει αλλαγές, αντιλαμβανόμαστε πως, πέρα από τους λογοτεχνικούς ήρωες, υπάρχουν πολλοί άνθρωποι στην ιστορία που θα μπορούσαν να πληρούν τις προϋποθέσεις, ώστε να ταυτιστούν με το αρχέτυπο του κατεργάρη. Σε λογοτεχνικό επίπεδο, ειδικότερα στη νεοελληνική λογοτεχνία, δύο συγγραφείς που δύνανται επάξια να χαρακτηριστούν ως κατεργάρηδες είναι ο Ροΐδης και ο Σκαρίμπας. Και οι δύο με το έργο τους έθεσαν σε δοκιμασία τα μέχρι τότε λογοτεχνικά δεδομένα, διέρρηξαν τα εσκαμμένα και πυροδότησαν αλλαγές. Με την Πάπισσα Ιωάννα, ο Ροΐδης αντιτέθηκε στον ρομαντισμό και τη λογοτεχνική παράδοσηπρωτοστατώντας στη στροφή προς τον ρεαλισμό, ενώ παράλληλα ήρθε σε ρήξη με την Εκκλησία σατιρίζοντας τα κακώς κείμενα του κλήρου. Παράλληλα με την κριτική μέσω της σάτιρας, αξιοποίησε και την παρωδία με στόχο να ειρωνευτεί τις συμβάσεις των λογοτεχνικών και άλλων κειμένων, τη σοβαρότητα των γεγονότων που αφηγείται και, κατ’ επέκταση, και τη σπουδαιότητα του ιστορικού παρελθόντος. Ενδεικτικό παράδειγμα είναι η χρήση αποσπασμάτων από θρησκευτικά κείμενα σε τελείως διαφορετικά περιβάλλοντα, όπως σε σκηνές γευμάτων ή σε ερωτικές επιστολές. Άλλο ένα χαρακτηριστικό που θα μπορούσε να κατατάξει τον Ροΐδη στο αρχέτυπο του κατεργάρη είναι οι συνέπειες από την κυκλοφορία του βιβλίου. Αν η πρόσληψη ενός βιβλίου είναι ένας ασφαλής δείκτης για να εντοπίσουμε τον κοινωνικό αντίκτυπο της λογοτεχνικής γραφής, τότε μπορούμε να υποστηρίξουμε με βεβαιότητα πως η εμφάνιση της Πάπισσας Ιωάννας του Εμμανουήλ Ροΐδη (1866) δεν σηματοδοτεί μόνο την κατάκτηση ενός ιδιαίτερου λογοτεχνικού ύφους, αλλά αποτελεί ταυτόχρονα ένα κρίσιμο επεισόδιο μιας ευρύτερης ιδεολογικής και πολιτισμικής αναμέτρησης, μέσα στα «ρομαντικά χρόνια». Από τη μια μεριά, ο εκκλησιαστικός αφορισμός, η εισαγγελική παρέμβαση, η λογοκρισία και η κατάσχεση του βιβλίου είναι εύγλωττες ενδείξεις για την οξύτητα των αντιδράσεων απέναντι στον Ροΐδη. Από την άλλη μεριά, η απάντηση του στην Ιερά Σύνοδο, οι «Επιστολές ενός Αγρινιώτου» και το «Υπόμνημά» του προς τους εφέτες του Πλημμελειοδικείου (ολόκληρο, δηλαδή, το αφηγηματικό «κύκλωμα» της Πάπισσας) μετατρέπει τελικά τον Ροΐδη από λόγιο εκφραστή ενός φιλελεύθερου πνεύματος σε συγγραφέα με αξιώσεις και κριτικό με απαιτήσεις.
Έπειτα, ο Γιάννης Σκαρίμπας. Χρονικά τοποθετείται στη γενιά του ’30, οπότε και πρωτοεμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα με μια γραφή κοφτερή και πρωτότυπη κατά την υφή και το ύφος, το οποίο θεωρείται εντελώς προσωπικό και αμίμητο. Η σκαρίμπεια γλώσσα αποδομεί με τέχνη την ίδια τη γλώσσα και διατυπώνει τα νοήματα με ένα εντελώς ανατρεπτικό και ιδιότυπο σύστημα γραφής, που συνδυάζει και στοιχεία από τον σουρεαλισμό, τον μοντερνισμό και το παράλογο. Ο Σκαρίμπας, πάντα από την Χαλκίδα, με αυταπάρνηση, σαρκασμό και καυστικότητα δίχως σταματημό στηλίτευε τα κακώς της κοινωνίας κείμενα, τον σκοταδισμό των πνευματικών ιδρυμάτων και τον τελματικό λόγο των λογοτεχνικών κύκλων της πρωτεύουσας, αντιτείνοντας συνάμα τη δική του στοχαστική πρόταση, γεγονός που συνετέλεσε στον παραγκωνισμό του από τους «ψηλοκάπελους» φιλολογικούς κύκλους της εποχής του και στην κακόπιστη κριτική πολλών εκ των επαϊόντων. Οπότε και ο Σκαρίμπας, όπως και ο Ροΐδης, ως αρχετυπικός κατεργάρης, με τις υπερβάσεις του θέτει σε δοκιμασία το κοινωνικό σύστημα και το διαρρηγνύει με τα λογοτεχνικά τεχνάσματα συμβάλλοντας στη διαμόρφωση του ελληνικού λογοτεχνικού τοπίου, καθώς οι συνέπειες των τεχνασμάτων του επέφεραν αλλαγές που αποτιμώνται ως δημιουργοί του πολιτισμού, αλλά με συνέπειες βλαβερές για τον ίδιο. Ωστόσο, ο ίδιος, πιστός στις αρχές του και ακλόνητα πεπεισμένος για τη σημαντικότητα και την αγέραστη υφή του έργου του, δήλωνε απερίφραστα: «Εμένα η μάνα Ελλάδα τώρα με κοιλοπονάει!».
Αποτιμώντας λοιπόν όλα τα παραπάνω και με δεδομένο πως η συγκεκριμένη παρουσίαση είναι μια δειγματοληπτική μελέτη περιπτώσεων λογοτεχνικών ηρώων και συγγραφέων της νεοελληνικής πεζογραφίας, θα μπορούσαμε –επεκτείνοντας ίσως την έρευνα και σε άλλα έργα– να αναγνωρίσουμε τον αρχετυπικό κατεργάρη ως λογοτεχνικό μοτίβο το οποίο αξιοποίησε και ανέδειξε, εκτός των άλλων περιοχών του πνεύματος, και η νεοελληνική πεζογραφία.
ΠΗΓΕΣ
Βιβλία
Jung, C. G., Τέσσερα Αρχέτυπα, Μητέρα, Αναγέννηση, Πνεύμα, Κατεργάρης, Εκδόσεις Ιάμβλιχος, Αθήνα 1988.
Καζαντζάκης, Ν., Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, Εκδόσεις Ελένη Ν. Καζαντζάκη, 1981.
Μουρσελάς, Κ., Βαμμένα κόκκινα μαλλιά, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2014.
Παπαθεοδώρου, Γ.,Η πάπισσα Ιωάννα και ο αφορισμός της, Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα 2017.
Ροΐδης, Ε., Η πάπισσα Ιωάννα, επιμέλεια Αγγέλου Α., Εκδόσεις Εστία, Αθήνα 2009.
Σκαρίμπας, Γ., Το θείο τραγί, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1993.
Άρθρα
Carroll, M. P. (1984). The trickster as selfish-buffoon and culture hero.Ethos,12(2),
105-131. Πηγή: https://anthrosource.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1525/eth.1984.12.2.02a00020 (Ανάκτηση: 03/08/2022)
Gašparovičová, Α. (2017). Crossing the Boundaries: The Missing Role of the Trickster as the Messenger of Gods in Native American Myths. MasarykUniversity Faculty of Arts. Bachelor’s Diploma Thesis. pp. 1-36 Cyberculture”. (pp. 44-70). Vol. 13, no. ½. (Πηγή: https://theses.cz/id/s4hu1h/?lang=en (Ανάκτηση: 12/08/2022)
Hynes, W. J. (1993). Mapping the characteristics of mythic tricksters: A heuristic guide.Mythical trickster figures: Contours, contexts, and criticisms, 33-45.Πηγή: https://www.coursehero.com/file/34678662/characteristics-of-trickster-figures-notesdocx/ (Ανάκτηση: 16/08/2022).
Hynes, W. J., & Doty, W. G. (1993). Introducing the fascinating and perplexing trickster figure.Mythical Trickster Figures: Contours, Contexts, and Criticisms, 1-12.Πηγή: https://www.semanticscholar.org/paper/Mythical-trickster-figures-%3A-contours%2C-contexts%2C-Hynes-Doty/ede172953f42d50341dcfa775ffc8caebffb736d (Ανάκτηση: 03/08/2022).
Krippner, S., Richards, R., & Abraham, F.D. (2012). Creativity and chaos in waking and dreaming states. Journal of NeuroQuantology, 10, 164-176. (1434). Πηγή: http://archives.library.rice.edu/repositories/2/archival_objects/325618 (Ανάκτηση: 02/08/2022).
Πηγές από το διαδίκτυο
Για το βιβλίο Βαμμένα κόκκινα μαλλιά: https://toularepapis.gr/portfolio/vammena-kokkina-mallia/ (Ανάκτηση: 06/06/2022).
Για τον Γιάννη Σκαρίμπα:https://www.fractalart.gr/tag/vivi-georgantopoulou/&https://skarimpas.gr/γιάννης-σκαρίμπας/ (Ανάκτηση: 11/06/2022).
Για τηνΠάπισσα Ιωάννα:https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%AC%CF%80%CE%B9%CF%83%CF%83%CE%B1_Ιωάννα_μυθιστόρημα (Ανάκτηση: 06/06/2022).