Νίκος Παπάνας, “Σας αρέσουν τα σονέτα;”, Εκδόσεις Ιωλκός, 2023.
Γράφει η Άννυ Κουτροκόη
«Σας αρέσουν τα σονέτα;» (Εκδόσεις Ιωλκός, 2023),μας ερωτά ο Νίκος Παπάνας, προτείνοντας διακριτικά, με σεβασμό, στον αναγνώστη τη συμμετοχή του σ’ αυτά.
Μας καλεί σ’ έναν κόσμο λέξεων, μουσικών πατημάτων: ο ρυθμός χαρακτηρίζει τον ποιητή, πράγμα που τον οδηγεί στο σονέτο. Το μάθημα σεβασμού που προβάλλει ο ποιητής απλά και μόνον με τον τίτλο της συλλογής το έχουμε ανάγκη, σήμερα ιδιαιτέρως, όλοι εμείς.
Μακράν του συνήθους τρόπου ενός τίτλου, που προσπαθεί να εκφράσει το κεντρικό νόημα των ποιημάτων μιας συλλογής, η ερώτηση-πρόσκληση του Παπάνα παραπέμπει σε πρόσκληση σύμπλευσης. Η συλλογή είναι μια ωδή στον έρωτα, στη γλύκα του και την πίκρα του.
Ο Νίκος Παπάνας επιλέγει για μότο της συλλογής του ένα τρίστιχο από σονέτο του Charles Baudelaire, όπου τα δύο φύλα, άνδρας-γυναίκα, συνδιαλέγονται. Το διαβάζουμε στα Γαλλικά, για να συλλάβουμε την κρυφή μουσική που διαπνέει το ποίημα, όπου οι νότες είναι οι χτύποι της καρδιάς, οι οποίοι μετουσιώνονται σε λέξεις. Η ποίηση εκκινεί από την καρδιά και κατόπιν ο νους κάνει την γλυπτική του λόγου:
Parfois il parle et dit: “ Je suis belle et J’ordonne
Que pour l’amour de moi vous n’aimiez que le Beau;
Je suis l’Ange gardien, la Muse et la Madone!”
Σε μετάφραση:
Καμιά φορά αυτός μιλάει και λέει: «Είμαι όμορφη και διατάζω
να μ’ αγαπάτε μόνον για το Ωραίο.
Είμαι ο Φύλακας άγγελος, η Μούσα και η Παναγιά!»
Γιατί ο Παπάνας επιλέγει αυτό το μότο; Μάλλον γιατί υπάρχει η στενή επαφή των δύο φύλων: το αρσενικό μιλά ως υποκείμενο και ακολουθεί το θηλυκό, που εκφράζεται κι αυτό ως υποκείμενο. Τα δύο φύλα γίνονται ένα. Αυτό συμβαίνει και στην ποίηση του Παπάνα. Τρυφερότητα και αμοιβαία αγάπη που φθάνει στην υπερβολή, η οποία καταλήγει στο απώτατο ιερό σχήμα του θηλυκού, την Παναγιά. Αυτά τα χαρακτηριστικά διατρέχουν και τα σονέτα του Παπάνα, όπου περιέχονται ρυθμός άσματος, συγχορδίες αρμονίας και γοητεία σαγήνης.
Στον κόσμο μας, τα πάντα, ορατά και αόρατα είναι δυνατόν να αποτελέσουν αντικείμενο έκφρασης για τον ποιητή. Αυτός θα παλέψει με το θηρίο του ανέκφραστου και με την απειλή της επανάληψης του ήδη εκπεφρασμένου, εφόσον η πρόκληση είναι η μοναδικότητα της απόδοσης, όρος απαράβατος για την τέχνη. Υπάρχει κι ο έρωτας κι ο θάνατος και άλλα που μαχαιρώνουν τον ποιητή: παραδείγματος χάρη το τέλος ενός έρωτα, όταν ο ένας φεύγει και το ποίημα γράφεται μες στο σκοτάδι, όπου βυθίζεται ο προδομένος, μέσα στο θόρυβο που προκαλούν τα συντρίμμια, όταν η χαρά γίνεται κομμάτια και η ελπίδα ξεψυχάει με βογγητό. Το ποίημα αναζητεί κόσμο μυστικό, κρυμμένο, κόσμο προς αποκάλυψη. Τρυπώνει στα χαλάσματα μιας σχέσης, στο ανεπιστρεπτί του θανάτου, στην ορμή του πάθους, στον τρόμο της αδυναμίας, στο ακατανόητο του θαύματος.
Διαβάζοντας τα όμορφα σονέτα του Νίκου Παπάνα, θ’ ανιχνεύσουμε όλα αυτά τα στοιχεία. Ο Μίλτος Σαχτούρης έγραψε ότι ο ποιητής την καρδιά μας καρφώνει. Την ποίηση την αισθανόμαστε, δεν την εννοούμε. Το φως αποκαλύπτει την ομορφιά, το σκότος αποκρύπτει την οδύνη. Ο Παπάνας απεργάζεται και τις δύο καταστάσεις. Και στο φέγγος των πραγμάτων, όπως ανταπόκριση στον έρωτα, γλυκιά συνομιλία, ένωση ψυχών. και στο θάμπος των πραγμάτων, όπως έρωτας χωρίς ανταπόκριση, εγκατάλειψη και ασυνεννοησία.
Ο Μαβίλης, ο Θεοτόκης, ο Καρυωτάκης ως μεταφραστής του Francois Villon, ο Mallarmé, o Baudelaire γίνονται συνομιλητές του στο ποιητικό ταξίδι, όπου επικρατεί ο μουσικός παλμός.
Ο ποιητής βρίσκει τις κατάλληλες λέξεις, για να στοχεύσει με ακρίβεια στο αντικείμενο του οποίου επιδιώκει να αποκαλύψει την αλήθεια.
Ο Παπάνας βυθίζει την πέννα στην καρδιά του και σε συνεργασία με τον νου μας παρουσιάζει τα σονέτα του. Για να νιώσουμε την ωδή στον έρωτα, θα δούμε από κοντά τα δύο πρώτα ερωτικά του ποιήματα :
ΠΑΡΑΞΕΝΟ ΛΟΥΛΟΥΔΙ
Παράξενο λουλούδι ο έρωτας:
Κι όλα τα χρώματα έχει και κανένα.
Τα πέταλά του ανθίζουν στο σκοτάδι,
οι ρίζες του ποτίζονται με δάκρυα.
Παντού ανθίζει, ακόμη και στην άσφαλτο.
Ξεχωριστό είδος θα μπορούσε να ονομάζεται
κρινοκυκλάμινο το απουσιοτρόπιο.
Φημίζεται και για τα δηλητηριώδη αγκάθια του.
Βέβαια, δε σπουδάζω ανθοκομία ─
έχω μόνο γνώσεις βασικές.
Μαζί σου, όμως, κάτι αρχίζω να μαθαίνω:
Άδοξο θερμοκήπιο του μετέωρου γέλιου σου,
υγρός μίσχος που ανθίζει επίμονα,
γαλάζια χείλη αυτόφωτα σε κούφια νύχτα.
Ας βεβαιωθούμε αναγνωστικά για όσα είπαμε. Ακούγοντας ή διαβάζοντας το ποίημα, το νοιώθουμε καλύτερα. Εδώ η παρομοίωση του έρωτα με λουλούδι εκφράζει το εικονικό, το πολύτροπο και το γοητευτικό.
Η εικόνα παίζει σπουδαίο ρόλο στην ποίηση του Παπάνα. Το σχήμα, το χρώμα και το άρωμα, απόντα ή παρόντα. Η εικόνα αποτελεί το όχημα που μας μεταφέρει στην κεντρική ιδέα του ποιήματος, η οποία εκτυλίσσεται στους δύο πόλους της δημιουργίας, το φως και το σκοτάδι, στα δύο άκρα των συναισθημάτων, τη χαρά και τη θλίψη.
ΕΡΩΤΑΣ
Πιστός, ζηλότυπος και μονογαμικός,
αιώνια προσωρινός ,
ανόητα έξυπνος,
παράφορα ψυχρός
σαν κύκλος που εννοεί
την ίδια του την κυκλικότητα ─
επίλυση της εξίσωσης
φωτιά ίσον νερό.
Ειρωνική ειλικρίνεια,
επώδυνη διαφάνεια,
γλώσσα πέρ’ απ’ τις γλώσσες.
Αδύνατο να τον ορίσει ορισμός ─
πιστός, ζηλότυπος και μονογαμικός,
αιώνια προσωρινός.
Ο έρωτας μελετάται και χαρακτηρίζεται με σπάνια ποικιλία επιθέτων και εκφράσεων. Ο ποιητής προχωρεί στην ουσία του, τον αναλύει ως άνθρωπο ή τον ίδιο τον εαυτό του, ίσως, διότι παρίσταται εμπρός μας τόσο καλά αναλυμένος.
Είναι γεγονός ότι η ποίηση βλέπει με άλλα μάτια τον κόσμο. Πίσω απ’ αυτό που φωτίζει ο ήλιος και πίσω απ’ ό,τι κρύβει το σκοτάδι. Ας κοιτάξουμε ένα όμορφο τριαντάφυλλο. Θα γευτούμε την ωραιότητά του. Αν όμως ο Νίκος Παπάνας αντικρύσει την ομορφιά του, θα περάσει στο θαύμα της δημιουργίας, στο δυσεξήγητο του χρώματος και του αρώματος. Θα το νοιώσει πέρα από τις αισθήσεις και θα προσεγγίσει, σε μια δύσκολη πορεία προς αυτό, το θαύμα. Αυτό θα τον οδηγήσει στη σύλληψη του έργου του, καθώς ο ποιητής ακούει τον παραμικρό ψίθυρο, γιατί ο ίδιος γίνεται το τρέμουλο στον φόβο, ο λυγμός στον καημό, ο σφυγμός της ζωής που χτυπάει στη φλέβα του.
Ο ίδιος ο ποιητής δηλώνει στο τέλος του βιβλίου του ότι συνδιαλέγεται με άλλους ποιητές που συνέθεσαν σονέτα. Στα πλαίσια αυτής της δήλωσης, θα πλησιάσουμε μία συνομιλία του Νίκου Παπάνα με τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη.
Θεοτόκης: Πρώτο τετράστιχο
Κι έπαψες να μιλής, ήμουν σιμά σου
και τόσο σπλαχνικό κι αγνό και πράο
ήταν, κυρά, το μάγο ανάβλεμά σου
που τη στιγμή ποτέ δεν λησμονάω.
Παπάνας: Πρώτο τετράστιχο
Κι έπαψες να μιλάς ─ και σε κοιτούσα,
κι όλο και μ’ έσκαβε του πόθου η σμίλη.
Ήχος βιολιού και άρωμα στο δείλι,
στεκόσουν πλάι μου, μαυρομαλλούσα.
Θεοτόκης: Δεύτερο τετράστιχο
Κι εμέθυσα από την γλύκα της ματιάς σου
που τήνε βλέπω ομπρός μου όπου κι αν πάω.
Κι η λίμνη, κι η γαλήνη κι η καρδιά σου
όλα σου λέγαν πόσο σ’ αγαπάω.
Παπάνας: Δεύτερο τετράστιχο
Πόσα και πόσα αδιάφορα ρωτούσα…
Γλώσσα μιας άλλης εποχής, του Απρίλη
κρινάκι αβρό ή τρυφερό ασφοδίλι
χρειαζόμουν για να πω ότι σ’ αγαπούσα;
Ο Παπάνας χρησιμοποιεί τη γλώσσα μιας άλλης εποχής, για να εκφράσει την αγάπη του. Την Άνοιξη παρακαλεί να του προσφέρει τρυφερό και αβρό λουλουδάκι. Ίσως αναγνωρίσουμε όλοι ότι η σύγχρονη ομολογία του έρωτα μάλλον άλλα μέσα, πιο ρεαλιστικά κατέχει. Στα τρίστιχα που ακολουθούν, ο Θεοτόκης στέλνει την ψυχή του να τυλίξει το άχραντο σώμα της αγαπημένης και ο Παπάνας αναφέρεται στα σώματα με τις ιδιότητες προετοιμασίας για την ένωσή τους, όπως τα ρίγη, η μεγάλη προσμονή και η λίγη λύτρωση ως την κορύφωση.
Μια άλλη συνομιλία του ποιητή είναι αυτή με τον Λορέντζο Μαβίλη, ο οποίος στο περίφημο ποίημά του «Η Λήθη» προτάσσει το εξής τετράστιχο :
Καλότυχοι οι νεκροί που λησμονάνε
την πίκρια της ζωής. Όντας βυθίσει
ο ήλιος και το σούρουπο ακλουθήσει
μην τους κλαίς ο καημός σου όσος και να’ ναι.
Η θαυμάσια μουσικότητα εμπίπτει και στο ποίημα του Νίκου Παπάνα «Καλότυχοι οι παλιοί», απ’ όπου το πρώτο τετράστιχο:
Καλότυχοι οι παλιοί που ανυμνούνε
ιδανικών ερώτων τους τα κάλλη.
Καμιά σ’ όλη την πλάση, καμιάν άλλη
σαν την αγαπημένη δεν θα βρούνε.
Συγγενείς λέξεις και τα ακραία συναισθήματα που εκφράζουν και τους δύο ποιητές. Από τη μία, η λύπη για τον θάνατο δικών τους ανθρώπων. και από την άλλη, η θλίψη για την απώλεια της περασμένης αγάπης.