Συγγραφείς: ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ Η. ΚΩΤΟΠΟΥΛΟΣ, ΑΝΤΩΝΗΣ Δ. ΣΚΙΑΘΑΣ
( Αναδημοσίευση από το τχ 61, Φθινόπωρο – Χειμώνας 2020 του περιοδικού ΜΑΝΔΡΑΓΟΡΑΣ
Rifaat Sallam (1951-)
Ρίφαατ Σαλάμ
Η σύγχρονη Αραβική ποίηση εξελίσσεται και απεκδύεται σε μεγάλο βαθμό τον εξωτισμό του παρελθόντος, τους θρύλους, τις προκαταλήψεις, τις ανακρίβειες. Αναμφισβήτητα επηρεάζεται σημαντικά από την επονομαζόμενη «Αραβική Άνοιξη»[1] στη θεματογραφία, την τεχνική και το ύφος της και μετεξελίσσεται. Νέες τάσεις διαμορφώνουν σταδιακά ιδεολογικές συντεταγμένες που φαντάζουν πιο προσιτές στον Δυτικό αναγνώστη. Η ανάγκη για μία απρόσκοπτη πολιτισμική επικοινωνία αποτυπώνεται ανάγλυφα στους αγώνες και στις προσπάθειες για ελευθερία και εκδημοκρατισμό, για κριτικό και στοχαστικό επαναπροσδιορισμό παρωχημένων οριενταλιστικών λογικών που σχεδόν υπαγόρευαν τη διαμόρφωση μίας συγκεκριμένης εικόνας για την Ανατολή. Οι κοινωνικές και πολιτικές μεταβολές επιδρούν καταλυτικά στον ψυχικό κόσμο των ποιητών και επηρεάζουν την κοσμοθεωρία τους. Οι υπαρξιακοί προβληματισμοί και η πολιτική σκέψη κερδίζουν έδαφος, ενώ υποχωρούν τα ερωτικά θέματα που κυριαρχούσαν στον παρελθόν. Ο έρωτας προσεγγίζεται πιο ρεαλιστικά. Η ποίηση γίνεται πιο αλληγορική και συμβολική, η γλώσσα πιο απλή και ανεπιτήδευτη, καθημερινή, άμεση. Η έκταση των ποιημάτων μειώνεται.[2] Να σημειωθεί εδώ πως η Αιγυπτιακή ποίηση υπήρξε πάντοτε η πλέον αντιπροσωπευτική για τον αραβικό κόσμο και ταυτόχρονα πρότυπο και παράδειγμα προς μίμηση.
Ο Ρίφαατ Σαλάμ γεννήθηκε το 1951 στο μικρό χωριό Menayat Chebine, 40 χιλιόμετρα ανατολικά του Καΐρου. Το πρώτο ποίημα εκδόθηκε το 1968 στο Λιβανέζικο λογοτεχνικό περιοδικό Al–Adeib. Σπούδασε Δημοσιογραφία στο Πανεπιστήμιο του Καΐρου (1969-1973) και εργάστηκε ως αρχισυντάκτης πολιτιστικών στο Middle East News Agency (MENA). Το 1977 ίδρυσε μαζί με άλλους Αιγύπτιους ποιητές το περιοδικόIda‘ah, το οποίο λόγω της κυβερνητικής απαγόρευσης σε ανάλογα έντυπα δεν είχε σταθερή περιοδικότητα έκδοσης. Το συγκεκριμένο έντυπο θεματολογικά αφορούσε στη σύγχρονη μοντερνιστική ποίηση, με την οποία η γενιά του, αυτή του ’70, εισήγαγε στην Αιγυπτιακή και Αραβική ποίηση. Τον όρο «ποιητές του ’70» εισήγαγε στη λογοτεχνική κριτική το λογοτεχνικό περιοδικό Kitabat, το οποίο ίδρυσε ο Σαλάμ το 1979. Το 1993 βραβεύτηκε με το Διεθνές Βραβείο ποίησης «Καβάφης». Το 2019 του απονεμήθηκε το Αραβικό Βραβείο «Chabby Prize for Poetry Translation» για τη μετάφραση της συλλογής Leaves of Grass τουWalt Whitman. Για την ποίησή του έχουν γραφτεί στα Αραβικά πολλά άρθρα σε ειδικά λογοτεχνικά περιοδικά, ενώ κριτικές για το έργο του και τα χαρακτηριστικά της ποίησής του, αλλά και τον ρόλο της στη σύγχρονη Αιγυπτιακή ποίηση, έχουν φιλοξενηθεί σε βιβλία, μεταπτυχιακές διπλωματικές εργασίες και διδακτορικές διατριβές. Η συλλογή του Signalsμεταφράστηκε στα Αγγλικά, Ρουμανικά και Κροατικά, ενώ η συλλογή A Stone Floats on Water μεταφράστηκε στα Γαλλικά και στα Κροατικά. Ανθολογημένα ποιήματά του έχουν μεταφραστεί στα Ισπανικά, Ελληνικά, Γαλλικά, Ιταλικά και Βουλγαρικά. Έχει προσκληθεί και έχει απαγγείλει ποιήματά του σε διάφορες εκδηλώσεις, εκθέσεις βιβλίου και φεστιβάλ ποίησης στη Βαγδάτη, στο Rabat, στην Τρίπολη, στο Ζάγκρεπ, στην Αθήνα, στην Θεσσαλονίκη και στην Πάτρα. Ο ίδιος έχει ανθολογήσει και μεταφράσει[3] στα αραβικά ποιήματα των Πούσκιν, Μαγιακόφσκι, Λέρμοντοφ, AksiniaMihaylova, DragoStambuk, Ρίτσος, ενώ έχει μεταφράσει το συνολικό έργο των Καβάφη, Μποντλέρ, Ρεμπό και Γουόλ Γουίτμαν.
Ο Ρίφαατ Σαλάμ κατέχει σήμερα μία ξεχωριστή θέση της ποιητικής Αραβικής νεωτερικότητας. Να σημειωθεί πως διαφοροποιείται απ’ όλους, τόσο τους παλαιότερους όσο και τους σύγχρονούς του ποιητές. Τόσο ο καθηγητήςEz-el-Din Esmaeil, πρόεδρος της Αιγυπτιακής Εταιρείας Λογοτεχνικής Κριτικής, όσο και ο Mohamed Abd-el Motaleb συμφωνούν πως ο Σαλάμ είχε επαναστατήσει ενάντια στην αραβική ποιητική εντελώς, καθώς και την ποιητική της γενιάς του.[4] Ήδη από το Illuminations γίνεται εύκολα αναγνωρίσιμο κάτι τέτοιο, δηλαδή η διαφορετική, εντελώς προσωπική ποιητική του και ανεξάρτητη από τη μοντερνιστική αραβική ποίηση. Η ποιητική του δεν εγκλωβίζεται στην αιγυπτιακή / αραβική ταυτότητα, αλλά είναι ανοιχτή σε έναν πανανθρώπινο ορίζοντα με διακειμενικές αναφορές και προκλήσεις. Χαρακτηριστικοί οι στίχοι του «Λοιπόν, κύριοι, χτύπησα τη θάλασσα με το ραβδί μου, και με έναν τρόπο που διακόπηκε πήγα στην άλλη πλευρά» (A Stone Floats on Water, 2008) που αποτυπώνουν την αγωνία του ποιητή όταν συνειδητοποιεί πως δεν μπορεί να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα και επιχειρεί την μεταφυσική αγωγή στο βιβλικό περιστατικό του Μωυσή.
Στον λόγο του το «συνηθισμένο», το «καθημερινό» χρησιμοποιείται με έναν εξαιρετικό, απρόσμενο τρόπο, μέσω του οποίου ο ποιητής κατακτά την προσωπική του ανεπανάληπτη φωνή: «χωρίς παράθυρο, / ούτε την πόρτα. / Χωρίς οροφή, / ούτε τοίχους. / Το σώμα μου: το σπίτι μου που δεν είναι αρκετά μεγάλο για μένα. / Και το σπίτι μου περισσεύει στην πλατιά γη του Θεού. / Έτσι, / Είπα στην άβυσσο: διευρύνσου για μένα, / και πρόσφερέ μου τα χρυσά σου άλογα, / και άφησέ με απέξω.» (So, I spoke to the Abyss, 1993).[5] Η γλώσσα του συγκροτεί μυθολογικά σύμπαντα, καθώς δεν απεικονίζει τον κόσμο, αλλά δημιουργεί το δικό της ιδιαίτερο κόσμο. Μία γλώσσα που θεωρεί την ύπαρξη ως ιδιότητά της και μοιάζει να νομιμοποιεί την απόπειρα του ποιητή να δημιουργήσει ένα δικό του λεξικό, προκειμένου να υπηρετήσει με τον τρόπο αυτό ασφαλέστερα την ποιητική του: «Πρέπει να αποκαλέσω τον Ορίζοντα ένα σφιχτό φόρεμα, Γράφοντας ένα δίλημμα, το Κράτος ένας θίασος κασκαντέρ και δολοφόνων, Εκλογή κωμωδίας, Ακινησία μαχαιριού, Εφημερίδες μια στρατιά από πόρνες, Σεμινάρια ένα φλιτζάνι χλιαρής κενότητας∙ θα πρέπει να αποκαλέσω τη Νύχτα ένα βαρετό αντίδοτο, Ημέρα μια ερημιά και η Ποίηση μια ακανθώδη παγίδα (Illumintations of Rifaat Sallam, 1992). Σύμφωνα μάλιστα με τον Mohamed Abd-el Motaleb στην ποιητική του κυριαρχεί το παράδοξο στοιχείο είτε αυτό αποκαλύπτεται μέσα από γλωσσικές και καταστασιακές παραδοξότητες που μετατρέπουν την ποιητική του σε τελετουργία εξομολόγησης είτε από συνθήκες που μετατρέπουν την πραγματικότητα σε μία ολόκληρη σκηνή, όπου τα στοιχεία της συγκρούονται με έναν δραματικό και έντονο τρόπο: «Ονειρεύομαι τους βάρβαρους να έρχονται. / (στο ποίημα του Καβάφη δεν ήρθαν, / αλλά υποσχέθηκαν να έρθουν, με την ολοκλήρωση του / ποιήματος) / Προετοιμάζομαι για αυτούς μια οδυνηρή γιορτή. / Μυρίζει τζίντζερ, ζαφορά, άγριο τριαντάφυλλο, τριφύλλι, καμφορά. / Και αναμένω: / λαχταριστή, όμορφη. /Αναμένω / Ονειρεύομαι ορδές και πανδαιμόνιο.». (So I spoke to the Abyss, 1993).
Κάθε βιβλίο του ποιητή αντιπροσωπεύει μία καινούργια και διαφορετική περιπέτεια, στην οποία πειραματίζεται διαρκώς μέσω σε νέες μορφές πολιτιστικού πλαισίου. Στην ποίησή του διαπιστώνεται η ύπαρξη και η επιρροή πολλών Αράβων ποιητών, όπως για παράδειγμα ο αρχαίος Άραβας ποιητής Tamim Ben Muqbel «Ελπίζω ότι είμαι μία πέτρα / Οι εποχές πατάνε στο σώμα μου / και χύνομαι» (Illumintations of Rifaat Sallam, 1992).
Ποιητικές συλλογές
Flower of the Beautiful Anarchy (1987), Illuminations of Rifaat Sallam (1992), Signals (1993), So, I spoke to the Abyss (1993), To the Past Day (1998), As if She is the End of Earth (2000), A Stone Floats on Water (2008), So, Spoke the Rhino (2012), I Shepherd the Sheep on Water (2018). Επιλεγμένα ποιήματα από τον ίδιο έχουν ενσωματωθεί σε δύο τόμους (περίπου 1000 σελίδων) που εκδόθηκαν στο Κάιρο (2012-2013).
Βιβλιογραφία για την ποίησή του[6]
Mohamed Abd-el Motaleb, So The Text Spoke, Interrogation of poetic discourse of Rifaat Sallam, Cairo 1987. General Egyptian Book Organization (GEBO).
Aly El-Batal, Alienation structure between text’s world and reference world, a textual study of Rifaat Sallam’s Poem “alternement“, Cairo 1998. “Supreme Council of Culture”.
Ahmad Seraj, The coming day, critic reading in Rifaat Sallam poetic experience, Cairo 2018. Al adham.
Rifaat Sallam, Signals, Egyptian poems, Raphael Cohen (translator), CreateSpace Independent Publishing Platform (2014).
Ανθολόγηση ποιημάτων του Ρίφαατ Σαλάμ
Ίσως[7]
Περιμένω ίσως
τους ανέμους που θυμίζουν μια γυναίκα του Βορρά.
«Άραγε ήσουν αγκάθι ξεχασμένο στο χέρι μου;»
Με αντικρούει
και εξαπολύει τα παγωμένα της ρόδα στο κορμί μου.
Τότε αφήνω το βρεγμένο πουλί να πετάξει
στον ακάνθινο ουρανό της
για να επιστρέψει σαν βράχος θυσιαστηρίου
ή σαν ξεφτισμένο αγκάθι
και να της πει:
«Ας συναντηθούμε την προηγούμενη νύχτα»
Θα σε περιμένω.
Δολοφονημένος
Καταμεσής της γης βαδίζω
Όμορφος,
με παλάμες άδειες
και καρδιά ορθάνοιχτη στην ξαφνική μαχαιριά.
Παιχνιδιάρικος πόθος φαντάζουν όλα σε μένα
κι έχω ένα δέντρο να του μάθω
τη γραφή και το τραγούδι.
Έπειτα, το αφήνω πίσω μου
και συνεχίζω
καταμεσής της γης να βαδίζω.
Δολοφονημένος.
Δυο φορές
Η σιωπή στεκόταν εκεί σαν μάρτυρας.
Άνοιξα την πόρτα
και γλίστρησα έξω, σκαρφαλώνοντας
σ’ ένα περαστικό σύννεφο
Η σιωπή συνέχιζε να στέκεται εκεί σαν μάρτυρας.
Δύο φορές προκάλεσα βροχή
πέτρες φτιαγμένες από σκόνη…
Όμως δε βράχηκα.
Δυο φορές:
Νέφη από δόλιες αναμνήσεις
και δεν βράχηκα
μόνο άνοιξα την πόρτα
και γλίστρησα έξω
για να επιστρέψω…
Παγιδευμένοι σε μια συνάντηση
Αναρριχήθηκες σε μένα
μέσα από το όνειρο
ή μήπως μέσα από τον λήθαργο;
Είσαι η παιδούλα μου η χαμένη
ή μήπως η ανέφικτη γυναίκα;
Μια γυναίκα που τον χρόνο της σκορπά
με τους περαστικούς
των δρόμων;
Σε σένα ήρθα ο σπιλωμένος, ο κενός,
εγώ ο πάντα προδομένος.
Με λήστεψαν…
Μες τη ζωή μου εφορμάς,
σφραγίζεις πίσω σου τη μνήμη.
Γυναίκα,
γυμνώσου απ’ των λόγων σου την τέφρα και πλησίασε
στου δρόμου την άκρη σε προσμένω.
Το συναπάντημά μας, η ολοκλήρωση της σκοτεινιάς
και η θανή του χρόνου.
Βυθίζει τα χέρια της στη μνήμη μου και με ξεπλένει
από τα σαπισμένα πλάσματα
από τη σκόνη, από τον καιρό.
από τον ίδιο μου τον εαυτό
με αποκαθαίρει.
Με σκεπάζουν τα χέρια της
κι αυτά αποκαλύπτουν
την καρδιά μου.
Ατσάλι!
Μια ιστορία το κορμί μου,
τα μέλη μου
άνυδροι αγροί.
ποτέ νερό δεν τα ποτίζει, ούτε η λησμονιά.
Λήθη
Στη λήθη ξέχασα το σώμα και την ιστορία του
Τα μικρά πράγματα της ζωής μου
Στη λήθη εγκατέλειψα τη σκιά μου
Και το αστέρι του μεσημεριού
Με λησμονήσατε…
Κι έτσι κατακρημνίζομαι στη γη της αμαρτίας
Για να αναδυθώ και πάλι στους πικρούς ουρανούς.
Τα πέντε (5) ποιήματα του Ρίφαατ Σαλάμ που επιλέχτηκαν έχουν γραφτεί πριν την «Αραβική Άνοιξη». Βρίσκονται ωστόσο σε μία ουσιαστική συνομιλία με τα αιτούμενά της, καθώς απηχούν όλες τις αλλαγές στις οποίες αναφερθήκαμε παραπάνω στην Αραβική γενικότερα και στην Αιγυπτιακή ποίηση ειδικότερα. Αν έχουν γραφτεί πριν την «Αραβική Άνοιξη», βρίσκονται ωστόσο σε μία ουσιαστική συνομιλία με τα αιτούμενά της υπό την έννοια πως ο ποιητής, ως η πιο ευαίσθητη κεραία της εποχής του, μας προϊδεάζει για όλες τις σημαντικές εξελίξεις που θα ακολουθήσουν. Ποιήματα που αποτυπώνουν τον φόβο, την αγανάχτηση, την οργή για την αδικία, την ταπείνωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Υπογραμμίζονται, ενίοτε, με επαναστατικό σχεδόν τρόπο τα κακώς κείμενα της εποχής μας και η αδυναμία του σύγχρονου ανθρώπου να τα αντιπαλέψει, να στασιάσει εναντίον της καθεστηκυίας «εξουσίας» όπου γης, μιας εξουσίας που του έχει επιβάλλει χωρίς αιδώ τη φτώχια, τον εκπατρισμό, την κοινωνική και την ψυχική απομόνωση.
Με την άδεια του ποιητή επιχειρήσαμε τη μετάφραση ενός εξαιρετικού ποιήματός του στα ελληνικά –τίτλος στα αγγλικά So I spoke to the abyss, στο οποίο και διατηρήσαμε τη μορφή που επέλεξε στην αρχική του γραφή ο δημιουργός. [8]
Έτσι μίλησα στην άβυσσο
I
Τρένα που σφυρίζουν Θωρακισμένες φυλές Δοχείο αναποδογυρισμένο
Σιωπή που πέφτει σε μια πέτρα Ένα στιλέτο αιωρείται από τον ουρανό
της μνήμης Μια νύχτα ενός χωριού Ένα αγόρι που τρέχει μακριά υπό το φόβο της
πέμπτης Σε ένα αμυδρό παράθυρο διακρίνεται ένα πουλί Κάθομαι στην άκρη μιας Εποχής από στάχτη Μια γυναίκα πηγαίνει στον τάφο και μια
γυναίκα έρχεται Η Γιάρα είναι ένα δάσος από γέλιο Ο αέρας χτυπά
τα τύμπανα σ’ έναν παλαιό χρόνο Λέει αυτό είναι το σημάδι μου Ήρθε η ώρα να αποκοιμηθώ τώρα Πηγαίνει στην επικείμενη λήθη ή
έρχεται; Ποιος ξέρει Μια κραυγή ακρωτηριάζει τον ύπνο στο πρωινό της τσάι
είναι ένα σώμα ή μια προσευχή; Οι νυχτερινοί ταύροι Μια πόρτα
ανοίγει και ένα καστανό πρόσωπο στο σκοτάδι Λες και είναι ο άνεμος από κάτω μου Έρχεται στο σώμα μου χωρίς στήθη και γλουτούς Αρχαίο
σιτάρι Ένα δωμάτιο που αιωρείται στον χώρο του τίποτα Το καφέ «Το λουλούδι της Ορχιδέας» είναι ένας σκοτωμένος χρόνος και μία σκονισμένη ομιλία Εξαγριωμένα άλογα προτάσσουν τους λαιμούς τους στο όνειρό μου Είπα: Είμαι μία δηλητηριώδης σπονδυλική στήλη στο σηψαιμικό Κάιρο Ώριμα κεφάλια σαπισμένα δεν έχουν συλλεχθεί.
Σκόρπισα:
Ούτε μαζεμένος ούτε διαλυμένος.
Τα όργανα μου είναι κλαδιά όπου ζούνε πουλιά, όπου οι κουκουβάγιες και οι κραυγές καταφεύγουν χωρίς κανείς να τους κυνηγά.
Η καρδιά μου είναι ένας ισθμός που χωρίζει στη μέση της καταστροφής και αέναα με κακομαθαίνω.
Η κατάσταση μου μέ κράτησε μακριά από τον κύριό μου, κι έτσι το σκήπτρο μου χάνεται.
Αυτό είναι το σημάδι μου
καμία συγχώρεση
Έτσι, όποιος μου δώσει μια στάλα χρόνου θα του προσφέρω το
όμορφο τίποτα. Όποιος μου προσφέρει το πανέμορφο τίποτα που θα τον
ευχαριστήσω με αμαρτωλά αναφιλητά. Όποιος με ευχαριστεί με αμαρτωλά αναφιλητά αφιερώνω σ ‘αυτόν ένα δάσος θρήνου:
Κάθε δέντρο πενθεί
Κάθε κλαδί σκοτώθηκε
Σε κάθε κλαδί ένα χάλκινο πουλί και μια κραυγή που αναστέλλεται από μία φαντασιακή κλωστή που σπάει κάθε ώρα τις κραυγές και στη συνέχεια εκρήγνυται σε ένα
άφθαρτο βραχώδες σύννεφο που βρέχει πήλινες πέτρες:
Κάθε Πέτρα μια λάγνα Πείνα
Κάθε Βράχος ένα Μαρτύριο και μία Κρίση
Και Καμία Συγχώρεση
Αυτό είναι το σημάδι μου
Με σκότωσαν.
II
Έτσι
Είπα στην άβυσσο άνοιξε σε μένα,
πρόσφερέ τα χρυσά σου άλογα,
Εγώ έρχομαι
πριν αλέκτωρ λαλήσει
ή το τάγμα των σεραφείμ σαλπίσει
έρχομαι
πίσω μου σφαγιασμένες αγέλες ψάλλουν τις συγκινητικές τους λιτανείες,
πίσω μου δέντρα του λυκόφωτος φέρουν νωθρότητα και θρήνο.
Έτσι να ανοίξεις τον εαυτό σου.
Δεν υπάρχει παρηγοριά.
Ένας βράχος ουρλιάζει στον βαλτωμένο χρόνο,
ή
κλάμα βράχου που φυτεύτηκε στο σταυροδρόμι της τύφλωσης.
Εγώ ο άρχοντας του Τίποτα
χωρίς παράθυρο,
ούτε την πόρτα.
Χωρίς οροφή,
ούτε τοίχους.
Το σώμα μου: το σπίτι μου που δεν είναι αρκετά μεγάλο για μένα.
Και το σπίτι μου περισσεύει στην πλατιά γη του Θεού.
Έτσι,
Είπα στην άβυσσο: διευρύνσου για μένα,
και πρόσφερέ μου τα χρυσά σου άλογα,
και άφησέ με απέξω.
III
Προετοιμάζομαι για την επόμενη σφαγή.
(Δεν χάθηκα – στην τελευταία σφαγή –
Εκτός από τη συνεχή αποτυχία μου και το κουφάρι μου)
Εγώ η αιώνια γιορτή
Αποκαθιστώ τα φρούριά μου και τα μάταια τείχη μου.
Υποστηρίζω τα ερείπια μου με φλογερές ομιλίες
(Ξέρω ότι είναι ξεφτισμένες, είναι γεμάτες τρύπες),
(Φαγώθηκε από ακάρεα και διάβρωση.
Mόνα απομεινάρια μερικά χρωματιστά ρετάλια)
και εγώ υψώνω τη φωνή μου με τον εθνικό ύμνο.
Κρανίων τόποι της προηγούμενης σφαγής.
(Είναι δικοί μου;
Πού είναι το κρανίο μου;
Τα ταρακουνάω δεν αποκοιμούνται.
Τα κατηγορώ: το επόμενο πρωί μας είναι μια επόμενη σφαγή.
Ουρλιάζουν,
αναζητούν καταφύγιο στο στήθος μου,
Αποκοιμιέμαι δεν αποχωρίζομαι τα όπλα μου.
Ονειρεύομαι τους βάρβαρους να έρχονται.
(στο ποίημα του Καβάφη δεν ήρθαν,
αλλά υποσχέθηκαν να έρθουν, με την ολοκλήρωση του
ποιήματος)
Προετοιμάζομαι για αυτούς μια οδυνηρή γιορτή.
Μυρίζει τζίντζερ, ζαφορά, άγριο τριαντάφυλλο, τριφύλλι, καμφορά.
Και αναμένω:
λαχταριστή, όμορφη.
Αναμένω
Ονειρεύομαι ορδές και πανδαιμόνιο.
*************
[1] Αραβική Άνοιξη (αραβικά: الربيع العربي) ονομάστηκε ένα κύμα διαδηλώσεων και διαμαρτυριών στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική, που εκδηλώθηκε από τις 18 Δεκεμβρίου του 2010. Εκδηλώθηκαν εξεγέρσεις στην Τυνησία και την Αίγυπτο, εμφύλια σύρραξη στη Λιβύη, εξεγέρσεις στο Μπαχρέιν, τη Συρία και την Υεμένη. Μεγάλες διαδηλώσεις έγιναν επίσης στην Αλγερία, το Ιράν, το Ιράκ, την Ιορδανία, το Μαρόκο και το Ομάν. Μικρότερες οργανωμένες διαμαρτυρίες έγιναν στο Τζιμπουτί, το Κουβέιτ, τον Λίβανο, τη Μαυριτανία, τη Σαουδική Αραβία, και το Σουδάν. Κοινό γνώρισμα των διαδηλώσεων ήταν οι μαζικές διαμαρτυρίες με καμπάνιες, απεργίες, πορείες, καθώς και η χρήση κοινωνικών δικτύων όπως το Facebook, το Twitter και το YouTube, για την οργάνωση, την επικοινωνία, και την ενημέρωση περί των προσπαθειών των κρατών για καταπίεση και λογοκρισία.Το σύνθημα των διαδηλωτών στον Αραβικό κόσμο ήταν Ash-sha’ab yurid isqat an-nizam που σημαίνει ο λαός θέλει να πέσει το καθεστώς (الشعب يريد إسقاط النظام).
[2] Παλιότερα, όσο πιο μακροσκελές ήταν το ποίημα, τόσο πιο ελκυστικό φάνταζε. Η περιβόητη quassida χρησιμοποιεί μέτρο όμοιο της αρχαίας ελληνικής ραψωδίας, δηλαδή διαδοχή βραχέων και μακρών συλλαβών σε ίδια σε κάθε στίχο ποσοτική διάταξη και κοινή για όλους τους στίχους ομοιοκαταληξία. Ο στίχος αποτελείται από δύο συμμετρικά ημιστίχια.
[3] Σύμφωνα με τον ίδιο τον ποιητή για τους Έλληνες ομοτέχνους του χρησιμοποίησε αγγλικές και γαλλικές μεταφράσεις των ποιημάτων τους, για τους Γάλλους τα πρωτότυπα κείμενα, ενώ για τους υπόλοιπους τα πρωτότυπα ή μεταφρασμένα αγγλικά κείμενα. Να σημειωθεί ότι διαθέτει στην κατοχή του γράμμα με ιδιόχειρη υπογραφή του Γιάννη Ρίτσου, μέσω του εκδοτικού οίκου Κέδρου, με το οποίο ο Έλληνας ποιητής του παραχωρεί το 1989 το δικαίωμα της μετάφρασης.
[4] The Poetic Fingerprint of Rifaat Sallam, the new culture, Mohamed Abd-el Motaleb, sakafa el gadida 2016.
[5] Οι αποστάσεις μεταξύ των λέξεων είναι προσωπική επιλογή του ποιητή.
[6] Kεφάλαια για το ποιητικό έργο του Ρίφαατ Σαλάμ βρίσκουμε στις παρακάτω μονογραφίες, διπλωματικές εργασίες και διατριβές
Mohamed El-Gazar, Linguistics of difference, Cairo 1995
Fatmah Qandil, Intertextuality in 70’s poetry, Cairo 1999
Abd-el-Naser Hilal, Body discours in poetry of modernity, 2006
Mohamed Salman, The rhythm in the poetry of modernity, 2008
[7] Και τα πέντε (5) ποιήματα ανήκουν στη συλλογή Signals, Ανθολογία Σύγχρονης Αραβικής Ποίησης, εκδόσεις Α Ω, 2016. Έρευνα επιλογή, μετάφραση και επιμέλεια, Πέρσα Κουμούτση.
[8] Πολύτιμη η βοήθεια της συνεργάτιδας και διδακτόρισσάς μου κ. Μπατσαρά Εύας, προσωπική απολύτως η ευθύνη για την επιλογή «αντιποιητικών λέξεων» κατά την απόδοση.