Γράφει η Βάλη Σκρεμμύδα
Δύο κόσμοι σε σύγκρουση
Επιλογικά
Μέσα από τους διαλόγους και τον τρόπο που ενεργούν τα πρόσωπα όταν καλούνται να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα της ζωής σύμφωνα με τα πολιτικά γεγονότα, ο αναγνώστης συνειδητοποιεί την επίδραση του περιβάλλοντος στον ψυχισμό των προσώπων, ενώ παράλληλα η επιλογή της συγγραφέως να μεταφέρει τη δράση τους και σε άλλα περιβάλλοντα, σε άλλες πόλεις της Ιταλίας, εξυπηρετεί τη σύγκριση της παραδοσιακής νοοτροπίας της Νάπολης με αυτή του εξελιγμένου Βορρά. Μια σκέψη μου μάλιστα σε αυτό το σημείο θα ήταν ενδεχομένως ότι όλη αυτή η κουλτούρα του τρόπου ζωής της Νάπολης μεταφέρεται κάπου αλλού με τη μετάβαση των ηρώων σε άλλα περιβάλλοντα, με αποτέλεσμα αυτή η λογική του οργανωμένου εγκλήματος να μην παύει να υφίσταται, καθώς συνεχίζει να ακολουθεί τους ήρωες και να ορίζει τη ζωή τους, παρά το γεγονός ότι τα πρόσωπα επιδιώκουν να απεμπλακούν από αυτό το αιματηρό παρελθόν που παρεμποδίζει την εξέλιξή τους.
Η πρωταγωνίστρια Elena μεταμορφώνεται σε μια επιτυχημένη συγγραφέα που απαρνήθηκε τη διάλεκτο, την οποία εκλάμβανε ως στοιχείο αγριότητας και ταπεινής καταγωγής, και γίνεται σύμβολο της σύγχρονης γυναικείας φιγούρας που μάχεται σθεναρά για τα δικαιώματα των γυναικών. Όμως, η φαινομενική της απομάκρυνση από την πραγματικότητα της βίας, η οποία έχει ως σημείο αναφοράς τον τόπο της, δεν την απαλλάσσει από το βίαιο παρελθόν της, το οποίο συνεχίζει να ζει μέσα της και μέσα από την ίδια ως μητέρα θα διαιωνιστεί και στις κόρες της. Η πρωταγωνίστρια έρχεται πάντοτε αντιμέτωπη με την ενδοοικογενειακή και ενσοσυζική βία και τα πρόσωπα που διαμόρφωσαν την οντότητά της, που συνετέλεσαν στο να εξελιχθεί και να σκέφτεται με αυτόν τον επαναστατικό τρόπο, ο οποίος δεν γίνεται αποδεκτός από την ανδροκρατούμενη κοινωνία, ιδιαιτέρως την εποχή του ’60.
Η προσπάθεια αποκόλλησης της πρωταγωνίστριας από τη μητέρα-πόλη τη διχάζει, γιατί οι κοινωνικές ανισότητες σε αυτό το στάδιο της μετάβασης φαντάζουν εντονότερες σε μια εξελιγμένη νοοτροπία σε σχέση με αυτή του υποβαθμισμένου κοινωνικά Νότου, όπως αυτή της Φλωρεντίας, στην οποία μεταβαίνει η πρωταγωνίστρια έπειτα από τον γάμο της με τον καθηγητή Airota, ο οποίος είναι ένα πρόσωπο που λειτουργεί αφηγηματικά, όπως ακριβώς και το αντιφατικό σχήμα μητέρα-πόλη, υπερτονίζοντας τη διάσταση απόψεων μεταξύ της ανδροκρατούμενης λογικής και της φεμινιστικής αντίληψης που πρεσβεύει η πρωταγωνίστρια. Ως εκ τούτου, από αυτή τη σύγκρουση προκύπτει η βίαιη αντιπαράθεση ως προς το ότι οι δύο σύζυγοι ανήκουν σε δύο διαφορετικούς κοινωνικούς κύκλους. Από τη μια η πρωταγωνίστρια με τις φιλελεύθερες απόψεις της περί της φύσης και της θηλυκής υπόστασης των γυναικών, η οποία έχει ταπεινή καταγωγή και έχει μάθει να αγωνίζεται για τα φρονήματά της, και από την άλλη ο καταξιωμένος καθηγητής που έχει βιώσει μια εκ διαμέτρου αντίθετη κοινωνική πραγματικότητα, η οποία δεν συγκρίνεται με εκείνη της περιθωριοποιημένης κοινωνικά και βουτηγμένης στο έγκλημα Νάπολης.
Σε ό,τι αφορά στη Νάπολη παρατηρεί κανείς ότι έχει υποστεί μια ανάλογη κακοποίηση με αυτή της πρωταγωνίστριας, έναν ηθικό ξεπεσμό –decadenza–, ενώ διακρίνεται μια αντίθεση ως προς τον τρόπο συμπεριφοράς των δύο πρωταγωνιστριών, με την έννοια ότι η Elena απομακρύνεται από τον τόπο εκτύλιξης των φαινομένων της βίας, τη Νάπολη, θεωρητικά πάντοτε, εφόσον δεν είναι εφικτό να σπάσει αυτός ο δεσμός με την πόλη της, τη στιγμή που σε αντίθεση με την υποτιθέμενη φίλη της, η οποία δεν επιθυμεί, παρά τα όσα τραγικά γεγονότα επισκιάζουν τη ζωή της, να αποκοπεί από τις ρίζες της. Σε ό,τι αφορά στο ζήτημα της κακοποίησης της πρωταγωνίστριας παρατηρεί κανείς την αλληγορική σημασία του σώματος· το σώμα που ασθενεί στην περίπτωση της Lila, όπως άλλωστε και η ψυχή της, χρησιμοποιείται από τη μυθιστοριογράφο ως σύμβολο που καταδεικνύει τις συνέπειες της κακοποιητικής συμπεριφοράς της ανδροκρατούμενης κοινωνίας, εξαιτίας της οποίας η πρωταγωνίστρια βρίσκεται για μια ακόμη φορά, όπως και στο πρώτο μέρος της Τετραλογίας, σε μια κατάσταση εξαΰλωσης. Βέβαια, σύμφωνα με το παρακάτω απόσπασμα, δεν επιβεβαιώνεται πλήρως ο ισχυρισμός ότι η βία έχει ως σημείο αναφοράς αλλά και περιορισμού τη Νάπολη, καθώς η επαφή της πρωταγωνίστριας με άλλες πόλεις της Ιταλίας και η ίδια η ευρωπαΐκή πραγματικότητα είχαν ως αποτέλεσμα να συνειδητοποιήσει ότι το φαινόμενο της βίας έχει επεκταθεί και σε άλλους κύκλους. Επομένως, η εκούσια απομάκρυνση της πρωταγωνίστριας από τον τόπο της, τον οποίο θεωρούσε μέχρι τώρα ως τόπο των δεινών, δυστυχώς γίνεται αφορμή για να διευρυνθεί η λογική της και να αντιληφθεί την αληθινή διάσταση του φαινομένου της βίας σε παγκόσμια κλίμακα. Μέσω της Νάπολης πραγματοποιείται μια μικρογραφία της κοινωνίας, που σύμφωνα με αυτή η βία παρουσιάζεται στο σύνολό της. Άρα δεν είναι μόνο η πόλη που ασθενεί, είναι, όπως εξομολογείται η συγγραφέας, ένα ολόκληρο σύστημα αξιών που οδηγούν σε κατάρρευση το σύμπαν.
Η επαναστατική φιγούρα καθώς και οι πολιτικές θέσεις του Pasquale, ο οποίος έχει καίρια σημασία στο μυθιστόρημα της Τετραλογίας εφόσον εισάγει τον αναγνώστη στην ταραγμένη πολιτική σκηνή και συγκεκριμένα στην άγρια διαμάχη φασιστών και κομμουνιστών ως γιός του Pelluso, κομμουνιστή που δολοφόνησε τον εκπρόσωπο της Μαφίας και τοκογλύφο Don Acchile[1], συνεχίζει τον αγώνα του κατά των φασιστικών κινημάτων ως υπέρμαχος του κομμουνισμού, υπερασπιζόμενος, με αφορμή την κακοποίηση της πρωταγωνίστριας από τους ιδιοκτήτες του εργοστασίου, τα δικαιώματα των εργατών και ερχόμενος σε αντιπαράθεση με ένα ολόκληρο Σύστημα. Η σύγκρουση αριστερών και φασιστικών οργανώσεων έχει λάβει αδιανόητες και τρομακτικές διαστάσεις. Πλέον έχει επεκταθεί πέραν των ορίων της Ναπολετάνικης κοινωνίας, είναι ανεξέλεγκτη[2] και όπως φαίνεται εδραιώνεται και στον Ακαδημαϊκό χώρο. Το επεισόδιο με την απόπειρα εκφοβισμού του καθηγητή Airota υπό την απειλή όπλου από τον φοιτητή του κατά τη διάρκεια εξέτασής του καθώς και ο ειρωνικός τρόπος που συμπεριφέρεται ο φοιτητής στον καθηγητή του εξαιτίας της πολιτικής τους αντιπαράθεσης τονίζει τις αντιθέσεις των τάξεων. Και αυτό που προκαλεί έκπληξη είναι ότι βρίσκει έδαφος στις αναπτυγμένες κοινωνικά πόλεις, όπου είχε εξαπλωθεί ως λογική με επίκεντρο το Πανεπιστήμιο. Βέβαια, μια ακόμη σκέψη μου θα ήταν ότι η αντίδραση των γυναικών σε όσα επιβάλλει το κράτος και η ανδροκρατούμενη κοινωνία, η αντίστασή τους στη βία στα εργοστάσια και στον ρόλο τους ως μητέρων και σύζυγων σχετικά με τη διάθεση του σώματός τους και την άρνηση του ρόλου τους ως μητέρων και συζύγων, όπως στην περίπτωση των διαδηλώσεων, προοιωνίζουν τις επερχόμενες αλλαγές στην κοινωνία και αποτελούν δείγμα ωρίμανσης και συνειδητότητας.
Μέσω των επιλογών των δυο πρωταγωνιστριών δύο κόσμοι έρχονται σε πλήρη αντίθεση, όπως άλλωστε συμβαίνει και στην περίπτωση της ένωσης της πρωταγωνίστριας με τον εκπρόσωπο της ακαδημαϊκής διανόησης και απόγονο της ισχυρής και σεβαστής οικογένειας Airota, από την οποία εξαρτάται και η αποδοχή του μυθιστορήματός της από τους κριτικούς. Όμως, η ενσωμάτωση της πρωταγωνίστριας στον Ακαδημαϊκό χώρο έχει ως αποτέλεσμα να γνωρίσει και μια άλλη εκδοχή της βίας, την πολιτική, η οποία βρίσκει έδαφος στις ομάδες των φοιτητών και στις πολιτικές παρατάξεις, ενώ είναι σαφέστατη η εξέλιξη της νοοτροπίας της Νάπολης. Συγκεκριμένα, η Mariarosa, η αδερφή του ακαδημαϊκού Pietro Airota, παρασύρει την πρωταγωνίστρια στη ροή των γεγονότων του ’68 στη Γαλλία, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η κριτικός Isabella Pinto –«sul fluire degli eventi del 68 francese»[3] (= για τη ροή των γεγονότων του 1968 στη Γαλλία)–, τα οποία είχαν αντίκρισμα και στο Ιταλικό Πανεπιστήμιο. Το παρακάτω απόσπασμα υποδηλώνει τον τεράστιο θαυμασμό της πρωταγωνίστριας για τη δράση της Mariarosa και την προσφορά της ως εκπροσώπου των δικαιωμάτων των γυναικών στον χώρο του Πανεπιστημίου.
Με αφορμή τη Mariarosa και τις κινητοποιήσεις με έδρα το Πανεπιστήμιο δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στο δικαίωμα επιλογής των γυναικών εστιάζοντας ειδικά στο θέμα των εκτρώσεων, αφού όμως προηγούμενως και κατά τη διάρκεια της αφήγησης έχει δοθεί από τη συγγραφέα το ανάλογο πλαίσιο, το οποίο, κατά τη γνώμη μου, ευθύνεται για την οποιαδήποτε δυσάρεστη κατάσταση που θα μπορούσε να επιφέρει την ανεπιθύμητη κύηση, ένα θέμα που μέσω της άρνησης της πρωταγωνίστριας να κυοφορήσει το δεύτερο παιδί ή των επιθέσεων κατά των γυναικών τοποθετείται στο μυθιστόρημα, γεγονός που φανερώνει όχι μόνο την προσπάθειά τους να διεκδικήσουν περισσότερες ελευθερίες, όπως το δικαίωμα στη μόρφωση, την εξέλιξη και την κοινωνική αναγνώριση ή την προσπάθειά τους να ακουστεί η φωνή τους έτσι ώστε να επιβιώσουν στην ανδροκρατούμενη κοινωνία αλλά και κατά πόσο έχει αλλάξει ο τρόπος που σκέφτονται και αντιδρούν οι γυναίκες σε σχέση μάλιστα με τις μητέρες τους στη Νάπολη και γενικότερα με τις προηγούμενες γενιές. Είναι αυτό που θα ονόμαζε κανείς γυναικεία χειραφέτηση και αποτελεί δείγμα της θετικής εξελικτικής πορείας της κοινωνίας.
[1]Η δολοφονία του αρχηγού της Μαφίας πυροδότησε μια σειρά δολοφονιών και συγκρούσεων στη Νάπολη.
[3] Isabella Pinto, Elena Ferrante poetiche e politiche della soggettività, passim.