Γράφει η Φωτεινή Μπίντζα
Άγρια Δύση: Μια ερωτική ιστορία: Οι Έλληνες ως σκεπτόμενοι υποτελείς[1]
Η νεαρή Αμερικανίδα Τερέζα ΜακΕλντόουνι, με μακρινή ελληνική καταγωγή από την πλευρά του παππού της, μεγαλώνει στην Άγρια Δύση[2], στη Μοντάνα της δεκαετίας του 1960, η οποία βρίσκεται κοντά σε ινδιάνικες φυλές, διαθέτει τη δική της κουλτούρα και διαφοροποιείται από την υπόλοιπη Αμερική. Το καλοκαίρι της Μεταπολίτευσης η ηρωίδα επισκέπτεται την Ελλάδα και γνωρίζει έναν Έλληνα συγγραφέα με τον οποίον συνάπτει ερωτικό δεσμό. Οι επαφές τους συνεχίζονται ανά τακτά διαστήματα, οπότε και ο αναγνώστης πληροφορείται αποσπάσματα από τη ζωή της[3]. Όταν η Τερέζα, εμπειρογνώμων διεθνών οργανισμών αναπτυξιακής βοήθειας στον «Τρίτο Κόσμο», αποφασίζει να εγκαταλείψει την ενεργό δράση, επιστρέφει στη γενέτειρά της Μοντάνα και το 2010 επανασυνδέεται, οριστικά πια, με τον Έλληνα συγγραφέα.
Η πρώτη επαφή της Τερέζας με την Ελλάδα πραγματοποιείται όταν επισκέπτεται το νησί της Μήλου. Εκεί γνωρίζει τον Έλληνα αφηγητή και την ίδια περίοδο το ζευγάρι έρχεται στην Αθήνα. Μέσα σε όλη την αναστάτωση και τις θορυβώδεις εκδηλώσεις για την κατάρρευση του χουντικού πολιτεύματος και της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο, η ηρωίδα θα διαπιστώσει πως, ως Αμερικανίδα, δεν είναι ευπρόσδεκτη στη χώρα. Οι Έλληνες εμφανίζονται στο μυθιστόρημα να τρέφουν έντονα αντιαμερικανικά αισθήματα και αντιδρούν σε οτιδήποτε αμερικανικό υπάρχει σε ελληνικό έδαφος. Ο αφηγητής παραδέχεται τα εχθρικά αισθήματα της χώρας του[4]:
Η Αθήνα ήταν ανάστατη εκείνο το καλοκαίρι του ’74. Διαδηλώσεις και άλλες διαδηλώσεις, πανηγυρισμοί, αναζήτηση της ευτυχίας μες από την πολιτικοποίηση, μια θορυβώδης γιορτή. Η Τερέζα είχε ενθουσιαστεί μ’ όλη αυτή την κινητικότητα – Αττίλας I και II, γενική επιστράτευση, κατάρρευση της χούντας, αποκατάσταση της δημοκρατίας και τα σχετικά. Ξεκινούσε για την Ακρόπολη κι έπεφτε σε πορεία στο Σύνταγμα. Πήγε ένα πρωί στην American Express για να εξαργυρώσει κάτι τράβελλερ τσεκ και βρήκε την τζαμαρία της εισόδου βομβαρδισμένη με αυγά. Ένας ταξιτζής την πέταξε έξω απ’ το ταξί του όταν του είπε πως είναι Αμερικανίδα και επέστρεψε κλαμένη στο πατρικό μου σπίτι στην Κεφαλληνίας, όπου τη φιλοξενούσαμε. Συμφωνήσαμε να λέει όταν τη ρωτάνε πως είναι Καναδή – εύκολη κι ανέξοδη αλλαγή ταυτότητας. (σ. 144)
Σε μεταγενέστερη επίσκεψή της στην Ελλάδα, ανήμερα της 17ης Νοεμβρίου, ως πολυταξιδεμένη εμπειρογνώμων σε διεθνή αναπτυξιακά προγράμματα, η Τερέζα διαπιστώνει για ακόμα μια φορά την εχθρική στάση των Ελλήνων απέναντι στις ΗΠΑ. Έχει καταλάβει πως η χώρα της κατηγορείται για όλα τα δεινά του κόσμου διότι επιφέρει αναταραχές σε πολλά μέρη του πλανήτη με την πολιτική που ακολουθεί και τον «πολιτισμικό ιμπεριαλισμό» της[5].
Η Τερέζα παρατηρεί ότι η προσκόλληση των Ελλήνων στο παρελθόν τούς αποκόπτει από την εξέλιξη· όπως χαρακτηριστικά λέει στον αφηγητή, «η ιστορία έχει συνθλίψει το μέλλον στα μέρη σας» (σ. 231). Κατά την ίδια, η εμμονή των Ελλήνων με το παρελθόν τους επιτείνει το σοβινιστικό αίσθημα και την πεποίθησή τους πως άλλοι ευθύνονται για τα δεινά τους. Στην άποψη αυτή συναινούν και τα λεγόμενα της συνεργάτιδάς της Μπέσσυς Κάλλαχαν ότι το ρεμπέτικο τραγούδι εκφράζει το ελληνικό παράπονο και την επίρριψη των ευθυνών σε άλλους για όσα δεινά έχει υποστεί η Ελλάδα ήδη από τα χρόνια του οθωμανικού ζυγού.
Η Τερέζα κατατάσσει τους Έλληνες σε μια καχύποπτη Ανατολή, που δυσκολεύεται να αποδεχθεί τις εξωτερικές μεταβολές και να αλλάξει. Για την ίδια, η Ανατολή εκφράζει την οπισθοδρόμηση και την εσωστρέφεια, ενώ η Δύση την πρόοδο και τον πολιτισμό[6]. Θεωρώντας ότι ο ελληνικός πολιτισμός ανήκει στις αρχέγονες κουλτούρες της Μέσης Ανατολής, επισημαίνει ότι οι Έλληνες συνδυάζουν τους αρχαίους μύθους μέσα στις σύγχρονες συνθήκες με αποτέλεσμα να μη μπορούν να συμβαδίσουν με την ανάπτυξη που προσπαθούν να τους επιβάλουν έξωθεν. Υπ’ αυτή την έννοια, η Δύση αποτελεί για την Ανατολή τον τάφο της. Η ίδια αντιπροσωπεύει το πρακτικό πνεύμα της Δύσης, τον πολιτισμό της τεχνολογίας, ενώ ο Έλληνας συγγραφέας προέρχεται από τον «αρχαίο πολιτισμό» και εκπροσωπεί τη θεωρία [7]:
Μα έτσι δεν είναι; Ας είμαστε ειλικρινείς, καλέ μου Έλληνα. Δεν πιστεύω να πιστεύεις στα σοβαρά εκείνο το αμίμητο «Ανήκομεν εις την Δύσιν» του μεγάλου πολιτικού σας άντρα. Εμένα η Ελλάδα με ενδιαφέρει γιατί ανήκει στις αρχέγονες κουλτούρες της Μέσης Ανατολής – το λίκνο του πολιτισμού. Να, κοίτα, είπε δείχνοντάς μου έναν ταξιτζή να κατεβαίνει ανάποδα την Μπενάκη με σβησμένη τη μηχανή, ενώ κάποιοι του κόρναραν και ένας μηχανόβιος του πέταξε ένα «μαλάκα» γκαζάροντας στην ανηφόρα χωρίς να χολοσκάει. Υπακούει σε αρχέγονα ένστικτα, οδηγεί με τη ανεμελιά του πεζού. Το νεαρό νομικό πλέγμα που πάει να του επιβληθεί δεν τον αφορά. Μιλάει τη δική του πανάρχαια γλώσσα κι ας οδηγεί ένα μηχανοκίνητο όχημα που κατασκευάστηκε σε άλλα μήκη και πλάτη. Αν μπείτε τελικά στην ΕΟΚ θα συγκρουσθεί το εθιμικό σας δίκαιο με τις σύγχρονες γραφειοκρατικές δομές. Θα δεις τότε ποιος θα επικρατήσει – όχι πάντως ο περιλάλητος δυτικός ορθολογισμός. Για την Ανατολή, η Δύση είναι ο τάφος, η Πολιτεία των Νεκρών – αυτό μου το είπε ένας Αρμένης μυστικιστής στις παρυφές του Όρους των Ελαιών, στα Ιεροσόλυμα. (σσ. 237-238)
Η Τερέζα παρομοιάζει την Ελλάδα με το Μεξικό των τενεκεδουπόλεων όπου το αστικό τοπίο εμφανίζεται αχανές, γερασμένο και παρηκμασμένο. Τα αρνητικά αισθήματα που της δημιουργήθηκαν όταν βρέθηκε στο Μεξικό επανεμφανίζονται στην Αθήνα:
Η Τερέζα ΜακΕλντόουνι για την Πόλη του Μεξικού: απογοητευτική για τον ταξιδιώτη. Μπορείς να φανταστείς μεγαλούπολη χωρίς ίχνος υγρού στοιχείου, με τις λίμνες της μπαζωμένες και τα ποτάμια της θαμμένα κάτω από αυτοκινητοδρόμους και χωματερές; Όσο για το ανθρώπινο στοιχείο, έχεις υπερβολικά μεγάλο άνοιγμα βεντάλιας – από τις τενεκεδουπόλεις ως τα προάστια της άρχουσας τάξης. Ήδη το 1972 το αστικό τοπίο ήταν άμορφο, αχανές, γκριζωπό, πρόωρα γερασμένο, ρυπασμένο. Μόνο στην Αθήνα –να με συμπαθάς που το λέω– έχω νιώσει κάτι παρόμοιο, μου είπε με κουρασμένο χαμόγελο. Κι εσείς άλλωστε έχετε θάψει με επιμέλεια τα ποτάμια σας –τον Ιλισό, τον Κηφισό– μαζί με την ιστορική μνήμη. (σ. 248-249)
Όταν το 2010 ο Έλληνας αφηγητής θα μεταβεί στις ΗΠΑ για μια εγχείρηση ρουτίνας και θα αποφασίσει να εγκατασταθεί μόνιμα λόγω της επανασύνδεσής του με την αγαπημένη του, εκείνη θα του πει σαρκαστικά: «Το έσκασες επιτέλους από την υπέροχα διεφθαρμένη, υπερχρεωμένη σου χώρα»(σ. 433). Η Τερέζα ανάγει την οικονομική κρίση της Ελλάδας σε κύριο χαρακτηριστικό της τη δεδομένη χρονική στιγμή, άποψη που ενισχύει και η ειρωνική τοποθέτησή της στον αφηγητή: «γίνατε και πάλι ο ομφαλός της γης» (σ. 433), καθώς τα βλέμματα όλου του πλανήτη στρέφονται στην Ελλάδα, κατά την άποψή της, μόνον λόγω της υφιστάμενης κρίσης και της οικονομικής αρωγής που χρειάζεται. Αξιοσημείωτο είναι ότι με το πέρασμα του χρόνου ο τρόπος που η Αμερικανίδα Τερέζα προσλαμβάνει και αντιμετωπίζει την Ελλάδα σχετίζεται με τα επαγγελματικά ταξίδια της και τις κουλτούρες με τις οποίους έρχεται σε επαφή.
Σύμφωνα με τη Gayatri Chakravorty Spivak, η Δύση χαρακτηρίζεται από υπεροψία και η επιθυμία της γίνεται νόμος, διότι αυτό που θέλει η Δύση είναι ο νόμος τον οποίον υπακούει ο υπόλοιπος κόσμος[8]. Συνεπώς, η κατασκευή του υποτελούς (subaltern)[9] στηρίζεται στην ιμπεριαλιστική λογική που εξακολουθεί να υφίσταται[10]. Η Τερέζα, ως δυτικό πρότυπο, είναι αυτή που μιλάει εξ ονόματος του Έλληνα συγγραφέα και της χώρας του[11] και, μέσα από τη συναναστροφή μαζί του, γενικεύει τις απόψεις της για τους Έλληνες[12]. Η Ελλάδα, ως υποτελής στην Ευρώπη, τελεί υπό καθεστώς οικονομικής κυριαρχίας. Συνεπώς, η Δύση θεωρείται το «υποκείμενο» και η Ελλάδα το «αντικείμενο» που υποτάσσεται στις δυτικές επιταγές. Για να μπορέσει η Ελλάδα να ληφθεί υπόψη και να ακουστεί, οφείλει να συμβαδίσει με τους κανόνες της Δύσης[13]. Η Spivak πιστεύει πως ο υποτελής, αφού βρίσκεται σε υποδεέστερη θέση, δεν έχει τη δυνατότητα να εκφράσει τη γνώμη του[14]. Οι καταπιεσμένοι Έλληνες δεν διαθέτουν τη δυνατότητα να προβάλουν την αντίστασή τους, διότι ο δυτικός λόγος είναι ισχυρός και, αν θέλουν να εκφραστούν, θα πρέπει να το πράξουν υιοθετώντας τον. Ωστόσο, αυτό δεν είναι εύκολο να επιτευχθεί πλήρως, διότι για τον Μοδινό η Ελλάδα αμφιταλαντεύεται μεταξύ δυτικής και ανατολικής κουλτούρας. Επομένως, οι Έλληνες είναι σκεπτόμενοι υποτελείς, διότι ενώ αμφισβητούν τη δυτική κυριαρχία, δεν είναι σε θέση να εκφράσουν την αντίστασή τους.
Η θέση που αναδεικνύει το μυθιστόρημα είναι ότι, παρόλο που η Ελλάδα καταβάλλει προσπάθειες να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες και στα πρότυπα της δυτικής νοοτροπίας, οι ρίζες της είναι βαθιά στερεωμένες στην ανατολική κουλτούρα, με έμφαση στο συλλογικό «εμείς» σε αντίθεση με το ναρκισσιστικό «εγώ»[15] που προβάλλει η Δύση. Για την ηρωίδα, στον ανατολικό χαρακτήρα της ελληνικής κουλτούρας συναινεί και η ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία η οποία χαρακτηρίζεται ως «ανατολίτικος δεσποτισμός», μη δυτικός και μη ευρωπαϊκός[16]. Η Ορθοδοξία διαμορφώνει τον χαρακτήρα των Ελλήνων και τους διαχωρίζει από τις χώρες του δυτικού κόσμου που ασπάζονται τον Καθολικισμό ή άλλα δόγματα. Οι απόψεις της Τερέζας για τους Έλληνες παρουσιάζουν ενδιαφέρον αν αναλογιστούμε πως ως Αμερικανίδα ανήκει στον πλέον κυρίαρχο πολιτισμό. Εκφράζει τον δυτικό ηγεμονικό λόγο στον οποίο δύσκολα η Ελλάδα αντιτίθεται.
Βιβλιογραφία
Αντωνίου, Ευγενία, «H Αρχαιολογία της Ανάπτυξης, η Δύση και η καθ’ ημάς Ανατολή», https://www.literature.gr/h-archeologia-tis-anaptyxis-i-dysi-ke-i-kath-imas-anatoli-grafi-i-evgenia-antoniou-agria-dysi-mia-erotiki-istoria-michalis-modinos/ [ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης: 15/2/2021].
Αριστηνός, Γιώργος, «Η σχεδία», https://bookpress.gr/kritikes/elliniki-pezografia/ 2303-the-art-of-history [ημερομηνία πρόσβασης: 20/3/2021].
Ashcroft, Bill, Griffiths, Gareth, Tiffin, Helen, Post-Сolonial Studies: The Key Concepts, London and New York: Routledge, 32013.
Γαλανοπούλου, Γεωργία, «Μιχάλης Μοδινός: ‘‘Άγρια Δύση’’», https://diastixo.gr/kritikes/elliniki pezografia/1431-agria-disi [ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης: 11/7/2021].
Διαμαντούρος, Νικηφόρος, Πολιτισμικός Δυισμός και Πολιτική Αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης: Πλαίσιο ερμηνείας, μτφρ. Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2000.
Hardt, Michael, Negri, Antonio, Empire, Cambridge: Harvard University Press, 2000.
Πρεβελάκης, Γιώργος, «Ένα διαφορετικό ευρωπαϊκό σύνορο», https://www. kathimerini.gr/opinion/850300/ena-diaforetiko-eyropaiko-synoro/ [ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης: 21/2/2021].
Sharp, Joanne P., Geographies of Postcolonialism: Spaces of Power and Representation, London: Sage, 2009.
Spivak, Gayatri Chakravorty, A Critique of Postcolonial Reason: Toward a History of the Vanishing Present, Cambridge, Mass./London: Harvard University Press, 1999.
Tziovas, Dimitris, The Other Self: Selfhood and Society in Modern Greek Fiction, New York, Oxford: Lexington Books, 2003.
_____________ ‘‘Narratives of the Greek crisis and the politics of the past’’ [στο:] Dimitris Tziovas (επιμ.), Greece in crisis: The Cultural Politics of Austerity, London: I.B. Tauris & Co. Ltd, 2017, σσ. 19-64.
Todorova, Maria, “The Balkans: from discovery to invention”, Slavic Review 53, 1994, 453-482.
[1] Το άρθρο αποτελεί μέρος της μεταπτυχιακής διπλωματικής εργασίας με τίτλο «Η πολιτισμική ετερότητα στο μυθιστορηματικό έργο του Μιχάλη Μοδινού» η οποία εκπονήθηκε το 2021 στο πλαίσιο του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Αρχαία και Νέα Ελληνική Φιλολογία, Ειδίκευση: Νέα Ελληνική Γλώσσα και Φιλολογία» του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου. Μέρος αυτού του άρθρου έχει δημοσιευτεί στην αγγλική γλώσσα στο 15ο τεύχος (2023) του ακαδημαϊκού περιοδικό Diogenes, με τίτλο ˝The Greek and the cultural otherness in the novels by Michalis Modinos˝ . Η παρούσα μορφή έχει αναδιαμορφωθεί για τις ανάγκες της δημοσίευσης.
[2] Το αμερικανικό σύνορο (frontier) καθόρισε την αμερικανική ιστορία και ταυτότητα. Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα το σύνορο αυτό διαχώριζε την οργανωμένη ζώνη των ΗΠΑ από τη λεγόμενη «Άγρια Δύση». Τονίζει την ετερότητα ανάμεσα στους αποικιοκράτες και στους ιθαγενείς, διότι οι πρώτοι επεκτάθηκαν δυτικά. Διαμόρφωσε τον πολιτισμό της δυτικής Αμερικής και τις επιρροές της από τους Ινδιάνους. Βλ. ενδεικτικά, Bill Ashcroft, Gareth Griffiths, Helen Tiffin, ‘‘Frontier’’, Post–Colonial Studies: The Key Concepts, London and New York: Routledge, 32013, σσ. 98-100 και Γιώργος Πρεβελάκης, «Ένα διαφορετικό ευρωπαϊκό σύνορο», https://www.kathimerini.gr/opinion/850300/ena-diaforetiko-eyropaiko-synoro/. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η άποψη του Γιώργου Αριστηνού, ο οποίος θεωρεί ότι το επίθετο «άγρια» δηλώνει πως βρίσκεται μακριά από τον ουμανισμό της ευρωπαϊκής ηθικής. Βλ. σχετικά Γιώργος Αριστηνός, «Άγρια Δύση και λογοτεχνική κατάδυση», https://www.oanagnostis.gr/άγρια-δύση-και-λογοτεχνική-κατά-δυση/.
[3] Το μυθιστόρημα αποτελεί καταγραφή από την Τερέζα των όσων έχει ζήσει μέχρι τη στιγμή που συναντά τον Έλληνα συγγραφέα. Ο αφηγητής είναι ο αποδέκτης της και η αφήγησή του αποτελεί απόδοση των λεγομένων της ηρωίδας που ο ίδιος έχει συγκρατήσει στη μνήμη του. Ο χρόνος διαθλάται σε δυο επίπεδα: τον χρόνο της ιστορίας που εκκινεί από το 1960 και εξής και τον χρόνο της εκ των υστέρων αφήγησης της ιστορίας από τον Έλληνα αφηγητή και φίλο της Τερέζας. Βλ. σχετικά και Ευγενία Αντωνίου, «H Αρχαιολογία της ανάπτυξης, η Δύση και η καθ’ ημάς Ανατολή», https://www.literature.gr/h-archeologia-tis-anaptyxis-i-dysi-ke-i-kath΄-imas-anatoli-grafi-i-evgenia-antoniou-agria-dysi-mia-erotiki-istoria-michalis-modinos/.
[4] Οι Έλληνες τρέφουν αντιδυτικά αισθήματα και η ελληνική εξωτερική πολιτική σταδιακά απομακρύνεται από την εξάρτηση από τις ΗΠΑ. Η Ελλάδα προσπαθεί να εδραιώσει μια πιο αυτόνομη παρουσία στη διεθνή πολιτική σκηνή και η απόσταση από τις ΗΠΑ προσφέρει πρόσφορο έδαφος για την ένταξη της χώρας στους ευρωπαϊκούς θεσμούς. Βλ. Νικηφόρος Διαμαντούρος, Πολιτισμικός Δυισμός και Πολιτική Αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης: Πλαίσιο ερμηνείας, μτφρ. Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2000, σσ. 68-69.
[5] Η Αμερική αποτελεί υπερδύναμη, όχι μόνο επειδή στρατιωτικά μπορεί να φτάσει σε κάθε μεριά του πλανήτη, αλλά επειδή εξαπλώνονται ταχύτατα τα προϊόντα της μαζικής της κουλτούρας. Βλ. Michael Hardt, Antonio Negri, Empire, Cambridge: Harvard University Press, 2000, σσ. 381-38 και Dimitris Tziovas, ‘‘Narratives of the Greek crisis and the politics of the past’’ [στο:] Dimitris Tziovas (επιμ.), Greece in crisis: The Cultural Politics of Austerity, London: I.B. Tauris & Co. Ltd, 2017, σ. 27.
[6] Γεωργία Γαλανοπούλου, «Μιχάλης Μοδινός: ‘‘Άγρια Δύση’’», https://diastixo.gr/kritikes/elliniki pezografia/1431-agria-disi.
[7] Βλ. Αντωνίου, «Η Αρχαιολογία της ανάπτυξης…», ό.π.
[8] Gayatri Chakravorty Spivak, A Critique of Postcolonial Reason: Toward a history of the vanishing present, Cambridge, Massachusetts/London: Harvard University Press, σσ. 216-217.
[9] Βλ. στο ίδιο, σ. 273. Εξετάζει την υποτελή γυναίκα της νοτιοανατολικής ασιατικής κοινωνίας και εκφράζεται με όρους που σχετίζονται με το φύλο και την κάστα. Κατά την περίοδο της βρετανικής αποικιοκρατίας στην Ινδία, οι Βρετανοί απαγόρευσαν το έθιμο «sati» κατά το οποίο η χήρα γυναίκα θυσιαζόταν πέφτοντας στη φωτιά, δικαιολογώντας την αποστολή τους να εκπολιτίσουν τους ιθαγενείς.
[10] Βλ. στο ίδιο, σ. 290.
[11] Βλ. Joanne P. Sharp, Geographies of Postcolonialism: Spaces of Power and Representation, London: Sage, 2009, σ. 114.
[12] Βλ. στο ίδιο.
[13] Βλ. στο ίδιο, σ. 111.
[14] Βλ. Ashcroft, Griffiths, Tiffin, ‘‘Subaltern’’, Post-Colonial Studies, ό.π., σ. 201.
[15] Dimitris Tziovas, The Other Self: Selfhood and Society in Modern Greek Fiction, New York, Oxford: Lexington Books, 2003, σ. 20.
[16] Maria Todorova, ˝The Balkans: from Discovery to Invention˝, Slavic Review 53, 1994, 455. Ήδη από το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα, η Ελλάδα προσπάθησε να ενσωματώσει δυτικά χαρακτηριστικά στον πολιτισμικό τομέα της. Αυτά τα χαρακτηριστικά συνδέονται με τη βυζαντινή και οθωμανική κληρονομιά, ιδιαίτερα με τη χριστιανική θρησκεία και το οθωμανικό νομικό σύστημα της περιόδου. Μέσα σε αυτό το κλίμα, η προσπάθεια της ελληνικής κοινωνίας να συμβαδίσει με τα δυτικά και ανατολική πρότυπα, οδήγησε στη διαμόρφωση της σύγχρονης ελληνική κοινωνίας, από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα. Βλ. Διαμαντούρος, Πολιτισμικός Δυισμός, ό.π., σσ. 38-39.
Φωτογραφία: Μιχάλης Μοδινός, Θανάσης Βαλτινός