Γράφει η Βάλη Σκρεμμύδα
Roberto Saviano
Τα όρια μεταξύ φαντασίας και πραγματικότητας
Ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Roberto Saviano, εκφραστής ενός νέου πρωτόγνωρου για τα ελληνικά αλλά και ιταλικά δεδομένα λογοτεχνικού είδους, διείσδυσε στον σκληρό κόσμο του Οργανωμένου εγκλήματος με σκοπό να διεξάγει μια έρευνα σχετικά με την κρυφή δράση της Οργάνωσης. Έχοντας ως αφετηρία το αστυνομικό ρεπορτάζ αλλά και τη λογική του crime novel, δημιούργησε μια σύνδεση ανάμεσα στα γεγονότα της επικαιρότητας και την αστυνομική πλοκή, με την έννοια ότι στα έργα του περιγράφεται η παράνομη και εγκληματική δράση της Μαφίας και επομένως δικαιολογημένα γίνεται αναφορά στη λέξη «έγκλημα».
Το έργο του Roberto Saviano ανήκει στην κατηγορία του New Italian Epic, το οποίο, σύμφωνα με τα κείμενα της λογοτεχνικής ομάδας των Wu Ming, χαρακτηρίζεται από ηθική δέσμευση στο γράψιμο και την αφήγηση μιας βαθιάς εμπιστοσύνης στη θεραπευτική δύναμη της γλώσσας και των ιστοριών, αίσθηση της πολιτικής ευθύνης, αλληγορικό χαρακτήρα, ανησυχία για την απώλεια του μέλλοντος και χρήση εναλλακτικής ιστορίας και εναλλακτικών πραγματικοτήτων για να φανταστούμε το μέλλον, αφήγηση της ιστορίας με την πρέπουσα γι’ αυτήν γλώσσα, μίξη φαντασίας και πραγματικότητας και κοινοτική χρήση του διαδικτύου.
Η επιλογή των προσώπων-πρωταγωνιστών δεν είναι τυχαία, εφόσον ο Roberto Saviano επιλέγει να παρουσιάσει μέσα από τους διαλόγους και τις συνεντεύξεις τα γεγονότα. Η διαλεκτική χρησιμοποιήθηκε ως μέθοδος από τον Leonardo Sciascia, για να δώσει έναν πιο ρεαλιστικό χαρακτήρα στα έργα του. Έτσι, λοιπόν, και ο Roberto Saviano χρησιμοποιεί αντίστοιχα την ενέργεια και τη δυναμική της διαλεκτικής για να προκαλέσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη και να τεκμηριώσει τους ισχυρισμούς του.
Το μοντέλο που ακολουθεί ο Roberto Saviano είναι το ρεπορτάζ, το οποίο χρησιμοποιεί ως μέθοδο κοινωνικής αναζήτησης αλλά και εσωτερικής ενδοσκόπησης. Το ταξίδι του στα άδυτα της εγκληματικής οργάνωσης αποτελεί έναν συμβολισμό για το ταξίδι του ανθρώπου στον κόσμο του αγνώστου. Ξεκινώντας από το λιμάνι της Νάπολης, παρατηρεί και καταγράφει τα δικά του συμπεράσματα για τον κόσμο του οργανωμένου εγκλήματος στη γενέτειρά του.
Το έργο του Saviano Gomorra, Viaggio nell’ Impero Economico αποτελεί μια έρευνα με επιστημονική βάση, όπου ξεδιπλώνεται το φαινόμενο της Mαφίας μέσα από την καταγραφή γεγονότων και την επιστημονική παρατήρηση με σκοπό την αναζήτηση της αλήθειας. Είναι φανερό ότι για τον συγγραφέα και δημοσιογράφο η βάση της σκέψης του είναι το αστυνομικό μυθιστόρημα. Άλλωστε εντοπίζονται ομοιότητες με τον Σικελό συγγραφέα Leonardo Sciascia. Ωστόσο ο συγγραφέας, παρότι εμπνέεται ως προς τη λογική από ένα ιδιόρρυθμο και καινοτόμο είδος αστυνομικής μυθιστορίας, όπως αυτό του Leonardo Sciascia, και διδάσκεται από τις παραδοσιακές δομές του αστυνομικού, προσάρμοσε το έργο του Gomorra στις ανάγκες της σύγχρονης πραγματικότητας. Κι αυτός, όπως και ο Sciascia, περιγράφει με τη σειρά του τη μέθοδο δράσης της μαφίας, με τη διαφορά ότι το έργο του είναι βασισμένο σε μαρτυρίες, καθώς ανταποκρίνεται σε μια πιο εξελιγμένη εποχή. Η αποτύπωση της δικής του αλήθειας, η σχέση της fiction με το δημοσιογραφικό ρεπορτάζ, αναμφίβολα έφερε στο προσκήνιο άγνωστες πτυχές του κυκλώματος, ενώ παράλληλα έδωσε πληροφορίες στον αναγνώστη τόσο για τον τρόπο ζωής αυτών των ομάδων όσο και για τα στυγερά εγκλήματα και τις παράνομες οικονομικές και εμπορικές συναλλαγές.
Το μυθιστόρημα του Roberto Saviano έχει αλληγορική σημασία, αλλά προσεγγίζει μόνο την αλήθεια της Μαφίας και όσων συνεργάζονται με το σύστημα του Σεκοντιλιάνο. Αντίθετα, στα έργα του Leonardo Sciascia παρατηρείται η δράση αλλά και η θέση της Μαφίας μέσα από πρόσωπα και καταστάσεις. Στο έργο του Roberto Saviano δεν παρουσιάζεται η θέση της Μαφίας, δεν εξετάζονται και οι δύο πλευρές, αλλά υπάρχει μια μονομερής καταγραφή των γεγονότων. Δεν γνωρίζει ο αναγνώστης τι θα υποστήριζε η άλλη πλευρά για τις κατηγορίες που της αποδίδει ενδεχομένως ο συγγραφέας, ενώ στον Leonardo Sciascia το κακό εκπροσωπείται κι έτσι ο αναγνώστης κρίνει και τις δύο πλευρές.
Το αναγνωστικό κοινό, συγκλονισμένο από τις αποκαλύψεις του δημοσιογράφου, είδε μια άλλη κρυφή εικόνα όχι μόνο της Νάπολης αλλά και της Ευρώπης, ενώ η δράση του δεν άφησε κανέναν ασυγκίνητο ή αδιάφορο με κάθε έννοια, είτε από πλευράς ενημέρωσης είτε από πλευράς κοινωνικής ευαισθησίας, και γι’ αυτό το έργο του θεωρήθηκε ιδιαίτερα καινοτόμο, κρινόμενο σύμφωνα με τις ανάγκες της εποχής.
Η εικόνα της διεφθαρμένης Νάπολης είναι μια μακρινή πραγματικότητα, που όμως ο συγγραφέας κατόρθωσε μέσα από τις ρεαλιστικές του περιγραφές να προβληματίσει έντονα τον αναγνώστη. Το έργο ως προς τη δομή και την τεχνική της γραφής του θυμίζει δημοσιογραφικό ρεπορτάζ, αφού θίγει ζητήματα της επικαιρότητας. Όμως ιδιαίτερη έκπληξη προκαλεί η δομή του έργου, η οποία μοιάζει με σελίδες ημερολογίου. Τα κεφάλαια είναι έτσι δομημένα σαν να χωρίζονται το ένα με το άλλο, όπως και τα περιγραφόμενα επεισόδια.
Σε ό,τι αφορά στο κομμάτι της invention, η εξέταση του φαινομένου προηγείται. Ο Roberto Saviano μέσα από το ρεπορτάζ και την ανασκόπηση των περιστατικών κάνει μια προσπάθεια ανίχνευσης του αληθινού στοιχείου, παρότι κατά ένα μεγάλο ποσοστό η σύνθεση της ιστορίας στηρίζεται στη fiction. Στόχος του μυθιστορήματος είναι η κοινωνική κριτική και η παράθεση των στοιχείων, μέσα από τα οποία ο αναγνώστης θα αναλάβει τον ρόλο του κριτή και θα προσπαθήσει σαν άλλος detective να εκμαιεύσει μέσα από τα κείμενα και τις λέξεις την αλήθεια ή τουλάχιστον θα καταβάλει μια προσπάθεια να την προσεγγίσει μέσα από μια διαφορετική μέθοδο. Σύμφωνα με το κείμενο της Ricciarda Ricorda, η μίξη αυτή του δημοσιογραφικού ρεπορτάζ με την αστυνομική διερεύνηση ονομάζεται «new journalism americano».
Παρότι ο Roberto Saviano και ο ομότεχνός του Leonardo Sciascia επικαλούνται την Invention και έχουν δείγμα γραφής το αστυνομικό παραδοσιακό είδος, ο Saviano επιλέγει να μην χρησιμοποιήσει το βασικό πρόσωπο που αναλαμβάνει να φέρει σε πέρας το έργο της αναζήτησης του ενόχου, τον πρωταγωνιστή-detective. Κι όμως, αν εμβαθύνει κανείς στην ουσία του έργου και τους παραλληλισμούς, θα διαπιστώσει πως ο ίδιος ο συγγραφέας αναλαμβάνει αυτό τον ρόλο, δισυπόστατο θα λέγαμε. Ο ίδιος σπεύδει με τη vespa του στον τόπο του εγκλήματος πριν ακόμη και από την αστυνομία, για να παρατηρήσει και να καταγράψει τα τεκταινόμενα. Στόχος και των δύο συγγραφέων είναι να εμβαθύνουν στην κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα και να καταγγείλουν τη δράση της Μαφίας. Αυτό που διαφέρει όμως είναι ο τρόπος εξέτασης και απόδοσης του φαινομένου, γιατί η εμπλοκή της Μαφίας και στα έργα των δύο συγγραφέων είναι γεγονός. Είναι φανερό πως στα έργα του Sciascia κυριαρχεί η αναζήτηση της αλήθειας αλλά και η αναζήτηση και αμφισβήτηση του θρησκευτικού στοιχείου. Τα έργα του έχουν άλλη θεματογραφία, πιο ρομαντική παρότι ρεαλιστική, κι αυτό γιατί τα έργα του αναφέρονται σε διαφορετική χρονική εποχή. Ο Saviano αντίθετα είναι σαν να παρουσιάζει το αποτέλεσμα αυτής της διεφθαρμένης λογικής, το χάος και τη διάλυση των ηθικών αξιών, που ώθησε την κοινωνία εκεί που έφτασε.
H επιστημονική εξέταση του φαινομένου του εγκλήματος καθώς και η πιο σύγχρονη προσέγγιση του κοινωνικού φαινομένου της Μαφίας, σε συνδυασμό με την τεχνική της fiction, invention και της inchiesta giornalistica, αποτελούν ένα νέο στοιχείο, καινοτόμο για τα δεδομένα της αστυνομικής λογοτεχνικής παραγωγής στον ιταλικό αλλά και ευρωπαϊκό χώρο και αυτός είναι ένας από τους παράγοντες που συντέλεσε καθοριστικά στην τεράστια αποδοχή και αναγνώριση του πρωτότυπου αυτού αφηγηματικού είδους σε παγκόσμιο επίπεδο.
Πιο συγκεκριμένα, η inchiesta poliziesca, αστυνομική διερεύνηση, διεξάγεται μέσα από το reportage και τη ρεαλιστική περιγραφή ή παρουσίαση των γεγονότων. Χαρακτηριστικά του η πρωτοπρόσωπη αφήγηση, η εσωτερική εστίαση και η μερικώς η αντικειμενική καταγραφή των γεγονότων, καθώς δεν είναι δυνατόν να γνωρίζει ο αναγνώστης αν οι ισχυρισμοί του Saviano είναι μέρος της αλήθειας, αφού η έρευνά του βασίστηκε σε τεκμήρια και συνεντεύξεις με άτομα που δούλευαν για το Σύστημα και γνώριζαν εκ των έσω το τι συνέβαινε σε αυτούς τους κύκλους. Ο αναγνώστης αντλεί υλικό και πληροφορείται για τη δράση της Μαφίας μέσα από συνομιλίες, διαλόγους, καταγραφές, συνεντεύξεις και διηγήσεις. Επομένως, η έρευνα επιβεβαιώνει τους ισχυρισμούς του συγγραφέα και η θέση του τεκμηριώνεται μέσα από όσα παραθέτει στο μυθιστόρημα. Άλλωστε, ο ίδιος είναι άριστος γνώστης αυτής της πραγματικότητας εξαιτίας της ιδιότητάς του.
Ωστόσο, η επιλογή του συγγραφέα να στηριχθεί αποκλειστικά στη βίωση αυτής της προσωπικής εμπειρίας και στην αφήγηση τρίτων προσώπων εγείρει πολλαπλά ερωτηματικά σχετικά με την πιστότητα του έργου του. Όμως, αυτό που θα πρέπει να απασχολεί τον αναγνώστη δεν θα πρέπει να είναι ερωτήματα τέτοιου είδους, αλλά το περιεχόμενο του έργου, η κατεύθυνση, ο σκοπός γραφής, ο τρόπος και οι καταστάσεις που αφορούν στον άνθρωπο και στην πραγματικότητά του, γιατί το έργο του Ιταλού συγγραφέα αφηγηματικά προσφέρει κάτι καινούριο και δίνει μια πιο εξελιγμένη μορφή και διάσταση στο νέο κοινωνικό είδος με θέμα το έγκλημα.
Συνέπεια όλων αυτών είναι η ένταξη ενός νέου είδους στα λογοτεχνικά δεδομένα, ενός έργου που έγινε η αφορμή να ξεπεραστούν τα νοητά όρια και οι προκαταλήψεις που αφορούν στον τρόπο πρόσληψης και αντίληψης της θεματικής της σύγχρονης μυθιστορίας.
Ο συγγραφέας, χρησιμοποιώντας τη φαντασία, μιλά για γεγονότα που θέλει να κοινοποιήσει στους αναγνώστες του, αλλά πιθανόν χωρίς το φανταστικό πλαίσιο. Το στοιχείο της μυθοπλασίας ίσως να μην του ήταν εφικτό να αποκαλύψει. Ο Roberto Saviano δεν ήθελε να γίνει το σύμβολο του κινήματος κατά της Μαφίας, αλλά να παρουσιάσει την αλήθεια. Σαφώς, το γεγονός ότι αποτέλεσε σύμβολο του αγώνα κατά της Μαφίας δεν ήταν η αρχική του πρόθεση, αλλά το γεγονός ότι δεν απέκρυψε την ταυτότητά του δημιούργησε ένα κλίμα έντονης διαμάχης όχι προς το πρόσωπό του, όπως αποκαλύπτει ο ίδιος, αλλά ως προς την ιδεολογία του και αυτό που εκπροσωπούσε. Επίσης, ο Roberto Saviano τονίζει ότι στη Fiction δεν υπάρχει καλό ή κακό, δεν υπάρχουν διέξοδοι για τον θεατή. Οι πρωταγωνιστές του έργου είναι πάντοτε πρόσωπα διεφθαρμένα, αν όχι θύματα μιας κατάστασης.
Ο Roberto Saviano χρησιμοποίησε άψογα ρητορικές τεχνικές και εξασφάλισε την αξιοπιστία του έργου του. Πιθανόν να παρουσίασε τη δική του αλήθεια, τη δική του άποψη ή εκδοχή για τα γεγονότα. Όμως, κατάφερε να τα συνδέσει επιτυχώς μεταξύ τους και να τα παρουσιάσει ρεαλιστικά.
Έργα του Roberto Saviano μεταφέρθηκαν στον κινηματογράφο και την τηλεόραση ως τηλεοπτικές σειρές. Το μυθιστόρημα Gomorra έκανε πρεμιέρα στον ιταλικό κινηματογράφο το 2008, κερδίζοντας το Μεγάλο Βραβείο στο Φεστιβάλ Καννών, ενώ διεκδίκησε υποψηφιότητα στα βραβεία Όσκαρ, μεταφέρθηκε δε στη μικρή οθόνη το 2014. Το 2019 έγινε μεταφορά στον κινηματογράφο του βιβλίου Saviano La Paranza dei Bambini / Piranhas (Η μεγάλη νύχτα της Νάπολης / Πιράγχας), ενώ την ίδια χρονιά ξεκίνησε η τηλεοπτική σειρά Blow (Μηδέν Μηδέν Μηδέν).
Βιβλιογραφία
- Ρομπέρτο Σαβιάνο, Γόμμορα. Ταξίδι στην οικονομική αυτοκρατορία και στο όνειρο για κυριαρχία της Καμόρρα (μτφρ. Μ. Οικονομίδου). Πατάκης, Αθήνα 2013.
- Alessandro Dal Lago, Eroi di carta. Il caso Gomorra e altre epopee. Manifesto libri, 2010.
- Fabio Bozzi, «Narrazione eccentrica e testimonianza in Gomorra di Roberto Saviano», Incontri Rivista europea di studi italiani 30(1):65– 75. Διαθέσιμο στο: https://www.researchgate.net/publication/283034715_Narrazione_eccentrica_e_testimonianza_in_Gomorra_di_Roberto_Saviano/fulltext/563ddc4408ae34e98c4d1bd7/Narrazione-eccentrica-e-testimonianza-in-Gomorra-di-Roberto-Saviano.pdf.
- Giuliana Benvenuti, Il brand Gomorra «Dal romanzo alle serie tv», Saggi Vol. 863, 2018.
- Ricciarda Ricorda, Ι percorsi letterari di Leonardo Sciascia e Roberto Saviano’dalla mafia alla Camorra, tesi di Laurea Magistrale in Filologia e letteratura Italiana. Universita Ca Foscari di Venezia, capitolo 1’il romanzo poliziesco di Sciascia, capitolo 1’il romanzo poliziesco di Sciascia, 2014.