Scroll Top

Ο «ρομαντικός» Σωτήρης Πατατζής | της Φανής Κεχαγιά

Υπεύθυνη στήλης | Φανή Κεχαγιά

«Τι θα πει “σκέφτομαι”; Γίνομαι δυστυχισμένος, ναι, ναι, αυτό
θα πει. Ε, λοιπόν, φανταστείτε τώρα να κάνουμε όλους τους
ανθρώπους γύρω μας να σκέφτονται, σ’ έναν κόσμο τόσο γελοίο, τόσο
αποκρουστικό! Είναι σα να τους θερίζουμε με
πολυβόλο».

Σωτήρης Πατατζής, Μεθυσμένη Πολιτεία

Στο δοκίμιό του «Ο Θάνατος του Συγγραφέα» («La mort de l’auteur», 1967), ο Ρολάν Μπαρτ θέτει τα θεμέλια για μια μεταμοντέρνα προσέγγιση της λογοτεχνίας με τη θεωρία του ότι, μόλις το κείμενο δημοσιευτεί, ο συγγραφέας «πεθαίνει» ως κύριος της σημασίας του έργου του, ότι ο συγγραφέας δεν μπορεί να θεωρείται η μόνη πηγή νοήματος ούτε να καθορίζει πώς πρέπει να διαβάζεται ή να ερμηνεύεται το κείμενο. Κατά συνέπεια, το κείμενο αποσυνδέεται από την αυθεντία του δημιουργού, γίνεται αυτόνομο και αυθύπαρκτο αντικείμενο ερμηνείας και η σημασία του δεν εξαρτάται πλέον από την όποια αρχική πρόθεση του συγγραφέα, αλλά «νοηματοδοτείται» κάθε φορά από τον αναγνώστη, που παίζει καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της σημασίας του κειμένου. Λέει ακόμη ο Μπαρτ πως η μέχρι τότε προσέγγιση της λογοτεχνικής κριτικής που βασιζόταν σε μεγάλο βαθμό στη ζωή του συγγραφέα, στη βιογραφία του, στην κοινωνική και ψυχολογική του κατάσταση προκειμένου να εξηγήσει ή να κατανοήσει το νόημα του κειμένου, είναι περιοριστική και γι’ αυτό ο Μπαρτ την απορρίπτει υποστηρίζοντας ότι το νόημα ενός κειμένου δεν πρέπει να εξαρτάται από τις προθέσεις ή την προσωπική ιστορία του δημιουργού του.

Ωραία όλα αυτά. Πιθανόν και ωφέλιμα για τη θεώρηση κάποιων λογοτεχνικών έργων. Πόσο όμως η αποσύνδεση του συγγραφέα από το έργο του είναι εφικτή όταν μιλάμε για το έργο ενός δημιουργού σαν τον Σωτήρη Πατατζή;

Ο Σωτήρης Πατατζής γεννιέται στο χωριό Νησί της επαρχίας Μεσσήνης του νομού Μεσσηνίας το 1914. Έξι ετών μένει ορφανός από πατέρα – που ήταν αξιωματικός της Χωροφυλακής. Αποφοιτώντας από το γυμνάσιο στην Καλαμάτα, εισάγεται στη Νομική Σχολή Αθηνών, την οποία εγκαταλείπει για οικονομικούς λόγους, ενώ παίρνει πτυχίο γαλλικής γλώσσας από το Γαλλικό Ινστιτούτο. Στη συνέχεια, δίνει εξετάσεις στη σχολή Χωροφυλακής και στη διάρκεια της Κατοχής τοποθετείται ενωμοτάρχης στην περιοχή της Λιβαδειάς. Το 1943 εγκαταλείπει τη θέση του για να ενταχθεί στις τάξεις του ΕΑΜ Μεσσηνίας. Μετά την απελευθέρωση μετακομίζει στην Αθήνα όπου ζει μέχρι το τέλος της ζωής του. Εργάστηκε στο ταμείο της Λέσχης Βρετανών αξιωματικών και σε περιοδικά και εφημερίδες ως δημοσιογράφος και κριτικός θεάτρου. Μετέφρασε ξένη λογοτεχνία (Ντοστογιέφσκι, Τσβάιχ, Μορουά, Θερβάντες, Μοράβια, Σολζενίτσιν κ.ά) και έγραψε θεατρικά έργα που παραστάθηκαν στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, αλλά και διηγήματα, δύο μυθιστορήματα και ένα δοκίμιο. Το 1982 προσβλήθηκε από πολλαπλά εγκεφαλικά επεισόδια. Πέθανε στις 7 Ιουνίου 1991 σε ηλικία 77 ετών.

Ο Σωτήρης Πατατζής ανήκει στη μεταπολεμική γενιά της ελληνικής πεζογραφίας. Στα γράμματα πρωτοεμφανίστηκε στο περιοδικό Ελεύθερα Γράμματα (1945) με το αντιστασιακό διήγημα «Ιχ τέσσερα». Υπήρξε μέλος της Εταιρείας Θεατρικών Συγγραφέων και της Εταιρείας Συγγραφέων. Τιμήθηκε με το βραβείο Εθνικής Αντίστασης (το 1946 για τη συλλογή διηγημάτων Ματωμένα χρόνια), με το βραβείο του παγκόσμιου διαγωνισμού διηγήματος του εκδοτικού οίκου New Herald Tribune (1950-1951, για το διήγημα «Νεράιδα του βυθού») και με το Α΄ κρατικό βραβείο διηγήματος (το 1981 για τη συλλογή διηγημάτων Στο χάος).

Με σημείο εκκίνησης της δημιουργικής πορείας του το Ματωμένα χρόνια –με θέμα την Εθνική Αντίσταση–, και κορύφωση το μυθιστόρημα Μεθυσμένη Πολιτεία, το σύνολο του έργου του αφιερώνεται στον προβληματισμό γύρω από την επίδραση της γερμανικής Κατοχής και του Εμφυλίου στη μεταπολεμική ελληνική κοινωνία. Κατά την πενταετία 1945-50 δημοσιεύει αντιστασιακά διηγήματα και συμμετέχει στη συντακτική επιτροπή του περιοδικού Ελεύθερα Γράμματα, ενώ αναγνωρίζεται λογοτεχνικά από τους ιδεολογικούς του αντιπάλους, όμως δεν εντάσσεται ποτέ στον αριστερό κομματικό μηχανισμό, καθώς συγκρούεται με τον σταλινικό του πυρήνα, κάτι που σύντομα τον απομακρύνει από τους πολιτικούς του συντρόφους.

«Υπάρχουν επαναστάσεις κι επαναστάσεις, τούλεγε, γενικά, όμως, μπορεί να τις χωρίσει κανείς σε δυο μεγάλες κατηγορίες: Σ’ αυτές που γίνονται από διάφορα ζώα κι έχουν σαν αντικείμενο το ανθρώπινο ζώο και σ’ αυτές που γίνονται από ιδιοφυΐες κι έχουν σαν αντικείμενο τον ΑΝΘΡΩΠΟ και τη μοίρα του πάνω στη γη. Οι πρώτες, όταν δεν είναι χυδαίες, δεν αποβλέπουν, δηλαδή, μονάχα στην κατάληψη της εξουσίας, μπορεί να είναι χρήσιμες ή και απαραίτητες ακόμα, για πραχτικές ανάγκες της ζωής, αλλά δεν μπορούν να βιάσουν την πραγματικότητα που υπάρχει ούτε να επηρεάσουν την ανθρώπινη μοίρα, […] Η πραγματικότητα – η πορεία δηλαδή της ανθρωπότητας – αλλάζει μόνο με ιδέες-αστραπές κι όχι με το ένα κι ένα κάνουν δύο ή εξελίξεις “διαλεχτικές” και άλλα τέτοια παραμύθια».

Σωτήρης Πατατζής, Πένθιμο Εμβατήριο, 1978

Το 1950-1951, το διήγημά του «Νεράιδα Του Βυθού» βραβεύτηκε στον Παγκόσμιο Διαγωνισμό Διηγήματος που διοργάνωσε το εκδοτικό συγκρότημα New York Herald Tribune, στο οποίο πήραν μέρος 23 χώρες και κρίθηκαν πάνω από 100.000 διηγήματα. Το «Νεράιδα Του Βυθού» κατέλαβε μια από τις δεύτερες θέσεις στη τελική κατάταξη με διαφορά μιας ψήφου από τα τέσσερα πρώτα και περιελήφθη στην έκδοση World Prise Stories του αγγλικού εκδοτικού οίκου Odhams, όπου δημοσιεύτηκαν τα 45 καλύτερα διηγήματα του διαγωνισμού, καθώς και στη δανέζικη ανθολογία Τριάντα Μαιτρ Του Διηγήματος των Jens Kruusse & Ole Storm. Το ίδιο διήγημα ανθολογήθηκε στη Μοραΐτικη Πεζογραφία του Νίκου Καράμπελα και σε ανθολογία με τίτλο Τα Καλλίτερα Διηγήματα Του Κόσμου, μεταφρασμένο στα γαλλικά, αγγλικά και ινδικά.

Επίσης, ο Σωτήρης Πατατζής διασκεύασε για το θέατρο το έργο του Γ. Χάσεκ «Ο καλός στρατιώτης Σβέικ» και με εξαιρετική επιτυχία τον «Δον Καμίλο» του Γκουαρέσκι. Άλλα θεατρικά έργα του είναι «Επιστροφή από το Μπούχεβαλντ» (1946), «Η χρυσή φυλακή» (1959) «Ο Διάκος» (1961) και το ιστορικό δοκίμιο «Ι. Σοφιανόπουλος – ένας επαναστάτης χωρίς επανάσταση» (1962). Μετά το μυθιστόρημά του Μεθυσμένη Πολιτεία (1948), ακολουθούν η συλλογή διηγημάτων του Ο Χαμένος Παράδεισος (1965), το μυθιστόρημα Πένθιμο Εμβατήριο (1978), τα θεατρικά του «Ο Λεγεωνάριος» και «Κάτω οι γυναίκες» και θεατρικές διασκευές του από έργα των Ντοστογιέφσκι, Τσέχοφ και άλλων.

Έργα του έχουν μεταφραστεί και κυκλοφορήσει σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Παρότι το λογοτεχνικό του έργο έχει γενικά κοινωνικό χαρακτήρα, δεν ξεπέφτει στον κοινωνικό βερμπαλισμό· αντιθέτως, εμφορείται από μια ποιητικότητα –θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για ποιητική πρόζα– που διανθίζεται με λεπτό και πικρό χιούμορ που φτάνει ως τον σαρκασμό. Χαρακτηριστικά της προσωπικής γραφής του Σωτήρη Πατατζή είναι η λεπτή ειρωνεία και η απαισιοδοξία για το μέλλον. Αντλεί τα θέματά του κυρίως από τη ζωή της ελληνικής επαρχίας και η συμπάθειά του στρέφεται προς τους αδύναμους και τους αδικημένους από την κοινωνία ή τη φύση, προς αυτούς που βασανίζονται είτε από τους άλλους είτε από τον εαυτό τους, από την πληκτική ζωή της επαρχίας, από τη φτώχεια, τη σεξουαλική πείνα και την εξαθλίωση – αξίζει να σημειωθεί πως, ως λογοτέχνης, εκτός από την αναγνώρισή του στην Ελλάδα, έχαιρε ιδιαίτερης εκτίμησης και στο εξωτερικό.

Όπως είδαμε, η θεωρία του Ρολάν Μπαρτ περί του «θανάτου του συγγραφέα» προτείνει την αποσύνδεση του κειμένου από τη βιογραφία και τις προθέσεις του δημιουργού του, θεωρώντας ότι το νόημα ενός έργου διαμορφώνεται από τον αναγνώστη. Ωστόσο, η περίπτωση του Σωτήρη Πατατζή αποτελεί ζωντανό παράδειγμα του πώς η ζωή και οι προσωπικές εμπειρίες ενός δημιουργού ενσωματώνονται αξεδιάλυτα στο έργο του: στον Πατατζή, ο έμφυτος «ρομαντισμός» του ως στοιχείο του χαρακτήρα του –και όχι ως λογοτεχνικό ύφος–, η πολιτική του ταυτότητα και η προσωπική του διαδρομή δεν μπορούν να αποκοπούν από τη λογοτεχνική του παραγωγή. Ο Σωτήρης Πατατζής (1914-1991) έζησε σε μια ταραγμένη περίοδο της ελληνικής ιστορίας, με τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τον Εμφύλιο και τα πολιτικά πάθη να διαμορφώνουν τη συνείδησή του. Όντας αφοσιωμένος στην αριστερά και συμμετέχοντας ενεργά στα πολιτικά δρώμενα της εποχής του, τα έργα του αντανακλούν τις εμπειρίες του, τις ιδεολογικές του θέσεις και τις συναισθηματικές του αναζητήσεις. Η σχέση του με την πολιτική δεν ήταν μόνο θεωρητική ή λογοτεχνική· ήταν και βιωματική, καθώς μέσω της τέχνης προσπαθεί να επαναπροσδιορίσει/επανορθώσει την επώδυνη πραγματικότητα. Στο ρομαντικό-ιδεαλιστικό όνειρο που κατασκευάζει, ο εφιάλτης μετασχηματίζεται σε γιορτή συμφιλίωσης, όπως, για παράδειγμα στο μυθιστόρημά του Πένθιμο εμβατήριο (1978), όπου ένας νεαρός Γερμανός διασώζεται από Έλληνες αντάρτες και καθίσταται σύμβολο συναδέλφωσης ανάμεσα στους αντιμαχόμενους.

Δηλαδή, ο Πατατζής δεν ήταν ένας απλός παρατηρητής των πολιτικών γεγονότων. Στα έργα του συνυφαίνει τον ρομαντισμό με τη σκληρή πραγματικότητα, δημιουργώντας μια μοναδική ατμόσφαιρα όπου οι χαρακτήρες του βρίσκονται σε συνεχή πάλη ανάμεσα στις προσωπικές τους αξίες και στις πολιτικές συνθήκες και τα έργα του αντικατοπτρίζουν τον ατομικό και συλλογικό αγώνα για ελευθερία και δικαιοσύνη. Στα κείμενά του, η Ελλάδα της Κατοχής και του Εμφυλίου περιγράφεται με μια δυναμική που συνδυάζει την ωμότητα της πολιτικής πραγματικότητας με μια ρομαντική διάθεση, που πηγάζει από την πίστη στην ανθρώπινη αξία και τον αγώνα για ιδανικά. Οι ήρωες του Σωτήρη Πατατζή δρουν με συναισθηματική ένταση πάντα στο πλαίσιο της ιστορικής σύγκρουσης, ποτέ ανεξάρτητα από αυτήν, κατ’ επέκταση οι εσωτερικές συγκρούσεις των «πατατζικών» ηρώων αντικατοπτρίζουν τον ίδιο τον ψυχισμό του συγγραφέα, που παρέπαιε ανάμεσα σε δύο αντικρουόμενα δέη: την ελπίδα και την απογοήτευση. Συνεπώς, η πολιτική διάσταση του έργου δεν είναι απλώς ένα πλαίσιο για δράση, αλλά ενεργός παράγοντας που καθορίζει τη μοίρα των –ολόγλυφων και διόλου «χάρτινων»– χαρακτήρων. Ο Πατατζής, λοιπόν, παρουσιάζει την πολιτική όχι ως αφηρημένη έννοια, αλλά ως μια ζωντανή πραγματικότητα που επηρεάζει τις ζωές των ανθρώπων με τον πιο άμεσο και δραματικό τρόπο.

Η θεώρηση του Πατατζή ως «ρομαντικού» συγγραφέα δεν περιορίζεται μόνο στην αισθητική του προσέγγιση, αλλά εκτείνεται και στον τρόπο με τον οποίο βίωσε την πολιτική. Για τον Πατατζή, η πολιτική δεν ήταν απλώς ένα σύστημα ή μια θεωρία, αλλά ένας αγώνας για αξίες και ιδανικά και αυτός ο ιδεαλισμός διαπνέει όλο του το έργο. Η ζωή του ως συγγραφέα που παρέμεινε αυστηρά προσηλωμένος και δεν απεμπόλησε μέχρι τέλους τις αξίες του, αποτελεί εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεση πάνω στη βάση της οποίας θα πρέπει να διαβάζονται τα κείμενά του. Σε αυτό το πλαίσιο, εφόσον όλη η λογοτεχνική παραγωγή του Σωτήρη Πατατζή είναι άμεσα συνυφασμένη με τη ζωή και τις εμπειρίες του, η θεωρία του Μπαρτ για τον «θάνατο του συγγραφέα» δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην περίπτωσή του, η πολιτική ταυτότητα του συγγραφέα και η προσωπική του ιστορία δεν μπορούν να αγνοηθούν κατά την ανάλυση των έργων του, καθώς οι ιδέες και οι αγωνίες του διαχέονται σε κάθε του σελίδα. Η ιδεολογική και ηθική πάλη που διαχέεται στα κείμενά του αντανακλά την πάλη της ίδιας του της ζωής, επομένως ο ισχυρός δεσμός ανάμεσα στη ζωή του συγγραφέα και το έργο του καθιστά την εφαρμογή της θεωρίας του Μπαρτ στο έργο του Πατατζή προβληματική, μια που δεν μπορούμε να νιώσουμε τα κείμενά του χωρίς να λάβουμε υπόψη μας τη ζωή του.

Εντέλει, ο Σωτήρης Πατατζής –καίτοι παρεγνωσμένος κι αυτός, όπως τόσοι άλλοι– είναι μια από τις σημαντικότερες μορφές της ελληνικής λογοτεχνίας, ακριβώς επειδή καταφέρνει να παντρέψει την τέχνη με τη ζωή (του)· επειδή τα έργα του δεν είναι μόνο δημιουργήματα της συγγραφικής φαντασίας, αλλά κομμάτια της ψυχής και της συνείδησής του, αποτέλεσμα μιας πορείας γεμάτης ιδεολογικές τρικυμίες. Επομένως, σε αντίθεση με τη θεωρία του Μπαρτ που αποσυνδέει τον συγγραφέα από το κείμενο, η λογοτεχνία του Πατατζή δείχνει ότι ορισμένες φορές ο συγγραφέας και το έργο του είναι τόσο στενά δεμένοι που ο «θάνατος» του συγγραφέα απλώς δεν μπορεί να συμβεί. Ναι, η ζωή, η πολιτική ιδεολογία και η λογοτεχνία του «ρομαντικού» Σωτήρη Πατατζή δεν μπορούν να ιδωθούν παρά σαν αδιάσπαστος κύκλος.

ΠΗΓΕΣ

Πατατζής, Σ., Πένθιμο Εμβατήριο, Εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα 1978.

Ο «άγνωστος» Σωτήρης Πατατζής | ΕΦΣΥΝ (efsyn.gr)

Η αντοχή της διηγηματογραφίας του Σωτήρη Πατατζή στον χρόνο | Εφημερίδα η Εποχή (epohi.gr)

Ο Σωτήρης Πατατζής και ορισμένες σκέψεις γύρω από το χιούμορ (της Α.Καστρινάκη) | ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ Ο ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΚΑΙ ΤΙΣ ΤΕΧΝΕΣ (oanagnostis.gr)

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗΣ: Πατατζής Σωτήρης: Επαναστάτης Εξαίρετος Μαχητής (peri-grafis.net)

Σωτήρης Πατατζής, 25 χρόνια μετά (msn.com)

«Από τον ρεαλισμό στην ψυχογραφία, στο στοιχείο του ονείρου ή ακόμη και στο θέατρο του παραλόγου» • Fractal (fractalart.gr)

Βιογραφικό Φανή Κεχαγιά