Γράφει η Βασιλική – Αλεξάνδρα Σκρεμμύδα
Ο ρόλος του ντετέκτιβ σε Ελλάδα και Ιταλία (Α’ Μέρος)
Είναι γεγονός ότι η φιγούρα του detective είναι συνυφασμένη με την αγγλοσαξονική παράδοση και λογοτεχνία. Ο ρόλος του ήταν, αφού εξετάσει όλα τα στοιχεία να επιλύσει το αίνιγμα και να οδηγηθεί ταυτόχρονα με τον αναγνώστη στην αποκάλυψη της αλήθειας. Μάλιστα δεν επιτρεπόταν να οδηγηθεί πρώτος ο αναγνώστης στην αποκάλυψη του δράστη. Όμως έχει κι αυτός τις δικές του εμμονές ή τα δικά του ηθικά διλήμματα, που φαίνεται πως τον βασανίζουν. Ζητήματα ηθικής, υπαρξιακά και ερωτήματα, στα οποία καλούνται να δώσουν απαντήσεις. Χαρακτήρες που παλεύουν να εξισορροπήσουν τις αδυναμίες τους με το συλλογικό καλό. Είναι ευρηματικοί και αναζητούν την αλήθεια και την ταυτότητα του δράστη.
Ανατροπή σ’ αυτή τη λογική έφερε ο Leonardo Sciascia, εφόσον ο πρωταγωνιστής ντετέκτιβ δολοφονείται. Πρόκειται για μια καινοτομία στα δεδομένα του αστυνομικού μυθιστορήματος, που καθόρισε και την πορεία της σκέψης των εκφραστών της ιταλικής και ευρωπαϊκής σκηνής.
Σημαντική είναι η μελέτη του Leonardo Sciascia Il metodo di Maigret e altri scritti sul giallo, αφού παρουσιάζει αναλυτικά τις σχολές και τα στάδια εξέλιξης αυτής της λογικής. Το γεγονός ότι ο Simenon εστιάζει από το «ποιος διέπραξε το έγκλημα» στους λόγους για τους οποίους διεπράχθη το έγκλημα και μοιάζει να διεισδύει στον ψυχισμό του εγκληματία ή δράστη, όπως ήταν φυσικό, αποτέλεσε το έναυσμα για να εξελιχθεί αυτή η λογική και να τροποποιηθεί το αστυνομικό είδος.
Οι εκπρόσωποι της ελληνικής μυθιστορίας με αστυνομική πλοκή αποποιήθηκαν το αγγλοσαξονικό πρότυπο και τη θεωρία του Sciascia. Συνδύασαν τη θεωρία του George Simenon, που εστιάζει στην ψυχοσύνθεση του δράστη και στα αίτια ή τις συνθήκες που τον ώθησαν να έχει εγκληματική συμπεριφορά, με εκείνη του Andrea Camilleri και του Montalban, με αποτέλεσμα να παρουσιάσουν έναν detective που δανείζεται στοιχεία από κάθε σχολή.
Πάντως, το έργο του Sciascia και η επιλογή του να απαλείψει το δομικό στοιχείο της κάθαρσης ενέπνευσε πολλούς Έλληνες μυθιστοριογράφους. Όμως, η μοναδική συγγραφέας, δημοσιογράφος, αρθρογράφος και πολιτικός που ακολούθησε πιστά αυτή τη λογική και απέδωσε φόρο τιμής στον εκφραστή της σικελικότητας είναι η Σώτη Τριανταφύλλου, που επέλεξε ο αστυνόμος ντετέκτιβ της να δολοφονείται από τη Μαφία. Η συγγραφέας εμπνεύστηκε αυτή την ιστορία έχοντας πραγματοποιήσει ένα ρεπορτάζ σχετικά με τη Μαφία και το φαινόμενο της βίας κατά των γυναικών και μεταφέρει με τεράστια επιτυχία τη δράση των χαρακτήρων της στη Σικελία του ’50. Αφορμή γι’ αυτή την έρευνα σχετικά με τη δράση της Μαφίας αποτέλεσε ένα αληθινό περιστατικό αίματος, η τραγική ιστορία της Σικελής που αρνήθηκε να παντρευτεί τον άνδρα που της συμπεριφέρθηκε βάναυσα και αντιτάχθηκε στον νόμο του επανορθωτικού γάμου.
Γενικά, στην Ελλάδα ο detective παρουσιάζεται αφοσιωμένος στο καθήκον του, ενώ ξεχωρίζει για τον ρόλο του ως πατέρας, θείος και σύζυγος όπως ο αστυνόμος Maigret, σε αντίθεση με τους ντετέκτιβ πρωταγωνιστές του Leonardo Sciascia και του Montalbano που κρατούν μια περίεργη στάση απέναντι στη γυναίκα, γεγονός που ανακαλεί τα πρότυπα του hardboiled. Ο detective είναι ηθικός και ακέραιος χαρακτήρας, αντιμετωπίζει με υπευθυνότητα και ευαισθησία τις υποθέσεις που αναλαμβάνει να επιλύσει και συχνά έρχεται σε σύγκρουση με τη συνείδησή του προσπαθώντας να αποδώσει δικαιοσύνη. Είναι το πρότυπο του δημόσιου υπαλλήλου που εκπροσωπεί το δίκαιο, συγκρούεται με την κοινωνία αλλά και με το ίδιο το αστυνομικό σώμα ή τους πολιτικούς ηγέτες και αποκαλύπτει το σύστημα διαφθοράς χωρίς δισταγμούς. Ο αστυνόμος-detective ηγείται πάντοτε των ερευνών, ενώ αντιμετωπίζει την κάθε υπόθεση σαν προσωπικό ζήτημα ή ζήτημα κοινωνικής ευθύνης, καθώς έρχεται συχνά σε αντίθεση με τον ίδιο του τον εαυτό διεισδύοντας βαθιά στην ψυχοσύνθεση του δράστη αλλά και των υπόλοιπων χαρακτήρων.
Μια διαφορά που εντοπίζει κανείς στο ιταλικό είδος είναι πως ο αστυνόμος-πρωταγωνιστής είναι δυνατόν να μην είναι επαγγελματίας detective, να μην έχει οικογένεια, όπως στο ελληνικό είδος, και συχνά να προέρχεται και από διαφορετικό χώρο, τον χώρο των γραμμάτων και των τεχνών, όπως στην περίπτωση των μυθιστορημάτων του Sciascia. Στo έργo του Ιταλού συγγραφέα και δημοσιογράφου A Ciascuno il Suo (Στον Καθένα αυτό που του αξίζει) τον ρόλο του αστυνόμου αναλαμβάνει ο καθηγητής και υπέρμαχος του κομμουνισμού Laurana, που δολοφονείται από τη Μαφία πριν προλάβει να αποκαλύψει δημόσια τη δράση της. Το παρόν μυθιστόρημα αποτελεί μια μαρτυρία του συγγραφέα για τη δολοφονία του φίλου του και δημοσιογράφου. Το εντυπωσιακό στοιχείο για το οποίο ξεχώρισαν τα μυθιστορήματα του Leonardo Sciascia και άφησαν το δικό τους στίγμα στην αστυνομική μυθιστορία είναι ότι, παρότι ασπάζονταν τη λογική του αγγλοσαξονικού είδους που θέλει τον detective πρωταγωνιστή να ηγείται των ερευνών και να έχει έναν διαφωτιστικό ρόλο στην εξιχνίαση μυστηρίου, ο πρωταγωνιστής βρίσκει τραγικό θάνατο.
Στα έργα του Leonardo Sciascia οι θύτες δεν τιμωρούνται για τις πράξεις τους, με την έννοια ότι η μαφία σκοτώνει όσους ερευνούν την αλήθεια ή τους απομακρύνει από την υπόθεση. Έργο με παρόμοια χαρακτηριστικά, δηλαδή την απουσία της κάθαρσης και τη δολοφονία του αστυνόμου από τη Μαφία είναι το Σικελικό ειδύλλιο της Σώτης Τριανταφύλλου. Μάλιστα, ίσως είναι η πρώτη περίπτωση που ο αστυνόμος-πρωταγωνιστής δολοφονείται, βρίσκει τραγικό θάνατο εξαιτίας της ανάμειξής του στα σχέδια της Μαφίας. Πρόκειται για μια θεματική επιλογή που πιθανόν όχι μόνο προϊδεάζει τον αναγνώστη για το τι είναι ικανή η Μαφία να διαπράξει, αλλά τονίζει και την τραγικότητα των ηρώων.