Θωμάς Μανόπουλος, Στον χορό των ανθρωποκυνηγών, εκδόσεις Κοχλίας, 2004
Γράφει ο Σπύρος Γ. Μπρίκος
Λογοτεχνικοί μετασεισμοί στις γειτονιές των ηττημένων του κόσμου
Ένα σημείωμα για το μυθιστόρημα «Στον χορό των ανθρωποκυνηγών» του Θωμά Μανόπουλου
Με αφορμή το μυθιστόρημα Στον χορό των ανθρωποκυνηγών που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Κοχλίας το 2004, πριν περίπου είκοσι χρόνια, η κριτική της λογοτεχνίας οφείλει να σταθεί με σοβαρότητα στο σύνολο της ποιητικής πεζογραφίας του Πρεβεζάνου συγγραφέα Θωμά Μανόπουλου, σε μία σειρά έργων όπως Η Πάολα του Ρίο και άλλα διηγήματα (Νεφέλη, 1989), Το καραμοσάλι (Νεφέλη, 1993), Η τελευταία βουτιά του ανθυπασπιστή (ΚΨΜ, 2005), Ψάχνοντας στο απέραντο γαλάζιο (ΚΨΜ, 2005), Περιπέτεια στο νησί των φαντασμάτων (ΚΨΜ, 2004), που εγκαινιάζουν ένα πολύ ξεχωριστό είδος γραφής. Στον χορό των ανθρωποκυνηγών εντοπίζεται ένα μεταμοντέρνο υφάδι γραφής, ένα υβριδικό κείμενο με στοιχεία πολιτικού θρίλερ και αυτοβιογραφίας μαζί, απαλλαγμένου από την κλασική δομή του αστικού μυθιστορήματος, με στοιχεία υπονόμευσης της τυπικής φόρμας γραφής, με εσωτερικές ένθετες αφηγήσεις που διασπούν την ενότητα και με έναν χειμαρρώδη ποιητικό λόγο που εναλλάσσεται με το πεζόμορφο μέρος της εξιστόρησης, τόσο αρμονικά, ώστε είναι αδιανόητο να τους ξεχωρίσεις. Αν υπάρχει ένας σταθερός ιστορικός άξονας αφήγησης, αυτός περιστρέφεται γύρω από την πολύκροτη δίκη του αγωνιστή Αβραάμ (Μάκη) Λεσπέρογλου που απασχόλησε πριν χρόνια έντονα την κοινή γνώμη. Ο Μανόπουλος μετουσιώνει λογοτεχνικά τις δονήσεις της δίκης και τον πολιτικό της απόηχο, συνθέτοντας ταυτόχρονα το ιστορικό πλαίσιο της εποχής, με τους νατοϊκούς βομβαρδισμούς στη Γιουγκοσλαβία, την πτώση των δίδυμων πύργων στην Αμερική και τον μετέπειτα πόλεμο ενάντια στην παγκόσμια «τρομοκρατία», την υπόθεση Οτσαλάν, ώστε με αυτόν τον τρόπο οι δίκες/καταδίκες να παρουσιάζονται πολλές και να αναφέρονται από τον συγγραφέα σε διάφορα σημεία του μυθιστορήματος με τον όρο «μεγάλες δίκες» ή «δίκες του αιώνα». Από τη δίκη του Α. Λεσπέρογλου, στη δίκη του Ν. Μπελογιάννη, του Ιησού, του Σωκράτη. Δικαστήρια που στήθηκαν για αμέτρητους αθώους, ενοχοποιώντας όλους εκείνους που το σύστημα θεωρούσε ιδεολογικά ύποπτους, και που καταδικάστηκαν με κύρια κατηγορία το ότι αγωνίστηκαν για έναν καλύτερο κόσμο, για μία βαθύτερη αλήθεια. Δίκες που στροβιλίζονταν γύρω από τον ρου της ανθρώπινης ιστορίας, η μία μέσα στην άλλη, όπως οι κούκλες μπάμπουσκα. Ο Θωμάς Μανόπουλος πέρα από τον ιδιαίτερο συμβολισμό που έχουν οι δίκες αυτές ─το λογοτεχνικό του εύρημα θα μπορούσε να αφορμάται από το γνωστό μυθιστόρημα Η Δίκη του Franz Kafka─ τοποθετεί δύο κεντρικά ορόσημα ─ιστορικά─ ανάμεσα στα οποία ταλαντώνεται η εξέλιξη της αφήγησης. Το πρώτο είναι η γνωστή στο πανελλήνιο υπόθεση με τη δίκη και την αθώωση του Αβραάμ (Μάκη) Λεσπέρογλου, όπου ο ίδιος ο συγγραφέας υπήρξε μάρτυρας υπεράσπισης, μία δίκη που μετατρέπεται σε ιστορικό σταυροδρόμι συνάντησης παλιών φίλων και συναγωνιστών της εξέγερσης του Πολυτεχνείου και του μεταπολιτευτικού κινήματος. Η δίκη αυτή αποτελεί τον ομφαλό της αφήγησης στο μυθιστόρημα. Το δεύτερο είναι το τελευταίο χρονολογικά στρατοδικείο της χούντας των συνταγματαρχών ─λίγοι γνωρίζουν επ’ αυτού του θέματος─ που πραγματοποιήθηκε στα Ιωάννινα στις εννέα Ιουλίου 1974, πριν η χούντα καταρρεύσει οριστικά. Έφερε στο εδώλιο είκοσι επτά άτομα από την Πρέβεζα, τα Γιάννενα, καθώς και φοιτητές και φοιτήτριες από άλλες πόλεις της Ελλάδας, με την κατηγορία της συμμετοχής στην αντιδικτατορική οργάνωση «Άρης Βελουχιώτης». Η οργάνωση συστάθηκε ως μετωπική οργάνωση της ΚΝΕ λίγο μετά την εξέγερση του Πολυτεχνείου. Μια μέρα πριν την έκδοση της απόφασης, ασχολήθηκε με τη δίκη το State Department και συγκεκριμένα, το γραφείο Ευρωπαϊκών και Ευρασιατικών Υποθέσεων. Σε τηλεγράφημα χαρακτηρισμένο «για περιορισμένη χρήση», το οποίο αποχαρακτηρίστηκε μόλις τον Ιούνιο του 2005, το υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ επικεντρωνόταν στον «κομμουνιστικό κίνδυνο». Τις πληροφορίες αυτές αντλούμε από σχετικό άρθρο του Γιώργου Τσαντίκου, υπάρχουν βέβαια και αντίγραφα της δικογραφίας και των σχετικών αποφάσεων του στρατοδικείου που διαθέτουν στο προσωπικό τους αρχείο οι κατηγορούμενοι προφυλακισθέντες. Ο συγγραφέας Θωμάς Μανόπουλος, εικοσιπέντε χρονών τότε, καταδικάστηκε ─στις δώδεκα Ιουλίου 1974─ σε δέκα χρόνια φυλάκιση, με τη βασική κατηγορία της σύστασης και της καθοδήγησης της παράνομης αντιδικτατορικής οργάνωσης «Άρης Βελουχιώτης». Εννέα μέρες αργότερα βέβαια η χούντα έπεσε, υπό το βάρος της τραγωδίας στην Κύπρο, αλλά και από τις ρωγμές που προκάλεσαν στο καθεστώς οι εξεγέρσεις της Νομικής και του Πολυτεχνείου.
Ο Θ. Μανόπουλος στο μυθιστόρημά του Στον χορό των ανθρωποκυνηγών αξιοποιεί τα δύο παραπάνω ρεαλιστικά ιστορικά γεγονότα ως θέμα, ως μοτίβο, για να «υφάνει» στη διαδρομή τους μία πολυπρισματική μυθιστορηματική αφήγηση, με επάλληλα στρώματα γραφής ─παλίμψηστα γραφής─, που πάλλονται ανάμεσα στην αυτοβιογραφική κατάθεση και στην παράθεση πληροφοριών με ιστορική, πολιτική και ιδεολογική βαρύτητα. Με την ένταξη πολλών νέων και ετερόκλητων πολλές φορές αφηγηματικών ακολουθιών ─που τις καθιστά σκόπιμα διασπάστριες της ενότητας─ μέσα στη βασική αφήγηση, ο συγγραφέας διατρέχει τον ιστορικό χρόνο με πολλά φλας μπακ, και κατ’ αυτόν τον τρόπο το μυθιστόρημα αποκτά έναν μεταμοντέρνο χαρακτήρα. Ο χρονολογικός ορίζοντας εκκινεί από τη μετεμφυλιακή εποχή στην Πρέβεζα, στο κοκκινόχωμα της «γειτονιάς των ηττημένων», που είναι η ονειρική συνοικία του Τσαβαλοχωρίου. Διαβάζουμε χαρακτηριστικά στα αντίστοιχα αποσπάσματα του βιβλίου: «…Οι “αριστοκράτες” της χωμάτινης γειτονιάς, που είχαν χάρισμα να απομακρύνουν από τη ζωή τους καθετί ασήμαντο και ανιαρό… κι έλεγαν οι παλιοί πως πάντα ερχόταν το πιάνο κάθε που ξεσηκωνόταν και νικούνταν η γειτονιά. Το φώναζαν “πιάνο των νικημένων”, θυμάσαι;… Πόσες φορές αναρωτήθηκα τι θ’ απογινόμασταν αν δεν είχε έρθει το πιάνο στη γειτονιά, αν δεν είμασταν παιδιά νικημένων, αν δεν είχαμε δραπετεύσει από το χρόνο, αν… Ναι, μία σύγχρονη κιβωτός έγινε το πιάνο, που μας ταξίδευε στ’ άστρα σαν ιστιοφόρο, γλιτώνοντας τους επιβάτες από τον καθημερινό εφιάλτη του δοσατζή, του ασφαλίτη και του πλειστηριασμού…». Ο αγωνιστής Αβραάμ (Μάκης) Λεσπέρογλου που διασύρθηκε από τους διώκτες του και εξευτελίστηκε ─ενώ στο τέλος αθωώθηκε─ υπήρξε στενό συγγενικό πρόσωπο του συνονόματου προγόνου του Αβραάμ Λεσπέρογλου (που ήταν αδερφός του πατέρα του) ο οποίος σκοτώθηκε σε νεαρή ηλικία από πυρά φασιστών στο κτήριο της Εθνικής Τράπεζας κατά την εμφύλια σύρραξη στην Πρέβεζα, τον Σεπτέμβριο του 1944. Στον πύρινο λόγο του, στην μαρτυρία υπεράσπισής του, ο αφηγητής-συγγραφέας, όταν κλήθηκε να δώσει τη μαρτυρία του αυτή, ανέφερε μεταξύ άλλων: «…Είναι δύσκολο και παράτολμο να βάλεις στο τραπέζι της κρίσης, όπως έχει διαμορφωθεί σήμερα, γεγονότα που καταγράφηκαν στο παρελθόν… Να κατανοήσεις τι ακριβώς συμβαίνει στην ψυχή των παιδιών που οι γονείς τους ηττήθηκαν στον Εμφύλιο και οδηγήθηκαν στις εξορίες… Παιδιά που ωρίμασαν πριν την ώρα τους, τραγούδησαν τη “Διεθνή”… πολύ μικρά και μπέρδεψαν τον Μπάυρον του Μεσολογγίου με τον Μπολιβάρ, τον απελευθερωτή της Νότιας Αμερικής, τον Πικάσο με τον Ζαπάτα, τον Ιησού με τον Μπελογιάννη. Μέσα σε αυτόν τον ονειρικό και γενναίο κόσμο έστησαν τις φτωχές τους υπάρξεις και ταύτισαν τη μοίρα τους με τη μοίρα κάθε αδικημένου και ταπεινού αυτού του κόσμου…». Ένας ίλιγγος φαίνεται να ταλαιπωρούσε τον συγγραφέα Θωμά Μανόπουλο κατά τη συγγραφή του μυθιστορήματος Στον χορό των ανθρωποκυνηγών, ένας ίλιγγος ιστορικός, που μας μεταφέρει δονήσεις από την ταινία «Οι Κυνηγοί» του Θ. Αγγελόπουλου, στην οποία μία ομάδα αστών ανακαλύπτει στα χιόνια το πτώμα ενός αντάρτη, που στην πορεία εκφωνεί εκείνο το κατηγορητήριο ─αφού τους νικητές της Ιστορίας δεν κατάφερε να τους δικάσει ποτέ η ηττημένη πλευρά─. Το φάντασμα του αντάρτη αφήνεται ελεύθερο να περιφέρεται σκόπιμα στο μυθιστόρημα του Θωμά Μανόπουλου, ξεκινώντας μία διακειμενικού τύπου αντιπαράθεση με την «Κάθοδο των εννιά» του Θανάση Βαλτινού. Ο Μανόπουλος με συγκλονιστικό τρόπο, με πρωτοπόρες και πρωτότυπες σουρεαλιστικές περιγραφές της ανθρώπινης ανατομίας, του αισθήματος της πείνας και της δίψας, μέχρι τη λύτρωση και τη διαφυγή, συγγράφει το χρονικό της επιβίωσης και την αισιόδοξη ─τελικά─ πορεία του τελευταίου αντάρτη στο βουνό, η οποία δεν εξιστορείται ως μία ακόμη ιδεολογικά βολική και ηττοπαθής πορεία, μία «κάθοδος στον Άδη». Ο Μανόπουλος, ομολογουμένως, είναι για αναγνώστες μυημένους, αλλά όχι μόνο. Οι αφηγήσεις του είναι γλωσσολογικά άρτιες, μαρτυρώντας το πόσο αποτελεσματικά έχει «μεταβολίσει» και επεξεργαστεί εις βάθος τη συνθήκη γραφής των μεγάλων έργων της παγκόσμιας λογοτεχνίας, αναπτύσσοντας διακειμενικούς δεσμούς με αυτά. Είναι βέβαιο πως οι Ανθρωποκυνηγοί του Μανόπουλου θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως textbook για την άσκηση της πολιτικής σκέψης σε νέους ανθρώπους. Πόσο άλλωστε επιδραστικές θα μπορούσαν να είναι ─από τη σκοπιά της συνθήκης γραφής και μόνο─ οι δημοσιευμένες προκηρύξεις της 17 Νοέμβρη στην Ελευθεροτυπία για έναν υποψήφιο φοιτητή ιατρικής στο μάθημα της έκθεσης, που αφήνει στην άκρη τα νερόβραστα σχολικά βοηθήματα; Η γλώσσα συγγενεύει με τα ανώτερα μαθηματικά και ιδιαίτερα τα εκτός διδακτέας ύλης κείμενα που μεταδίδουν την εσωτερική τους δόνηση σε όποιον ασχολείται με αυτά.
Ο ιστορικός, πολιτικός και ιδεολογικός ίλιγγος του Μανόπουλου σε αυτό το κομψοτέχνημα γραφής, στους Ανθρωποκυνηγούς, είναι παλμικά εναγώνια κύματα «μεταμόσχευσης» των διλημμάτων, των διαψεύσεων αλλά και των υπερβάσεων μιας ταραγμένης και ονειροπόλας συνάμα ζωής στη λογοτεχνική φόρμα. Ο ιδεολογικά φλογισμένος Μανόπουλος, με την έντονη αντιδικτατορική δράση του, όρθιος πάντοτε, και με πύρινα λόγια στρέφεται εναντίον των στρατοδικών. Ο συγγραφέας δεν ξεχωρίζει από εκείνο το πρόσωπο της καθημερινότητας με τις υπαρξιακές του αγωνίες. Που γράφει προκηρύξεις στη γραφομηχανή, όπως και ποιήματα που τον κρατάνε άγρυπνο μέχρι να πάρουν την οριστική μορφή τους στο χαρτί. Τα ερωτικά του στρατηγήματα, οι επιστολές-ποιητικά υπερφρούρια, που μεταμορφώνονται, αναλόγως το άτομο που τις πιάνει στα χέρια του, και υφίστανται παραλλαγές ακολουθώντας την πλαστικότητα του αρχαίου μύθου. Ο μαγικός ρεαλισμός, διάχυτος μέσα στο πεζογράφημα, καθοδηγεί τον συγγραφέα να αναπτύξει έναν ειδικό διάλογο με όλους τους άλλους -γραφιάδες- που τον έχουν στιγματίσει. Στο ψαροκάικό του «Ιάσων», ο ίδιος με την όψη του γέρου Charles Bukowski στις ιστορίες καθημερινής τρέλας, επαναστάτης πάντοτε μέσα στην πλωτή του γιάφκα, ο Μανόπουλος φέρνει εις πέρας το βασικό καθήκον ή κουβαλά την κατάρα ενός πολύπαθου δημιουργού: το να ορά ─διαρκώς─ ορώμενος και το να ποιεί ─ακατάπαυστα─ ποιούμενος.
Συγκεφαλαιώνοντας, ο συγγραφέας των Ανθρωποκυνηγών, με δευτερεύουσες ιστορίες εισάγει την αυτοβιογραφία του, όπως και τους βίους επιλεγμένων προσώπων, που επανέρχονται διαρκώς και σαν να ξεπροβάλλουν με κοφτές ανάσες μέσα από άλλα βιβλία του, όπως τα διηγήματα της Πάολας του Ρίο και το Καραμοσάλι, καταδεικνύοντας πως, ειδικά στην περίπτωση του Μανόπουλου, οι εγκιβωτισμοί αυτοί είναι συνυφασμένοι με τον δαιδαλώδη τρόπο σκέψης του συγγραφέα όπου καλπάζει ένας σύνθετος εσωτερικός μονόλογος. Θα ολοκληρώσουμε αυτό το σύντομο σημείωμα για τον δημιουργό με την παράθεση ενός δικού του αποσπάσματος που επανέρχεται ως τραγωδία ή ως φάρσα με αισιόδοξο πρόσημο και που αναφέρεται στους άτακτους της ιστορίας: «…Βιώνω σχεδόν κάθε νύχτα με την τελευταία λεπτομέρεια τη συντεταγμένη κάθοδο των είκοσι γενναίων στον Άδη…στο βάθος του ορίζοντα, μέσα σε πανδαισία χρωμάτων το παραλήρημα του πλήθους, οι παρελάσεις, το ανατρίχιασμα από τους λόγους του αρχηγού, ιαχές που γκρέμιζαν τα τείχη της Ιεριχούς…».
Βιβλιογραφία:
Θωμάς Μανόπουλος, Στο χορό των ανθρωποκυνηγών, Κοχλίας, Αθήνα 2004, σελ. 46, 47, 52, 53, 54, 56, 75, 76, 105, 110, 111, 198.
Θωμάς Μανόπουλος, Το καραμοσάλι, Νεφέλη, Αθήνα 1993.
Θωμάς Μανόπουλος, Η Πάολα του Ρίο και άλλα διηγήματα, Νεφέλη, Αθήνα 1989. Γίνεται αναφορά σε διηγήματα με τίτλους: «Ανάκριση», «Τα τανκς και η ζωή μας».
Θωμάς Μανόπουλος, Η τελευταία βουτιά του ανθυπασπιστή, ΚΨΜ, Αθήνα 2005.
Δανιήλ Σπαρτιάτης, Ευάγγελος Αυδίκος, «Μια άγνωστη επέτειος», Η Εφημερίδα των Συντακτών, 13-07-2017, efsyn.gr https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/117095_mia-agnosti-epeteios
Γιώργος Τσαντίκος, «Το τελευταίο στρατοδικείο της χούντας στα Γιάννενα: Ο “Βελουχιώτης” και τα τηλεγραφήματα στο State Department», 17-11-2023, Typos-i.gr, https://typos-i.gr/article/teleytaio-stratodikeio-ths-xoyntas-sta-giannena-o-beloyxiwths-kai-ta-thlegrafhmata-sto-state-department [Πρόσβαση: Απρίλης 2025].
Έγγραφο παραπεμπτικής Διαταγής της VIIIης Μεραρχίας [Γραφείον Δικαστικού] με Συνημμένη Δικογραφία (2-7-1974, 16 σελίδων) και θέμα: «Βουλεύματα παραπεμπτικά δι’ απ’ ευθείας κλήσεως». Φ. 453.31/24/63993, με ένδειξη «Επείγον-Προφυλακισμένοι», ΠΡΟΣ: Επίτροπον Διαρκούς Στρατοδικείου Ιωαννίνων. Αναφέρεται στους 27 συλληφθέντες της παράνομης αντιδικτατορικής οργάνωσης «Άρης Βελουχιώτης» και στις κατηγορίες που τους βαραίνουν. [Φωτοτυπημένο αντίγραφο βρίσκεται στο προσωπικό αρχείο του γράφοντος].
Έγγραφο «Κλήσις Κατηγορουμένων» του Επιτρόπου του Διαρκούς Στρατοδικείου Ιωαννίνων (3-7-1974, Β.Ω.Υ. 109/74, 2 σελίδων). [Φωτοτυπημένο αντίγραφο βρίσκεται στο προσωπικό αρχείο του γράφοντος].