Στην πατίνα του χρόνου όλοι υποκύπτουμε – προσωπική αναφορά στο πρόσφατο ποιητικό έργο του Γιάννη Τζανετάκη, του Νίκου Βαξεβανίδη
«Το ματς της ζωής του είχε τελειώσει –
τώρα έπαιζε την παράταση»
…………………………………………
«Μου είπες: οι αναμνήσεις είναι η ζωή»
Μ. Αναγνωστάκης, Υ.Γ., εκδ. Νεφέλη, 1992·
Πρωτογνώρισα την ποίηση του Γ.Τ. με την συλλογή «Θαμπή Πατίνα» (Πόλις, 2017), η οποία κέρδισε το βραβείο ποίησης του Αναγνώστη το 2018. Αναζητώντας το προηγούμενο ποιητικό του έργο βρήκα ελάχιστα στοιχεία -ουσιαστικά μόνο μια σύντομη επιλογή – στο poems.gr. Όλες οι προηγούμενες συλλογές του είναι δυσεύρετες και μάλλον εκτός κυκλοφορίας. Η σύντομη αναφορά μου, κατά συνέπεια περιορίζεται στην «Θαμπή πατίνα» και την πρόσφατη συλλογή «Μετά από εμένα» (Πόλις, 2023).
Ορισμένα πραγματολογικά στοιχεία είναι χρήσιμα. Από την βιβλ. βάση biblionet.gr αντιγράφω ένα σύντομο βιογραφικό σημείωμα: «Ο Γιάννης Τζανετάκης γεννήθηκε στην Καλαμάτα το 1956. Από το 1975 ζει στην Αθήνα, όπου σπούδασε Πολιτικές και Οικονομικές Επιστήμες και ακολούθως δραστηριοποιήθηκε ως δημοσιογράφος στον περιοδικό τύπο. Το 2002 εκδόθηκε στα σουηδικά μια επιλογή από το έργο του, σε μετάφραση Γιαν Χένρικ Σβαν και Μαργαρίτας Μέλμπεργκ, με τίτλο “Alt ar vag” (“Όλα είναι δρόμος”), στίχος από τη συλλογή του “Όσο ακούω σε χρώμα”, ο οποίος στην ελληνική του απόδοση τιτλοφόρησε, το 1998, μια ταινία του Παντελή Βούλγαρη».
Η ποιητική του εργογραφία περιλαμβάνει τις συλλογές: Μούμιες στην Πανσέληνο (Αθήνα 1978), Απανθράκωση (Αθήνα 1983), Όσο ακούω σε χρώμα (Πλέθρον 1985), Τα ζώα της Κυριακής (Το Δέντρο 1988, β’ έκδ. Καστανιώτης 1996), Με φώτα ερήμου (Καστανιώτης 1992, β’ έκδ. Γαβριηλίδης 2002), Ονείρου έρως (Καστανιώτης 1995, β’ έκδοση 1999), Στο νήπιο με στυλό (Καστανιώτης 1998), Βίος βαθύς (Κέδρος 2004), Θαμπή πατίνα (Πόλις, 2017) και Μετά από εμένα» (Πόλις, 2023).
Δεν είναι στις προθέσεις μου ούτε και στην γνωστική περιοχή μου η συζήτηση για την «γενιά του 1970», την «γενιά του 1980», την «γενιά του ιδιωτικού οράματος» κ.λπ – όλα αυτά για τα οποία ερίζουν οι φιλόλογοι και γράφονται διδακτορικά. Από την προσωπική κατόπτευση του «σύγχρονου» ελληνικού ποιητικού τοπίου τον τοποθετώ στο μεταίχμιο μεταξύ ’70 και ’80 και αρκούμαι σ΄ αυτό.
Η «Θαμπή πατίνα» σημειώνει την επιστροφή του ποιητή στο ποιητικό γίγνεσθαι μετά από πολυετή απουσία. Περιλαμβάνει 47 ολιγόστιχα ποιήματα –όλα λιγότερο από μια σελίδα. Με αναφορά σ’ ένα όρο γεωμετρικό ο ποιητής εδώ κινείται μέσα σ΄ ένα ισόπλευρο τρίγωνο με κορυφές τρείς λέξεις: Χρόνος – Απώλεια – Μνήμη. Το πένθος διαποτίζει όλα σχεδόν τα ποιήματα της συλλογής. Ενδεικτικά στο ποίημα «Η γιορτή» (σελ. 48) –μια προετοιμασία θανάτου- γράφει:
Τα ίδια πρόσωπα
Καθένας στη
γνωστή του θέση
το ίδιο σπίτι
-χρώματα πορσελάνες
μυρωδιές-
τα λόγια που έχουν ειπωθεί
πάλι και πάλι
με ανάμεσά τους
μεγαλύτερες σιωπές
χρόνο τον χρόνο
η άλλη χαρούμενη γιορτή
μοιάζει
όλο και πιο πολύ
με πρόβα πένθους
Στιγμές του ενήλικου βίου διαπλέκονται με τις αναμνήσεις και την νοσταλγία της παιδικής ηλικίας. Τα ποιήματα «URANUA» (σελ. 28) και «Ο αγώνας» (σελ. 32) είναι χαρακτηριστικά. Για το «URANUA» ανακαλώ μια σχετική ανάρτηση του ποιητή στο fb με μια έξοχη ασπρόμαυρη φωτογραφία ενός τερματοφύλακα με τις νιφάδες του χιονιού να θαμπώνουν το τοπίο. Όσοι προλάβαμε/μεγαλώσαμε με ασπρόμαυρη τηλεόραση αυτό το ποίημα μας στοιχειώνει.
| URANUA | Ο αγώνας |
| Τίποτα δεν έχει αλλάξει ακόμα ρίχνουνε χαρτάκια τα αεροπλάνα στα ίδια στενά στις ίδιας γειτονιές σε ξένα σπίτια σε βιτρίνες παίζει η ‘Αρσεναλ -σαν Χάιμπουρι χιονίζει η URANUA- μέσα απ΄τις στέγες βγαίνουν αερόστατα κι εκείνη τη στιγμή ακριβώς πιάνει βροχή όλα εύθραυστα δειλά αιφνιδιασμένα σκόνη που προδίδεται στο φως |
Οι παίκτες στο κέντρο ιαχές το βουνό ο στρατώνας οι ταράτσες γεμάτες μες στη βροχή σ΄ άλλη πατρίδα άλλη εποχή πίσω απ΄ τα δίχτυα γλείφω τις στάλες παιδάκι που μαζεύει τις μπάλες όπου να ‘ναι αρχίζει ο αγώνας |
Κάποιες φορές οι αναμνήσεις παντρεύονται με μια υπόκρυφη κινηματογραφοφιλία, βλ. το ποίημα «Δεν θέλω πια» (σελ.54).
Βγάλτε με
απ΄ το καστ
βουβός κι εγώ
χωρίς υπότιτλους
και μπάντα
αυτό το φιλμ δεν
θέλω πια
δεν παίζω άλλο
Συνοπτικά στην συλλογή αυτή, ο Τζανετάκης εξερευνά την έννοια του χρόνου και της μνήμης. Η πατίνα, προφανώς, υποδηλώνει το πέρασμα του χρόνου και τις αλλαγές που αυτό επιφέρει στους ανθρώπους, στα αντικείμενα και τις αναμνήσεις μας. Η ποιητική προσέγγιση είναι απολύτως λιτή, ιδιαίτερα λυρική και νοσταλγική, με στίχους που απεικονίζουν μικρές λεπτομέρειες της καθημερινότητας, οι οποίες τροποποιούνται και μεταλλάσσονται με την πάροδο του χρόνου.
Το ταξίδι στην μνήμη συνεχίζεται στην πρόσφατη συλλογή «Μετά από εμένα» (Πόλις, 11/2023). Έχει επικρατήσει και λέγεται, δημοσία και ιδιωτικά, ότι «η μόνη πατρίδα είναι η παιδική μας ηλικία». Η φράση αυτή βρίσκει την απόλυτη δικαίωσή της στη παρούσα συλλογή.
Το βιβλίο απαρτίζεται από 42 ποιήματα – πάλι ολιγόστιχα – και χωρίζεται σε τρία άνισα μέρη: Το πρώτο έχει τον τίτλο «Με πάνω τους το χνούδι» (23 ποιήματα) και συνδέεται άμεσα με το δεύτερο «Άδεια ακρογιαλιά» (13 ποιήματα). Τα δύο αυτά τμήματα της ποιητικής συλλογής εστιάζουν σε ευτυχισμένες στιγμές και την αθωότητα της νιότης σε αντίθεση με το τρίτο μέρος που τιτλοφορείται «Δίχως εσένα» (6 ποιήματα) και στο οποίο ο ποιητής αναφέρεται στον χαμό της αδερφής του – μπορεί να ειδωθεί ως προσωπική Νέκυια. Οι τρείς ενότητες έχουν έναν οργανικό, εσωτερικό δεσμό και δημιουργούν την «ανασκόπηση βίου» του ποιητή. Σχηματικά θεωρώ ότι η 1η ενότητα καταγράφει μνήμες της παιδικής ηλικίας, η 2η αντιστοιχεί στον ενήλικο βίο και οδηγεί σ’ έναν επώδυνο Κεραμεικό (3η ενότητα/επιτάφιος για την αγαπημένη αδελφή). Ο αριθμός των ποιημάτων βαίνει μειούμενος από ενότητα σε ενότητα, παραπέμποντας πιθανώς –προσωπική εκτίμηση – στο «τώρα που ο βίος μου γέρνει» του Ζ. Λορεντζάτου.
Στα δύο πρώτα μέρη η ανάκληση παρελθόντων βιωμάτων κατασκευάζει τον παρόντα χωροχρόνο του ποιητή. Ενδεικτικά παραπέμπω στα ποιήματα «Πριν το Amarcord» (σελ. 12) και «Φώτα της Βέργας» (σελ. 42). Στο πρώτο, βλέπω και την σαφή νοσταλγία για τον «κινηματογράφο των δημιουργών».
| Πριν το Amarcord | Φώτα της Βέργας |
| Το χιόνι που άρχισε να πέφτει -σαν ψέμα σαν παραίσθηση- πρώτη φορά σε μία πόλη παραλιακή να πέφτει στις αυλές στους δρόμους στις πλατείες στην έρημη ακτή -που επώαζε το θέρος- στου Κάστρου το παγώνι να πέφτει όλο να πέφτει σιωπηλά ένα πρωί του ‘68 προτού ακόμα γυρίσει ο Φελίνι το Amarcord |
Φώτα της Βέργας -της Άνω της αχνής- έτσι καθώς σας βλέπω εκεί ψηλά από την παραλία ξέρω δεν είστε σπίτια αμάξια επιγραφές ρεσό πάνω σε υπαίθρια τραπέζια των πεθαμένων φίλων μου είστε οι πικρές οι καύτρες που απόψε οι ψυχούλες τους μ΄ ένα Καρέλια στέκονται απ΄ το βουνό που αγάπησαν στον κόλπο κάτω όπως παλιά λιγάκι να ρεμβάσουν |
Η κριτική έχει επισημάνει σολωμικές παρηχήσεις και εκτιμώ ότι έχει δίκιο. Επιπρόσθετα, νομίζω ότι η 2η ενότητα παραπέμπει στην «χαμηλή φωνή» του μεσοπολέμου και ιδιαίτερα στον εξακολουθητικά παρόντα/απόντα Κ. Καρυωτάκη. Η σολωμική επίδραση και οι απόηχοι του δημοτικού τραγουδιού διαποτίζουν διακριτικά το 3ο μέρος της συλλογής, έναν σπαρακτικό, ιδιωτικό επιτάφιο για την απώλεια της αδελφής του. Χαρακτηριστικά είναι το πρώτο, «Τι έπαθες» (σελ. 53) και το ακροτελεύτιο, «Πλάϊ στη λεμονιά» (σελ. 58) ποιήματα της ενότητας.
| Τι έπαθες | Πλάϊ στη λεμονιά |
| Τι έπαθες καρδούλα μου κι ο βόμβος σου εβουβάθη σαν τον ανθό η μέλισσα η σφήκα στο αγκάθι Χολαργός, 10.4.2023 |
Μια μέρα θα συναντηθούμε παιδάκια πάλι πλάι στη λεμονιά το αύριο το χθες δεν θα μας νοιάζει μ΄ εκείνη τη λαχτάρα την παλιά τριγύρω οι φωνούλες μας γλυκές «Φωτούλα» «Γιάννη» και θα γελάμε θα γελάμε όλο χαρα θα ΄ναι άνοιξη -για πάντα- Η αυλή θα λουλουδιάζει |
Η συλλογή «Μετά από εμένα» αποτελεί συνέχεια αλλά και λοξοδρομία σε σχέση με την «Θαμπή πατίνα». Εδώ ο ποιητής εστιάζει σε πιο υπαρξιακά ζητήματα, εξετάζοντας την κληρονομιά που αφήνει κανείς πίσω του και τον αντίκτυπο της παρουσίας του στον κόσμο. Οι στίχοι του αναδίνουν μια αίσθηση απολογισμού και εσωτερικής αναζήτησης, αποτυπώνοντας την αγωνία αλλά και την ελπίδα που συνοδεύουν την ανθρώπινη ύπαρξη.
Οι δύο συλλογές, αν και θεματικά διαφορετικές, μοιράζονται την ίδια βαθιά συναισθηματική ένταση, στοχάζονται τον χρόνο και την ανθρώπινη κατάσταση. Η «Θαμπή πατίνα» είναι περισσότερο επικεντρωμένη στην αναπόληση και τη νοσταλγία, ενώ στο «Μετά από εμένα» κυρίαρχες είναι οι έννοιες της κληρονομιάς και της θνητότητας.
Η γραφή του Τζανετάκη αν και υποδειγματικά λιτή είναι ταυτόχρονα εξαιρετικά εκφραστική και πλούσια σε εικόνες, δημιουργώντας μια έντονη συναισθηματική ανταπόκριση στον αναγνώστη.
Οι δύο πρόσφατες αυτές συλλογές αναδεικνύουν την ικανότητα του Τζανετάκη να συνδυάζει το προσωπικό με το καθολικό, δημιουργώντας ποίηση που υπερβαίνει το ατομικό και ενεργοποιεί την κοινότητα. Ενσωματώνουν τη λεπτή ισορροπία μεταξύ της παραδοσιακής ποιητικής μορφής και της σύγχρονης ποιητικής ευαισθησίας, Αναδεικνύουν τον Γιάννη Τζανετάκη ως έναν σημαντικό σύγχρονο δημιουργό, του οποίου η ποίηση προσφέρει μια πλούσια και βαθιά ματιά στην ανθρώπινη εμπειρία, ενώ ταυτόχρονα καταφέρνει να είναι λιτή και συγκινητική. Αναμένω με ιδιαίτερο ενδιαφέρον και προσμονή το επόμενο βήμα του.
Κλείνοντας σημειώνω ότι στον Γιάννη Τζανετάκη οφείλουμε ενδιαφέρουσες παρουσιάσεις λογοτεχνικών θεμάτων και εξαίσιες μικρές ανθολογίες με τίτλο «οι ποιητές/ιες για το …» που δημοσιεύονται τα τελευταία χρόνια στο ηλεκτρονικό andro.gr. To εντάσσω στη λογοτεχνική του προσφορά, το εκτιμώ, το παρακολουθώ και για τους λόγους αυτούς το καταγράφω.
Αθήνα, 05-2024