Η «αρσακειάδα» Αρσινόη Παπαδοπούλου, Ελληνίδα πεζογράφος της γενιάς του 1880, έγραψε θεατρικά, παραμύθια και διηγήματα παιδικής λογοτεχνίας με στόχους διδακτικούς και ηθοπλαστικούς και με έμφαση στη διάδοση ανθρωπιστικών αξιών και εθνικών ιδεωδών. Είναι μία από τις πέντε γυναίκες συγγραφείς στα χρόνια μετά την Επανάσταση, μαζί με τη Σωτηρία Αλιμπέρτη, τη Μαρία Π. Μηχανίδου και την Αλεξάνδρα Παπαδοπούλου (απλή συνωνυμία). Γεννήθηκε το 1853 στην Αθήνα και ήταν κόρη του εκπαιδευτικού, ιδρυτή του Ελληνικού Εκπαιδευτηρίου και υπαλλήλου του υπουργείου Εξωτερικών Γρηγόριου Παπαδόπουλου από τη Θεσσαλονίκη και της Αθηναΐδας Στεφοπούλου. Μετά το Αρσάκειο, φοίτησε ως οικότροφος στη Σχολή Χιλ και, σε ηλικία 19 ετών, παρότι ο απροσδόκητος θάνατος του πατέρα της την ανάγκασε να αναλάβει, ως πρωτότοκη κόρη, τα οικογενειακά βάρη, πήγε στη Μασσαλία, όπου παρακολούθησε μαθήματα κλασικής φιλολογίας και φυσικών επιστημών στη Faculte des Sciences.
Το οικογενειακό της περιβάλλον διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ενασχόλησή της με τη λογοτεχνία. Κυρίως, η Αρσινόη Παπαδοπούλου έτρεφε απεριόριστο θαυμασμό και αγάπη προς τον πατέρα της, η δυναμική προσωπικότητα, το ήθος, τα ιδανικά και η φιλοπατρία του οποίου αποτέλεσαν πηγές έμπνευσης γι’ αυτήν. Το πρώτο της διήγημα με τίτλο «Ο όρκος του σπουδαστού», που το έγραψε 17 ετών, περιέχει πολλά στοιχεία από τη ζωή του και το έργο της Ο δημιουργός του Ελληνικού Έθνους Μέγας Αλέξανδρος (1930) είναι εμπνευσμένο από αυτόν. Μαζί του μελέτησε τους αρχαίους Έλληνες κλασικούς, θρησκειολογία και φιλοσοφία, ενώ συγχρόνως έκανε και μαθήματα φυτολογίας, ανθρωπολογίας και φυσικών επιστημών.
Δίδαξε ελληνικά και γαλλικά σε σχολεία του Λονδίνου και της Αθήνας και, μετά τον θάνατο της μητέρας της το 1883, με πίεση από το οικογενειακό της περιβάλλον, παντρεύτηκε και ακολούθησε τον σύζυγό της στη Σμύρνη. Ο γάμος της έληξε άδοξα ενάμιση χρόνο αργότερα, της χάρισε όμως μια κόρη, της οποίας ο θάνατος σε ηλικία 5 ετών σε επιδημία οστρακιάς, λίγο μετά την επιστροφή τους στην Αθήνα, σημάδεψε βαθιά την υπόλοιπη ζωή της. Από το 1890 ως το 1896, η Αρσινόη Παπαδοπούλου δίδαξε στο ανώτερο Παρθεναγωγείο της Θεσσαλονίκης μαθήματα φυσικών επιστημών και μετά επέστρεψε στην Αθήνα, όπου δίδαξε σε διάφορα σχολεία. Για τα επόμενα χρόνια μέχρι και τον θάνατό της το 1943, είναι λιγοστές οι πληροφορίες για την προσωπική της ζωή. Το 1933 φιλοξενήθηκε στον «Ξενώνα της διανοούμενης γυναικός» και το 1941 στο περίπτερο Βασιλίσσης Όλγας του Γηροκομείου Αθηνών, όπου πιθανόν έμεινε μέχρι τον θάνατό της.
Η Αρσινόη Παπαδοπούλου υπήρξε πολυγραφότατη. Αντλούσε θέματά της από τη φύση, την οικογενειακή ζωή, τη θρησκεία και την πατρίδα, στοχεύοντας στη διαπαιδαγώγηση νεαρών κοριτσιών και μητέρων κυρίως, οπότε το συνολικό έργο της έχει διδακτικό, ανθρωπιστικό, οικογενειακό και πατριωτικό χαρακτήρα. Θεωρούσε τον ρόλο της Ελληνίδας μητέρας σημαντικό, εφόσον αυτή είναι η κατεξοχήν υπεύθυνη για τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών. Μάλιστα, το έργο της Μητρός Υποθήκαι βραβεύτηκε στον διαγωνισμό διδακτικών βιβλίων και εγκρίθηκε ως Αναγνωστικό του Δημοτικού για την 5ετία 1901-1906.
Έγραφε κυρίως διηγήματα, με τη λογική πως το ευσύνοπτο της έκτασής τους εξυπηρετεί καλύτερα στη διάδοση μηνυμάτων, ειδικά στις μικρές ή νεαρές ηλικίες. Οι ήρωές της ακολουθούν πατροπαράδοτα ιδεώδη και τον δρόμο της αρετής χωρίς ηθικά διλήμματα. Εξέχουσα θέση στα διηγήματά της έχει και η φύση που παρουσιάζεται φιλική στον άνθρωπο. Οι περιγραφές της για τη φύση ακολουθούν το ρεύμα του ρομαντισμού και στην οπτική της εντοπίζεται επίδραση των ρουσοϊκών αντιλήψεων, μια που η Αρσινόη Παπαδοπούλου, όπως και ο Ρουσό, πίστευε πως η φύση είναι η φυσική θέση του ανθρώπου, ενώ, αντιδιαμετρικά, η πόλη παρουσιάζεται στα διηγήματά της ως ασφυκτική και απάνθρωπη. Η γλώσσα των έργων της είναι η απλή καθαρεύουσα, ωστόσο στους διαλόγους της χρησιμοποιεί την καθομιλουμένη, όπως ο Παπαδιαμάντης και ο Βιζυηνός.
Στα γράμματα πρωτοεμφανίστηκε το 1870 με τη δημοσίευση του διηγήματος «Ο όρκος του σπουδαστού» (που προαναφέρθηκε) το οποίο συμπεριέλαβε, δεκαεφτά χρόνια αργότερα, στην πρώτη της συλλογή διηγημάτων με τίτλο 20 διηγημάτια προς χρήσιν των παιδίων. Το εμπνευσμένο από τον θάνατο του πατέρα της Ο δημιουργός του ελληνικού έθνους Μέγας Αλέξανδρος το δούλευε επί 20 χρόνια. Κείμενα και μεταφράσεις της δημοσίευσε στα περιοδικά «Εστία», «Αθηναΐς», «Ημερολόγιον του Σκόκου», «Ποικίλη Στοά», «Βύρων», «Καιροί», «Ελληνίς», «Ελληνική Επιθεώρησις» και «Τα Ελληνόπουλα».
Ο Εμμανουήλ Ροΐδης ύμνησε το έργο της Αρσινόης Παπαδοπούλου, γιατί διέκρινε σε αυτό πολλά από τα χαρακτηριστικά του γυναικείου φύλου. Συγκεκριμένα, ο Ροΐδης «Θεωρεί ότι η Αρσινόη Παπαδοπούλου συνδυάζει επιτυχώς την συγγραφική ικανότητα με τη γυναικεία λεπτότητα και χάρη, στοιχεία που δίνουν έναν αέρα ευαισθησίας στα γραφόμενά της». (Χατζηπαναγιώτου). Με αφορμή την έκδοση της συλλογής διηγημάτων της Παπαδοπούλου Αθηναϊκά Ανθύλια, γράφει σε άρθρο του στην «Ακρόπολη» το 1896: «Τοιούτον είναι το ανά χείρας βιβλίον το αποπνέον απ’ αρχής έως τέλους γλυκύ άρωμα γυναικός. Εις την γράψασαν αυτό, μίαν και μόνην έχομεν να δώσωμεν συμβουλήν, να επιμείνη εις την οδόν την οποίαν ακολουθεί και προς τελειοποίησιν του συγγραφικού αυτού χαρίσματος να καταστήση καθημερινόν αυτής ανάγνωσμα τα έργα των εν τη Δύσει ομοτέχνων της, όσαι εδοξάσθηκαν αρκούμεναι εις μόνα του φύλου των τα προσόντα», δηλαδή, κατά τον Ροΐδη, η Αρσινόη Παπαδοπούλου πρέπει να τελειοποιήσει τη γραφή της σύμφωνα με τα πρότυπα των «γραφουσών» γυναικών της Δύσης,των οποίων η γραφή διακρίνεται «διά την αβρότητα του αισθήματος και την οξύτητα της γλώσσης ή και των ροδίνων αυτών ονύχων» (Ακρόπολις). Οι απόψεις του Ροΐδη ξεσηκώνουν θύελλα αντιδράσεων. Η Χατζηπαναγιώτου αναφέρει πως «Μετά τη δημοσίευση του άρθρου, ξεσπά σάλος και αρχίζει διένεξη διά μέσου δημοσιεύσεων στις εφημερίδες της εποχής. Οι Ελληνίδες συγγραφείς δίνουν συνεντεύξεις στον δημοσιογράφο, Δημήτρη Χατζόπουλο, στην εφημερίδα Σκριπ. Οι “γράφουσες” που συμμετέχουν είναι: Καλλιρρόη Παρρέν, Ευγενία Ζωγράφου, Ελένη Κανελλίδου, Σωτηρία Αλιμπέρτη, Καλλιόπη Κεχαγιά, οι οποίες διαμαρτύρονται για την άδικη επίθεση εναντίον τους». Πάντως, η Αρσινόη Παπαδοπούλου ήταν τελικά η μόνη που ξέφυγε από τα πυρά της σφοδρής επίθεσης που ο Εμμ. Ροΐδης εξαπέλυσε το 1896, µέσω του Τύπου, κατά των «γραφουσών».
Ο πνευματικός κόσμος της εποχής της τίμησε την ίδια την Αρσινόη Παπαδοπούλου και το συγγραφικό της έργο, αναγνωρίζοντας την προσφορά της στη διαπαιδαγώγηση της ελληνικής κοινωνίας με την ιδιότητά της ως παιδαγωγού και συγγραφέα. Για παράδειγμα, ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, σε άρθρο του στην εφημερίδα «Άστυ», λίγο µετά την κυκλοφορία της συλλογής διηγημάτων της, συστήνει τα Ανθύλλια σε όλες τις νέες που τελείωσαν το σχολείο και χρειάζονται αναγνώσµατα ευχάριστα, αλλά και ωφέλιµα. Οι μελετητές κατατάσσουν το έργο της στην παιδική λογοτεχνία, ωστόσο, ως προς την τελική αποτίμηση του έργου της, ενδιαφέρουσα είναι η κατάθεση της Ράνιας Πολυκανδριώτη που υποστηρίζει πως «Η έντονη ηθοπλαστική διάθεση και πρόθεση της Αρσινόης Παπαδοπούλου στάθηκε τελικά η τροχοπέδη στην εξέλιξη του αφηγηματικού της λόγου, γιατί αποδυνάμωσε τη γραφή και της στέρησε την εκφραστική αμεσότητα και τη μυθοπλαστική της ανάπτυξη. Τα σαφή παιδαγωγικά μηνύματα φέρουν έντονο το στίγμα της εποχής τους, εκφράζουν συγκεκριμένο κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο και συνεπώς περιόρισαν τη διαχρονική εμβέλεια του έργου της που λησμονήθηκε γρήγορα από τον λογοτεχνικό κόσμο». Ενδεχομένως η απώλεια του παιδιού της σε μικρή ηλικία να ήταν και ένας από τους λόγους για τους οποίους αφιερώθηκε αποκλειστικά στο είδος της παιδικής λογοτεχνίας. Άλλωστε, η ίδια στην αντιφώνησή της κατά τον εορτασμό της ογδοηκονταετηρίδας της δήλωσε: «Το πρώτο μου βιβλίο έγραψα χάριν της πενταετούς μου κόρης. Αι τρυφερότητές της, τα παιχνίδια της, αι αταξίαι της μου έδωσαν αφορμήν εις διηγηματάκια και με χαράν μου είδα πόσον μου ήτο εύκολον με αυτά να την διασκεδάζω, χωρίς να εννοεί ότι την παιδαγωγώ. Τούτο με ενεθάρρυνε να εξακολουθήσω».
Το 1895, στην επιστολή «Εξ Αθηνών εις Μασσαλίαν» προς την «Φίλη Ελένη»(Αθηναϊκά ανθύλλια), η Αρσινόη Παπαδοπούλου γράφει: «Επιμένεις πάντοτε εις την πεποίθησίν σου, ότι η ευπαίδευτος γυνή δεν είναι δυνατόν να είναι και καλή οικοδέσποινα, αλλ’ ίσως δεν θεωρείς το ζήτημα υπό την σοβαράν αυτού έποψιν··δεν έχω τη σχολαστικότητα να φρονώ ότι η γυνή, αν δεν ηξεύρη γράμματα, δεν αξίζει τίποτε ως οικοδέσποινα, όχι··γυναίκες απαίδευτοι υπήρξαν θησαυρός και στήριγμα πολύτιμον εις την οικογένειάν των, διότι είχον καρδίαν, και η καρδία δι’ ημάς είναι πάντοτε οδηγός ασφαλής. Ας επιβάλλεται ο ανήρ διά της ισχύος, δεν νικώμεν ημείς διά της καρδίας; Σοι φαίνεται σμικρόν τούτο; Διά της καρδίας μεταβάλλομεν τη σφοδρότητα των παθών εις διαρκές αίσθημα εκτιμήσεως και αφοσιώσεως, διά της καρδίας παιδαγωγούμεν, διά της καρδίας βασιλεύομεν. […] Διατί να εποφθαλμιώμεν εις τα προνόμια, όσα αι γυναίκες των γηραιών εθνών της Δύσεως διαμφισβητούσι προς τους άνδρας, αφού ρέει εις τας φλέβας μας το αίμα των μητέρων, αίτινες ανέθρεψαν τους ήρωας, δι’ ους η νεωτέρα Ελλάς σεμνύνεται σήμερον;» Φαίνεται δηλαδή πως, ασχέτως των καταβολών της –ή ακριβώς εξαιτίας τους– και, σε κάποιον σημαντικό βαθμό, εξαιτίας των γεγονότων που σημάδεψαν από νωρίς τη ζωή της (οι πρόωροι θάνατοι των γονέων της και της κόρης της καθώς και ο αποτυχημένος γάμος), η Αρσινόη Παπαδοπούλου παρέμεινε σταθερά προσανατολισμένη –ίσως και εγκλωβισμένη– στις αυστηρά πατροπαράδοτες και ηθικές αξίες της εποχής της σε σχέση με τον ρόλο της γυναίκας, στην αναμορφωτική κοινωνική δύναμη της οποίας έτρεφε μεγάλη πίστη.
Το 1934 (στις 14 Ιανουαρίου), γιορτάστηκε στον «Παρνασσό» η ογδοηκονταετηρίδα της. Η διοργάνωση του εορτασμού, με προεδρεύοντα τον ακαδημαϊκό Δ. Γρ. Καμπούρογλου, έγινε με τη συνεργασία των σωματείων «Διεθνής Σύνδεσμος Γυναικών», «Λύκειο Ελληνίδων» και «Σύνδεσμος Ελληνίδων Επιστημόνων», με τη σύμπραξη του συλλόγου «Παρνασσός». Έπειτα από μία πλειάδα ομιλητριών, στο τέλος ανέβηκε στο βήμα και η ογδοντάχρονη τότε Αρσινόη Παπαδοπούλου, η οποία, απευθυνόμενη στην ελληνική κοινωνία και στις Ελληνίδες μητέρες, μεταξύ άλλων δήλωσε: «Προσεπάθησα σύμφωνα με τας υποθήκας πολυτίμου πατρός να ζήσω βίον ωφέλιμον», και έκλεισε τον λόγο της λέγοντας: «Αι σημεριναί Ελληνίδες μας οργούν προς δράσιν, βιβλία με βαθειές παιδαγωγικές σκέψεις δημοσιεύονται από αυτές· σύλλογοι χάριν του παιδιού και της μητρός δημιουργούνται, ο βίος των γυναικών του 1821 μελετάται με στοργήν· εύχομαι, από βάθους της καρδίας μου, η νεωτέρα Ελληνίς ν’ αναπλάση το ταλαιπωρημένο έθνος μας και να το οδηγήση εις την ευτυχίαν».
Εντέλει, παρά το γεγονός πως το έργο της Αρσινόης Παπαδοπούλου, λόγω του στενού οικογενειοκεντρικού προσανατολισμού και του αυστηρά ηθικοπλαστικού –με γνώμονα τα ήθη της εποχής– διδακτισμού του, αναπόφευκτα στερείται τη διαχρονικότητας, του βάθους και της ευρείας εμβέλειας των σύγχρονών της Παπαδιαμάντη και Βιζυηνού, ωστόσο αξίζει να μνημονεύεται η «ωφέλιμη» επίδρασή του στην κοινωνία της εποχής. Αν το δούμε από μία άλλη οπτική, ήταν γυναίκα που έγραφε απευθυνόμενη σε γυναίκες σε μία εποχή ιδιαίτερα «στενή» και «χαμηλοτάβανη», από άποψη ελευθεριών, για την Ελληνίδα. Όπως και να ’χει, η πολυγραφότατη Αρσινόη Παπαδοπούλου, που επιδίωξε να ζήσει «ωφέλιμα», είναι μία αξιομνημόνευτη περίπτωση για τα ελληνικά γράμματα.
ΠΗΓΕΣ
Ατσαβέ, Π., «Αρσινόη Παπαδοπούλου. Μία Αρσακειάς λογοτέχνις», στο https://history.arsakeio.gr/index.php/2018-07-13-09-47-16/110-arsinoi-papadopoylou-mia-arsakeias-logotexnis. Ανακτήθηκε στις 19/04/2024.
Ιωαννίδου, Μ., «Γράφουσες» Ελληνίδες τον 19ο – αρχές του 20ού αιώνα, Η περίπτωση της Ευγενίας Ζωγράφου, Μια συμβολή στην Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Rijkuniversiteit Groningen, Μάιος 2001, στο https://www.openbook.gr/logotexnia-kefalaia-vivliou-sxetika-me-ta-fyla-stin-ekpaideytiki-diadikasia. Ανακτήθηκε στις 25/04/2024.
Πολυκανδριώτη, Ρ., «Αρσινόη Παπαδοπούλου», στο Η Παλαιότερη Πεζογραφία μας. Από τις αρχές ως τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, Ζ (1880-1900). Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα, 1997.
Χατζηπαναγιώτου, Α., «Ο Εμμανουήλ Ροΐδης και η διαμάχη με τις γράφουσες Ελληνίδες»,στο otavoice.gr. Ανακτήθηκε στις 20/04/2024.
Χατζηπαναγιώτου, Α., «Αρσινόη Παπαδοπούλου (1853-1943). Η ζωή και το έργο της», στο https://www.otavoice.gr/istorikes-logotexnikes-diadromes/2022/10/arsinoi-papadopoulou-1853-1943-i-zoi-kai-to-ergo-tis/. Ανακτήθηκε στις 22/04/2024.
Παπαδοπούλου, Αρσινόη – <i>Eξ Αθηνών εις Μασσαλίαν</i> (greek-language.gr)Παπαδοπούλου, Αρσινόη (1853-1943) | Ψηφιακό αποθετήριο της Ακαδημίας Αθηνών (academyofathens.gr)