Πρόκειται για μια σειρά σύντομων άρθρων που αφορούν την performance poetry / επιτελεστική ποίηση, ένα δια-πολύ-καλλιτεχνικό είδος ποίησης (inter-disciplinary poetry art), που προσβλέπει σε μια πολυεπίπεδη και πολυαισθητηριακή ποιητική εμπειρία. Ευχαριστώ θερμά τον ποιητή Αντώνη Σκιαθά και τον ποιητή / καθηγητή Τριαντάφυλλο Κωτόπουλο για την ευκαιρία που μου δίνουν να συστήσω στο αναγνωστικό κοινό του Culturebook το σχετικά καινούργιο αυτό ποιητικό είδος. Να σημειώσουμε ότι, ήδη από το καλοκαίρι 2020, η performance ποίηση έχει ενταχθεί, ως αντικείμενο σπουδών, στο Διιδρυματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας.
Η περιοδικότητα των δημοσιεύσεων είναι ανά δεκαπέντε ημέρες, με μια συνέχεια ως προς τα ζητήματα που θα διεξέρχονται κάθε φορά. Το κάθε κείμενο συνοδεύεται από ένα video με αναφορά στην εγχώρια ή τη διεθνή ποιητική «σκηνή».
Αντί ορισμού
Προτού μιλήσουμε για την επιτελεστική ή τελεστική (performance) ποίηση, είναι απαραίτητο να διασαφηνίσουμε, όσο το επιτρέπει η συνθήκη ενός μικρού άρθρου, τις έννοιες του «επιτελεστικού» (performative) και της «επιτελεστικότητας» (performativity).
Ο John Langshaw Austin ήταν ο πρώτος που συνέδεσε την έννοια του επιτελεστικού με το λόγο, θεωρώντας ότι ο λόγος έχει τη δύναμη να «κάνει πράγματα». Παρόλο που ο ίδιος εξαίρεσε την ποίηση από τη θεώρησή του ως «μη σοβαρό» είδος λόγου, τοποθετώντας την πιο κοντά στη μυθοπλασία παρά στην αντικειμενική πραγματικότητα, άνοιξε το δρόμο για μια ευρύτερη συζήτηση σχετικά με την επιτελεστική της λειτουργία.
Είναι κοινός τόπος ότι η ποίηση έχει τις ρίζες της έξω από τη γλώσσα, στον εσωτερικό παλμό και το βηματισμό του σώματος, στο ρυθμό της αναπνοής, στο χτύπο της καρδιάς, στη γρήγορη παλμική κίνηση της γλωττίδας που παράγει τη φωνή. Αν όμως θεμελιακό υπόβαθρο της ομιλίας και του λόγου είναι το σώμα («ενσώματο cogito», κατά τον Merleau Ponty), τότε φαίνεται να αίρεται ο καρτεσιανός δυισμός, ο οποίος διχοτομούσε την πραγματικότητα σε «σκεπτόμενο» και σε «αισθητό πράγμα» επιτρέποντας στο νου και τη λογική να αναλάβουν τα πρωτεία από τη φαντασία και το συναίσθημα και αποκλείοντας από τη δημιουργική πράξη το «πράγμα» ως γεγονός, για να προσκολληθεί στο «πράγμα» ως διανοητικό κατασκεύασμα. Να σημειώσουμε εδώ ότι η καρτεσιανή θεώρηση υπήρξε η βάση για τη «νοητικοποίηση της ποίησης», όπου ο ποιητικός λόγος από προφορικός (άρα σωματικός, καθώς οι εκφερόμενες λέξεις εμπλέκουν την ύπαρξη και το σώμα του ομιλητή στο εδώ και τώρα), τελεστικός και δημόσιος, που ήταν κάποτε, γίνεται γραπτός και ιδιωτικός.
Ιδού, λοιπόν, οι λέξεις κλειδιά για την κατανόηση της επιτελεστικής πρακτικής: «σώμα» και «γεγονός». Η Erika Fischer-Lichte συναρτά θεμελιακά την έννοια της επιτελεστικότητας με το σώμα ως φορέα σημαινόντων, κάτι που φαίνεται να αποκαθιστά τη σχέση των πραγμάτων με τη σημασία τους, της νόησης με την απτότητα του σώματος, της σκέψης με το συναίσθημα, σε μια εν εξελίξει διαδικασία που μετασχηματίζει μία ιδέα ή ένα έργο σε γεγονός. Η επιτελεστικότητα ενέχει τη διάδραση και την αλληλεπίδραση, άρα προϋποθέτει ένα πεδίο ετερότητας, την εμπλοκή του «άλλου». Όλα αυτά μετατοπίζουν την εστίαση από την καλλιτεχνική πράξη (art doing) στην εμπειρία της τέχνης (art experiencing), συνδέοντας εκ των ένδον το καλλιτεχνικό συμβάν με το ενεργό παρόν (χρονικότητα), καθώς και τον καλλιτέχνη με τον αποδέκτη επηρεάζοντας ριζικά τη διαδικασία πρόσληψης.
Η «επιτελεστική ποιητική» –η ποιητική που διέπεται από επιτελεστικότητα– σύμφωνα με τον ποιητή-επιτελεστή Δημοσθένη Αγραφιώτη, οδηγεί σε ποιήματα των οποίων «η πρώτη ύλη δεν είναι μόνο λέξεις αλλά και ήχοι, εικόνες, χειρονομίες, κινήσεις, πρακτικές, το σώμα…», ενώ ο χώρος εντός του οποίου εκδιπλώνεται δεν είναι απαραίτητα το χαρτί αλλά «η οθόνη, ο τοίχος, ο φυσικός και ο ανθρωπογενής χώρος, η πέτρα», η φωνή… Χαρακτηρίζεται από δια-καλλιτεχνικότητα (σύζευξη διαφορετικών τεχνών / interdisciplinarity), ενώ παράλληλα αξιοποιεί και συγχωνεύει στοιχεία από εναλλακτικές παραδόσεις και πολιτισμούς (διαπολιτισμικότητα). Επομένως, οι τρόποι της επιτελεστικής ποιητικής δεν εμπίπτουν στην αριστοτελική διάκριση των ειδών (δραματική, επική, λυρική ποίηση). Αντίθετα, γίνεται λόγος για εικονοσχηματική/οπτική ποίηση, στοιχειακή/στοιχειώδης, φωνητική, ηχητική, εγκατεστημένη, ζωντανή (live writing poetry), ποίηση δράσης, ποίηση objet trouvé (found object), βιβλία-καλλιγραφήματα και επιτελεστική (performance) ποίηση.
Και ερχόμαστε στο δια ταύτα: Τι είναι, τελικά, η επιτελεστική ή τελεστική ποίηση; Είναι ένας από τους ποιητικούς τρόπους, όπως προκύπτουν από την εφαρμογή της επιτελεστικής ποιητικής; Ο σπουδαίος Γάλλος performer-ποιητής Julien Blaine δεν θα συμφωνούσε με μια τέτοια τοποθέτηση, καθώς αναγνωρίζει όλους τους προηγούμενους τρόπους ως βαθμίδες στην πορεία της σύγχρονης ποίησης προς τη σωματική, επιτελεστική της μορφή.
Θα δοκιμάσουμε μια αποσαφήνιση παρά έναν ορισμό, αφού η ίδια η ιδέα του «ορισμού» δεν συνάδει με τη λογική της επιτέλεσης ως ρέουσα διαδικασία. Η επιτελεστική ποίηση, λοιπόν, συνενώνει δύο διαφορετικές έννοιες και πρακτικές: την ποίηση, ως τέχνη του λόγου, και την επιτέλεση ως πραξιακό και ταυτόχρονα παραστασιακό φαινόμενο. Είναι ένα είδος τέχνης με αρχή, μέση, τέλος και άξονα τον ποιητικό λόγο. Μορφή και περιεχόμενο εμφανίζονται ως μία αδιαχώριστη ολότητα, κατά την «ένυλη μορφή» του Αριστοτέλη. Εμπλέκει το σώμα, εστιάζοντας στο βίωμα. Προϋποθέτει τελεστή, τον ίδιο τον ποιητή, και κοινό, που αλληλεπιδρούν αμβλύνοντας τη μεταξύ τους απόσταση. Εκκινά από μια ιδέα (concept) και σχεδιάζεται ως «παρτιτούρα», περικλείοντας την έννοια του παιχνιδιού, της τυχαιότητας και της απόλαυσης. Συμβαίνει σε προεπιλεγμένο χώρο και χρόνο, στοχεύοντας σε ένα τέλος (ολοκλήρωση) που συμπεριλαμβάνει την ίδια την πορεία της δημιουργίας της. Χαρακτηρίζεται από οργανικότητα, συμπληρωματικότητα, ρευστότητα και ανοιχτότητα, επιτρέποντας σε διαφορετικές φωνές να συνυπάρχουν, να συμπράττουν και να συμβάλλονται, και καθιστώντας τον ακροατή-θεατή συμμέτοχο στη δημιουργία τόσο του νοήματος όσο και της ίδιας της επιτέλεσης.
Μια τέτοια ποίηση ο Νικόλας Κάλας θα την ονόμαζε «μη ευκλείδεια». Μιλάμε, δηλαδή, για μια ποίηση που διέπεται από τη λογική της απροσδιοριστίας, δεδομένου ότι ενώ προσχεδιάζεται με ακρίβεια είναι αδύνατο να προβλεφθεί με βεβαιότητα το τελικό αποτέλεσμα, ακριβώς εξαιτίας της ρέουσας, ζωντανής φύσης της και της διεπίδρασης μεταξύ των ποικίλων παραγόντων που περικλείει.
Η επιτελεστική ή τελεστική ή performance ποίηση είναι ένα διακριτό είδος ποίησης, αναγνωρισμένο στις αρχές 21ου αιώνα από το National Endowment for the Arts στην Αμερική και ταξινομημένο ανάμεσα στα λογοτεχνικά είδη. Διδάσκεται ήδη σε Πανεπιστήμια και Κολέγια της Αμερικής και της Ευρώπης στο πλαίσιο της «Δημιουργικής Γραφής», αρχής γενομένης το 1992 από το Dartington College of Arts στην Αγγλία. Από το καλοκαίρι του 2020, μάλιστα, έχει ενταχθεί στο Διιδρυματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας.
Στο επόμενο: «Performance: La poésie essentielle». Julien Blaine και η αριστοτελική θεώρηση περί ποιητικής.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Austin J. L. (1975), How to Do Things with Words, Cambridge, Mass.: Harvard University Press.
Blaine J. (2017), Partitions, Paris/France: Manuella editions. URL: Ανακτήθηκε 9/2/2020, από την ιστοσελίδα http://www.manuella-editions.fr/livre/partitions.html.
Carlson M. (2014), Performance – Μια κριτική εισαγωγή, μτφρ/εισαγωγή/επιμ. Ράπτου Ελευθερία, Αθήνα: Παπαζήση.
Δεληγιώργη Α. (2018), Ο μοντερνιστής κριτικός Νικόλας Κάλας, Μια ποιητική εικόνων, ρημάτων, πραγμάτων, Αθήνα: Αρμός.
Fischer-Lichte, E. (2008). The Transformative Power of Performance, London, New York: Routledge.
Fischer-Lichte, E. (2004). Ästhetik des Performativen, Frankfurt: Suhrkam.
Hall J. (2018) «Performing, Writing / What’s that comma up to?», Performance Research, On Reflection: Turning 100, Vol. 23, Issue 4, pp 11-15.Paper presented at the Performing, Writing Symposium. Wellington, New Zealand, 10-19 March 2017. URL: Ανακτήθηκε 11/2/2020, από την ιστοσελίδα https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/13528165.2018.1512214
Hall J. (2013), On Performance Writing with pedagogical sketches. Essays on performance writing, poetics and poetry. Vol1, Bristol: Shearsman Books.
Merleau-Ponty, M. (2016), Φαινομενολογία της Αντίληψης, μτφρ. Καψαμπέλη Κ. Αθήνα: Νήσος (α’ έκδοση: Callimard 1945).
Ong W. (1967): The Presence of the Word: Some Prolegomena for Cultural and Religious History. New York: Simon & Schuster.
Πλάτων (2013), Φαίδρος, μτφρ. Θεοδωρακόπουλος Ν. Ιωάννης, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας.
Schechner R. (2011), Θεωρία της Επιτέλεσης, μτφρ. Κουβαράκου Νάνσυ, επιμ. Ζωγράφου Μαγδαληνή, Φιλίππου Φίλιππος, Αθήνα: Τελέθριον.
Scheweppenhauser J. & mStougaard Pedersen B. (2017), “Performing poetry slam and listening closely to slam poetry”, SoundEffects, An Interdisciplinary Journal of Sound and Sound Experience, vol 7, no1, (pp 64-83). URL: Ανακτήθηκε 11/2/2020, από την ιστοσελίδα https://www.soundeffects.dk/article/view/103065/152122
Simpson Stern C. & Henderson B. (February 1, 1993), Performance: Text and Contexts, New York: Longman Pub Group.
Williams N. (2011), Contemporary Poetry – Edimburg Critical Guides to Literature, Edinburgh: Edinburgh University Press.
ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ
Αγραφιώτης Δ. (2009), «Για μια επιτελεστική ποιητική».Ανακτήθηκε 18/11/2019, από την ιστοσελίδα https://dagrafiotis.com/?p=472
Chandler D. (1994), ‘Biases of the Ear and Eye: “Great Divide” Theories, Phonocentrism, Graphocentrism & Logocentrism’ (18/9/1995). Ανακτήθηκε 15/1/2020, από την ιστοσελίδα http://visual-memory.co.uk/daniel/Documents/litoral/litoral.html?LMCL=ILAOoZ
«Δι-αναγνώσεις», Δημοσθένης Αγραφιώτης (Βέλγιο).
* Η Γεωργία Βεληβασάκη γράφει ποίηση, στίχους, έμμετρα παραμύθια, θεατρικά έργα και διηγήματα. Ασχολείται με το τραγούδι, το μουσικό θέατρο και την τέχνη της performance, ως ερμηνεύτρια και δημιουργός, στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Σπούδασε μουσική και θέατρο (Θέατρο των Αλλαγών, Α4Μ Κέντρο Παραστατικών Τεχνών κ.ά.) Είναι αριστούχος του τμήματος Ευρωπαϊκού Πολιτισμού (Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο), όπως και του Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Δημιουργική Γραφή» (Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας), ενώ ολοκλήρωσε τα Προγράμματα Επαγγελματικής Επιμόρφωσης & Κατάρτισης «Performance/Θεωρητικές Προσεγγίσεις, Πρακτικές Εφαρμογές» και «Εκπαίδευση Εκπαιδευτών Ενηλίκων» του ΕΚΠΑ. Συνεργάζεται, ως διδάσκουσα, με το Διιδρυματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» (Π.Δ.Μ.).
Στο εργοβιογραφικό της περιλαμβάνονται λογοτεχνικά έργα, που έχουν βραβευθεί, εκδοθεί και παρουσιαστεί επί σκηνής, καθώς, επίσης, εκτενής προσωπική δισκογραφία, αλλά και συμμετοχές σε έργα άλλων καλλιτεχνών.
Περισσότερα: http://www.velivasaki.gr/biography/
Post cover: Από τη μεταγραφή του ποιήματος «Ναυαγός» της Κικής Σαραντέα, το οποίο συμπεριλαμβάνεται στο διαμεσικό opus «Ποιητικές Μεταγραφές. 7 ποιητές, 14 ποιητεχνήματα» της Γεωργίας Βεληβασάκη, που υλοποιήθηκε υπό την αιγίδα του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας (ΜΠΣ «Δημιουργική Γραφή»).