Πρόκειται για μια σειρά σύντομων άρθρων που αφορούν την performance poetry / επιτελεστική ποίηση, ένα δια-πολύ-καλλιτεχνικό είδος ποίησης (inter-disciplinary poetry art), που προσβλέπει σε μια πολυεπίπεδη και πολυαισθητηριακή ποιητική εμπειρία. Ευχαριστώ θερμά τον ποιητή Αντώνη Σκιαθά και τον ποιητή / καθηγητή Τριαντάφυλλο Κωτόπουλο για την ευκαιρία που μου δίνουν να συστήσω στο αναγνωστικό κοινό του Culturebook το σχετικά καινούργιο αυτό ποιητικό είδος. Να σημειώσουμε ότι, ήδη από το καλοκαίρι 2020, η performance ποίηση έχει ενταχθεί, ως αντικείμενο σπουδών, στο Διιδρυματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας.
Η περιοδικότητα των δημοσιεύσεων είναι ανά δεκαπέντε ημέρες, με μια συνέχεια ως προς τα ζητήματα που θα διεξέρχονται κάθε φορά. Το κάθε κείμενο συνοδεύεται από ένα video με αναφορά στην εγχώρια ή τη διεθνή ποιητική «σκηνή».
«Είναι, πράγματι; Είναι εύστοχο;» Αισθητικά και ποιοτικά κριτήρια για την εξακρίβωση και διακρίβωση της performance ποίησης
Το να σχεδιάσεις και να υλοποιήσεις μια performance ποίησης προϋποθέτει μια αναγκαιότητα και αποτελεί «επώδυνη» διαδικασία. Τι είναι αυτό που μπορεί να κάνει επιτακτική την επιτελεστική μεταμόρφωση ενός ποιήματος; Ένα ποιητικό αναλόγιο εμπίπτει άραγε σε αυτό το είδος τέχνης που ονομάσαμε επιτελεστική ή performance ποίηση; Ποιος θα πρέπει να είναι ο στόχος ενός ποιητή προκειμένου να δημιουργήσει ένα γνήσιο επιτελεστικό ποιητικό έργο; Να παρουσιάσει το νέο του βιβλίο; Είναι σίγουρα επιτέλεση μια παρουσίαση βιβλίου, πόσο μάλλον όταν προβάλλεται ως «επιτελεστική». Να απαγγείλει το ποιητικό του έργο μπροστά σε ένα κοινό και να εκθέσει τις δεξιότητές του; Είναι σίγουρα επιτέλεση η απαγγελία ενός ποιήματος, πόσο μάλλον η έκθεση δεξιοτήτων. Η επιτελεστική ποίηση ωστόσο, ως «προβλητική» τέχνη, δεν είναι μια απλή ανάγνωση από μια φωνή που εκφράζει ένα νόημα. Υποσκάπτει, αντιστέκεται, αποδομεί την υπαρκτή και απατηλή όψη του κόσμου, αξιώνοντας τη συνενοχή του θεατή και προσφέροντάς του την απόλαυση της αποκάλυψης και της συνδιαμόρφωσης του νοήματος. Είναι μια συνάντηση με τον «άλλον», «τελετουργία και μαζί εξέγερση», άρα τέχνη αυθεντική, τέχνη «αινιγματική», όπως θα έλεγε ο Νικόλας Κάλας.
Ένα ποιητικό opus δεν είναι εύστοχο ή καλό απλά και μόνο επειδή είναι επιτελεστικό ή πρωτότυπο ή σωματικό ή εννοιολογικό ή multi-media ή συνεργατικό ή αλεατορικό ή αυτοσχεδιαστικό κ.λπ. Θεωρούμε ότι, εν προκειμένω, δεν λειτουργεί το «everything goes» του μεταμοντέρνου αισθητικού προτάγματος. Δεν είναι απαραίτητα «καλλιτεχνική performance» κάθε παράσταση που απέχει από ό,τι θα αναγνωρίζαμε ως θέατρο. Δεν είναι απαραίτητα «επιτελεστική ποίηση» κάθε δράση που σχετίζεται με την ποίηση (happenings, επιτελεστικές παρουσιάσεις βιβλίων, επιτελεστικές αναγνώσεις κ.λπ.). Με το πέρασμα στη μετα-μεταμοντέρνα (after-postmodernism) εποχή, η ανάγκη οριοθέτησης αισθητικών και ποιοτικών κριτηρίων στην τέχνη επιστρέφει. Ειδικά όσον αφορά το πεδίο της επιτέλεσης φαίνεται να περισσεύουν οι ψευδο-πειραματισμοί, ενώ συχνά χρησιμοποιείται είτε ως συγκάλυψη αμηχανίας, είτε ως μέσο επίδειξης και ναρκισσισμού, ή ακόμη και ως εμπορικό στρατήγημα. Τίθεται, επομένως, φλέγον το ζήτημα της εξακρίβωσης (ότι όντως πρόκειται περί επιτελεστικής ποίησης) και της διακρίβωσης (της αξιολόγησής της).
Αν και τίποτα δεν μπορεί να εγγυηθεί την ευστοχία μιας performance ποίησης, εντούτοις τα κρίσιμα στοιχεία συνοψίζονται ως εξής:
- Περιεχόμενο, συνάφεια, σημασιολογική βαρύτητα. Σε ένα επιτελεστικό ποίημα είναι σημαντικό να μην εκφράζονται ιδιωτικοί συναισθηματισμοί. Ο επιτελεστής-ποιητής διερευνά μεταιχμιακές καταστάσεις της ανθρώπινης ύπαρξης, επιζητώντας να αγγίξει, να προβληματίσει και να συνεπάρει το κοινό του.
- Το ρητορικό ύφος και η ποιητική γλώσσα δεν θα πρέπει να υστερούν σε έμπνευση, δύναμη και τεχνική επάρκεια. Ο σκοπός είναι (πάντα) η ενσυναίσθητη εμπλοκή του αποδέκτη.
- Η στάση και η κίνηση του σώματος του ποιητή, οι χειρονομίες, οι εκφράσεις του προσώπου του, η οπτική επαφή με το κοινό, καθορίζουν τη σκηνική παρουσία του. Είναι ωστόσο απαραίτητο να αποφεύγεται η δραματοποίηση και οι υπερβολές.
- Η φωνή, η άρθρωση, η εκφορά. Η ηχητική μορφή της ποίησης αποτελεί, εν γένει, ένα από τα στοιχειώδη κριτήρια της αισθητικής της αξίας, την ίδια στιγμή που δεν μεταφέρει απλά το νόημα αλλά επιδρά στην παραγωγή του. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η κυριάρχηση στο ρυθμό και η επιδέξια χρήση της έντασης και του επιτονισμού.
- Η εντύπωση του αυθορμητισμού – ιδιαίτερα για ποιητικές επιτελέσεις που προορίζονται για «πολιτική, κοινωνική ή αντι-πολιτιστική (countercultural) δράση ή αντίδραση».
- Η ενεργή σύνδεση και η αλληλεπίδραση με το κοινό, κρίσιμο στοιχείο για την ευστοχία μιας επιτέλεσης. Η «ψυχαγωγία», δηλαδή, η «εν αληθεία συγκίνησις», αποτελεί το γνήσιο σκοπό της ποιητικής τέχνης, πόσο μάλλον της επιτελεστικής ποίησης. Ο Αριστοτέλης θα το ονόμαζε «οικεία ηδονή», αναφερόμενος στη σύνδεση του «εγώ» με το «εμείς», την ατομική εμπειρία που ανάγεται σε συλλογική.
- Η διαλεκτική της ποίησης με άλλες καλλιτεχνικές πρακτικές ή μέσα. Η επιτελεστική ποίηση, σύμφωνα με τον ποιητή Δημοσθένη Αγραφιώτη, «δεν μπορεί να υπάρξει μόνο για τον εαυτό της, αλλά στο βαθμό που έχει τη δύναμη να βάζει ερωτήματα στις άλλες τέχνες». Είναι ωστόσο κρίσιμη η καλή και εύστροφη διαχείριση των εκφραστικών μέσων που θα επιλεγούν. Ο ποιητής θα πρέπει, όχι μόνο να μπορεί να ελέγχει τα διαφορετικά «καθεστώτα έκφρασης» με τα οποία θα συνδιαλεχθεί αλλά και να γνωρίζει για ποιο λόγο τα χρησιμοποιεί και τι ευνοούν την κάθε στιγμή.
- Μια εύστοχη επιτέλεση διανοίγει «ρωγμή που φωτίζει και νοηματοδοτεί» τον καθημερινό μας βίο. Ο Νικόλας Κάλας αναγνώριζε ως «ύψιστο κριτήριο» για την αξία ενός ποιητικού έργου τη συγκινησιακή του δύναμη και το συμβολικό του βάθος.
Στο πεδίο της δημιουργικής γραφής πειραματιζόμαστε με τεχνικές και μεθόδους. Είναι αδύνατον όμως να προσεγγίσουμε την έννοια της δημιουργίας στην ολότητά της, χωρίς να τη συλλάβουμε, κυρίως, ως αναζήτηση «καινούργιων συμβολικών μορφών». Ο πειραματισμός και η σπουδή είναι ζήτημα μεθόδου. Η κατάκτηση της τεχνικής διδάσκεται και είναι αναγκαίο για έναν «ποιητέχνη» να μπορεί να διαχειρίζεται με δεξιοτεχνία τα εργαλεία της τέχνης του. Η δημιουργία όμως είναι ζήτημα σύλληψης, έμπνευσης και βλέμματος του ποιητή. Προϋποθέτει προσωπικό βίωμα, αγωνία και καταβύθιση στο νόημα των πραγμάτων και είναι αυτό που θα καταστήσει ικανή την παραγωγή ενός εύστοχου επιτελεστικού ποιητικού έργου.
Ο Νικόλας Κάλας θεωρεί «κατόρθωμα» το έργο τέχνης που καταφέρνει να διεισδύσει στη σκοτεινή πλευρά των πραγμάτων μέσα από τον κόσμο των σημασιών. Αναγνωρίζει τη διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας ως «αγωνιστική δράση», αφού, μέσα από την «τεχνική», τον «ενθουσιασμό» και την υπέρβαση, καταργείται η διχοστασία «της σκέψης και της γλώσσας» με την απτή πραγματικότητα [1]. Αυτό είναι θεμελιώδες για έναν επιτελεστή-ποιητή που ακροβατεί το λόγο του μέσα στο σώμα του μπροστά σε ένα κοινό, με το οποίο αποζητά να συνδεθεί. Εν προκειμένω, η ποίηση δεν εξαντλείται στη γλωσσική δομή αλλά εκδιπλώνεται βάσει του παρμενίδειου «εν τω παν». Εντέλει, αν ο ποιητής της σελίδας πασχίζει για μια διάνοιξη στην αλήθεια, ο επιτελεστής-ποιητής έρχεται να πραγματώσει αυτό το άχθος σε άλλο επίπεδο.
[1] Ο Νικόλας Κάλας λαμβάνει εδώ υπόψη την εφαρμογή της θεωρίας των ιδιομορφιών (singularity theory) του Hassler Whitney στον ορισμό της «δημιουργικής προσωπικότητας» του μαθηματικού Christofer Zeeman βάσει τριών «ενδοσυσχετιζόμενων παραμέτρων: α) τεχνική, β) ενθουσιασμό, γ) κατόρθωμα» (Δεληγιώργη, 2018: 201).
Στο επόμενο: «Περί επι-τελεστικής ποίησης. Εν κατακλείδι»
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙA
Αγραφιώτης Δ. (2010), «Για την επιτέλεση. Όροι και πρακτικές», Performance Festival – Bienalle: 2, 24-30 May 2009, Θεσσαλονίκη: Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης.
Δεληγιώργη Α. (2018), Ο μοντερνιστής κριτικός Νικόλας Κάλας, Μια ποιητική εικόνων, ρημάτων, πραγμάτων, Αθήνα: Αρμός.
Ράμφος Στ. (2019), Μίμησις Εναντίον Μορφής, Εξήγησις εις το Περί ποιητικής του Αριστοτέλους, Αθήνα: Αρμός.
Williams N. (2011), Contemporary Poetry – Edimburg Critical Guides to Literature, Edinburgh: Edinburgh University Press.
ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ
Αγραφιώτης Δ. (2015), «Συνέντευξη Δημοσθένη Αγραφιώτη στην εκπομπή “Βιβλία στο κουτί”», Nerit Plus. Ανακτήθηκε 19/6/2021, από την ιστοσελίδα https://vimeo.com/118929799
Buuck D. (1/2/2013), Performance poetics/poetry/writing. Ανακτήθηκε 19/6/2021, από την ιστοσελίδα https://jacket2.org/commentary/performance-poeticspoetrywriting
«Rubric A/B/C» στο «Can you hear me now? Performance and Poetry Lessons & Resources» (2015). Ανακτήθηκε 19/6/2021, από την ιστοσελίδα https://www.pdtca.org/uploads/2/6/5/6/26566833/id_228_can_you_hear_me_now_package.pdf
Darius Simpson / Proximity / Opening Poetry Performance / SkollWF 2018
* Η Γεωργία Βεληβασάκη γράφει ποίηση, στίχους, έμμετρα παραμύθια, θεατρικά έργα και διηγήματα. Ασχολείται με το τραγούδι, το μουσικό θέατρο και την τέχνη της performance, ως ερμηνεύτρια και δημιουργός, στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Σπούδασε μουσική και θέατρο (Θέατρο των Αλλαγών, Α4Μ Κέντρο Παραστατικών Τεχνών κ.ά.) Είναι αριστούχος του τμήματος Ευρωπαϊκού Πολιτισμού (Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο), όπως και του Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Δημιουργική Γραφή» (Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας), ενώ ολοκλήρωσε τα Προγράμματα Επαγγελματικής Επιμόρφωσης & Κατάρτισης «Performance/Θεωρητικές Προσεγγίσεις, Πρακτικές Εφαρμογές» και «Εκπαίδευση Εκπαιδευτών Ενηλίκων» του ΕΚΠΑ. Συνεργάζεται, ως διδάσκουσα, με το Διιδρυματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» (Π.Δ.Μ.).
Στο εργοβιογραφικό της περιλαμβάνονται λογοτεχνικά έργα, που έχουν βραβευθεί, εκδοθεί και παρουσιαστεί επί σκηνής, καθώς, επίσης, εκτενής προσωπική δισκογραφία, αλλά και συμμετοχές σε έργα άλλων καλλιτεχνών.
Περισσότερα: http://www.velivasaki.gr/biography/
Προηγούμενο άρθρο: Η επιτελεστική ποίηση ως «τέχνη των διαμέσων» https://www.culturebook.gr/texnes/performance-poihsis-11.html
Post cover: Η φωτογραφία είναι από τη μεταγραφή του ποιήματος «Να κρέμεσαι» του Ζαχαρία Κατσακού, το οποίο συμπεριλαμβάνεται στο διαμεσικό opus «Ποιητικές Μεταγραφές. 7 ποιητές, 14 ποιητεχνήματα» της Γεωργίας Βεληβασάκη, που υλοποιήθηκε υπό την αιγίδα του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας (ΜΠΣ «Δημιουργική Γραφή»).