Τα θαύματα του κόσμου
Μιχάλης Μοδινός
Εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα, 2024
Η πολυτροπικότητα της γραφής του Μιχάλη Μοδινού
Της Μίνας Π. Πετροπούλου
Μικρές δόσεις εθισμού στην ιδιαίτερη γραφή ενός πολυπολιτισμικού συγγραφέα μας προσφέρουν «Τα θαύματα του κόσμου». Με αυτή τη συλλογή διηγημάτων ο Μιχάλης Μοδινός παραμένοντας συγγραφικά ασυμβίβαστος, εμμονικά ερωτευμένος με τη φύση και τα ανοίκεια για τους Ευρωπαίους περιβάλλοντα, πάντοτε με σεβασμό στη γλώσσα, επιλέγει να μας ξεναγήσει στα πέρατα των δικών του συγγραφικών ορίων. Και το αξιοπρόσεκτο είναι ότι το πετυχαίνει με ολιγοσέλιδα διηγήματα.
Με τη συγκεκριμένη συλλογή διηγημάτωνδίνεται η δυνατότητα αφενός να έρθουν σε επαφή με το πολυσήμαντο μυθιστορηματικό του έργο όσοι δεν το έχουν διαβάσει στο σύνολό του και αφετέρου όσοι το γνωρίζουν να αναπολήσουν τον εμβληματικό τρόπο γραφής των μεγάλων αφηγήσεων, που μας έχει μέχρι τώρα χαρίσει.
Η συλλογή «Τα θαύματα του κόσμου» και η ιρλανδική καθαρότητα του Μοδινού
Στα «θαύματα του κόσμου» ο συγγραφέας αποτυπώνει έναν λογοτεχνικό θησαυρό. Αυτές οι ιστορίες-θραύσματα των προηγούμενων έργων του, συνυφασμένα μεταξύ τους εξερευνούν την ουσία της φύσης, το περιβάλλον, την αγάπη, την ανθρώπινη απληστία και τον αδυσώπητο αγώνα της ανθρωπότητας να κατακτά. Λειτουργούν ως μια συμφωνία συναισθημάτων, ένα καλειδοσκόπιο ζωντανών εικόνων που είτε μας μεταφέρει σε μακρινούς τόπους, είτε μας αποκαλύπτει τη μοναδικότητα της γενέτειρας, πάντως μας οδηγεί γόνιμα να αμφισβητήσουμε και τον ίδιο τον ιστό της ύπαρξής μας. Η ένταση της αφήγησής του, το περίπλοκο μωσαϊκό των χαρακτήρων που υφαίνει και τα βαθιά μηνύματα παραμένουν στο μυαλό και απασχολούν τη συνείδηση πολύ μετά την ανάγνωση του κάθε διηγήματος.
Ο Μιχάλης Μοδινός- ας μου επιτραπεί ο παραλληλισμός λόγω του τόπου που ολοκληρώνεται αυτό το κείμενο- λειτουργεί συγγραφικά με την καθαρότητα ενός γνήσιου Ιρλανδού: σέβεται τη ζωή και τον θάνατο, σέβεται τον άνθρωπο. Υπερασπίζεται μέχρι τέλους και μάχεται για ό,τι θεωρεί εναρμονισμένο με τους ηθικούς κώδικες των ηρώων του. Και αυτό το κάνει μέσω των λέξεων και των ανατρεπτικών πλοκών του. Ας σημειωθεί για μια ακόμη φορά ότι οι ήρωες του δεν είναι μόνο οι εμβληματικές πρωταγωνιστικές μορφές των μυθιστορημάτων του αλλά και πολλές άλλες που τις πλαισιώνουν και έχουν σημαντικό μερίδιο στη δημιουργία των υπερεθνικών σκηνικών του. Και φυσικά σε αυτές τις συγγραφικές περσόνες δεν θα μπορούσε να μην συμπεριλάβει πρόσωπα που υπερασπίζονται την αλήθεια καταπιεσμένων και ταλαιπωρημένων εθνών ή μεμονωμένων ανθρώπων της Αφρικανικής ηπείρου, των βαλκανικών χωρών, της άλλοτε αγαπημένης και άλλοτε ανελέητης Δύσης.
Το διήγημα «Τα θαύματα του κόσμου»
Το εν λόγω βιβλίο με τις συγκεκριμένες επιλογές διηγημάτων λειτουργεί ιδιαίτερα επιτυχημένα ως πολύτιμος οδηγός, ως παλίμψηστο μιας συγγραφικής πορείας χρόνων, που όμως έχει ακόμα πολύ μέλλον. Με ανανεωτική ματιά σε ήδη υπάρχοντα γραπτά όπως στο ομότιτλο διήγημα της συλλογής, ο ίδιος ο συγγραφέας μας αποκαλύπτει – δια στόματος Ντε Λίλλο- τι τον σπρώχνει στο τωρινό του εγχείρημα: «Όλα ετούτα δεν μου φαίνονται καινούρια. Από κάπου αναδύονται στον αφρό της μνήμης…σαν μετεμψύχωση…». Σαν μετα-γραφή, κατ΄εμέ, όπου τα χέρια του συγγραφέα-δημιουργού «ψαύουν παλιές αισθήσεις με τη λαχτάρα του καινούριου για ένα ανεμπόδιστο δόσιμο χωρίς βιάση», αφού ο ερωτισμός της γραφής είναι για τον Μοδινό γενεσιουργός αιτία για να υπερασπίζεται το δικαίωμα της ύπαρξης σε κάθε εκδοχή, ακόμα και της ύπαρξης του τέλους, του ίδιου του θανάτου. Το ζητούμενο για αυτόν είναι «Η φρέσκια ματιά στα πράγματα. Η ανανεωμένη συνθήκη ειρήνης μαζί τους».
Στο διήγημα «Τα θαύματα του κόσμου» με εξαιρετική περιγραφή αποτυπώνεται η εικόνα μιας επαρχιακής Ελλάδας που εκλείπει. Τα δρομάκια, τα σπίτια, οι άνθρωποι μυρίζουν το άρωμα μιας Ελλάδας που χάνεται, αν δεν έχει ολοκληρωτικά χαθεί. Είναι ένα ταξίδι στον χρόνο και στη μνήμη που οι συνειρμοί, που δημιουργεί/γεννά, καλλιεργούν τη νοσταλγία για την αλλοτινή – πιθανόν και εξειδανικευμένη – ομορφιά τόπων και ανθρώπων. Η εναλλαγή περιγραφής προσώπων και χώρων, η αφήγηση γεγονότων και συνθηκών αποθανατίζουν τη γραφικότητα του λαϊκού μας πολιτισμού και των συγκυριών, που διαμόρφωσαν την ψυχοσύνθεση ανθρώπων, που μέσω της απλότητας και της αυθεντικότητας τους δηλώνουν την αλήθεια της ζωής, όπως οριζόταν σε πραγματικές συνθήκες.
«Λες να είμαι ερωτευμένος, ρε Ντάνκαν;»
Η ικανότητα του Μοδινού να καταδύεται μέσω των ηρώων του στον ψυχισμό του πιθανού αναγνώστη αποδεικνύεται για μια ακόμα φορά με το διήγημα «Λες να είμαι ερωτευμένος, ρε Ντάνκαν;». Η εναλλαγή συναισθημάτων, η αποκρυπτογράφηση της ανδρικής συμπεριφοράς, η χωρίς εθνικιστικές εξάρσεις και κορώνες αλλά ξεκάθαρα αποτυπωμένη πληγωμένη εθνική υπόσταση, η προσπάθεια διαχείρισης του ερωτικού ενστίκτου, η πλήρης ανατροπή στο παιχνίδι ρόλων που οι συνθήκες αποφασίζουν για εμάς χωρίς εμάς, η προσαρμοστικότητα και η ευελιξία , η φιλία και η με άγραφους «νόμους» αποκατάσταση της τάξης μεταξύ ανδρών παρουσιάζονται με τρόπο ευφάνταστο σε λίγες μόνο σελίδες. Αναμενόμενο λοιπόν το συγκεκριμένο διήγημα να κερδίζει και τις εντυπώσεις και το ενδιαφέρον μας.
«Η κοκκινοσκουφίτσα στον βασιλικό κήπο (ένα σκοτεινό οικολογικό παραμύθι)»
Στο τελευταίο και πρώτη φορά παρουσιαζόμενο διήγημα της συλλογής, «Η κοκκινοσκουφίτσα στον βασιλικό κήπο (ένα σκοτεινό οικολογικό παραμύθι)», ο Μοδινός μέσα από την πολύχρονη και πολυδιάστατη –οικολογική, πολιτική, λογοτεχνική- εμπλοκή του και την κατασταλαγμένη κοσμοθεωρία του μεταπλάθει το κλασικό παραμύθι της Κοκκινοσκουφίτσας αποδίδοντας άλλους ρόλους στους πρωταγωνιστές του. Τα παραμύθια έχουν μια γοητεία καταλυτική στην παιδική ηλικία. Στον θολό παιδικό ψυχισμό, που δεν έχουν κατακτηθεί με σαφήνεια βασικές έννοιες, όπως του καλού ή του κακού, των έμφυλων διαφορών και άλλων αντιθετικών καταστάσεων, τα παραμύθια πέραν του ψυχαγωγικού ανακουφιστικού ρόλου τους στον παιδικό ψυχισμό έχουν και παιδαγωγικό χαρακτήρα.
Εδώ, σε ένα παραμύθι για μεγάλα παιδιά, σε μόλις τέσσερεις σελίδες ο Μοδινός με αλληγορικό τρόπο περιγράφει τη σύγχρονη συνθήκη και τις αλλαγές που έχουν προκύψει με τη μετάβαση από το μοντέρνο στο μεταμοντέρνο. Τροποποιώντας το παραμύθι αναφέρεται σε κοινωνικούς και έμφυλους ρόλους αναδεικνύοντας τωρινές ιστορικές και πολιτικές πτυχές της ζωής και κριτικάρει ακόμα και επιλογές πολιτικών προσώπων στο πρόσφατο ιστορικό παρελθόν.
Δηκτικός και είρωνας ασκεί τη δική του κριτική για το σύγχρονο παιχνίδι των δύο φύλων. Εμπλέκει την αθωότητα, που αποδίδει περισσότερο στον λύκο και λιγότερο στην Κοκκινοσκουφίτσα με την ανατρεπτική οργιαστική φαντασία. Ο θύτης και το θύμα αλληλοσυμπληρώνονται, αλληλεξαρτώνται και αλληλο-αντικαθίστανται. Ο συγγραφέας περιγράφει τους ουσιαστικούς ρόλους πίσω από το φαινομενικά ισχύον. Ίσως -ίσως, ο Μιχάλης Μοδινός δίνει ανάγλυφα τις μεταμορφώσεις των ρόλων που προέκυψαν μέσα από τα κυρίαρχα κοινωνικά προτάγματα των τελευταίων δεκαετιών και ειδικότερα τον τρόπο που επέδρασσαν στον ψυχισμό των φύλων εκατέρωθεν. Δεν πρόκειται για παραμύθι αλλά για μια περιγραφή του σύγχρονου κόσμου. Ο βασιλιάς είναι γυμνός!
Είναι γνωστή μέσα από το βιβλίο του ψυχαναλυτή Bruno Bettelheim ,«Η γοητεία των παραμυθιών», η ψυχαναλυτική ερμηνεία της κλασικής εκδοχής της Κοκκινοσκουφίτσας. Αξίζει να αναφερθεί ότι από την πρώτη εκδοχή του συγκεκριμένου παραμυθιού από τον Περό στα 1697 με τον τίτλο Le petit chaperon rouge και σε όλες όσες ακολούθησαν (με σημαντικότερη αυτή των αδερφών Γκριμ 115 χρόνια αργότερα, το 1812) ο μύθος αλλάζει. Σε όλες όμως τις παραλλαγές του παραμυθιού ο πυρήνας παραμένει ίδιος και έχει να κάνει με την ανθρώπινη σεξουαλικότητα. Το ίδιο ακριβώς ισχύει και για την Κοκκινοσκουφίτσα του Μοδινού, που δημιουργείται 327 και 212 χρόνια αντίστοιχα μετά τις πολύ γνωστές εκδοχές της στην παγκόσμια λογοτεχνία.
Τελικά, δεν πρόκειται για ένα σκοτεινό οικολογικό παραμύθι, αλλά μάλλον για ένα «παραμύθι» που απευθύνεται σε ενήλικες με πλήθος συμβολισμών πάνω στους αρχετυπικούς ρόλους του πατέρα, του άνδρα, της γυναίκας, της κόρης. Ο Μιχάλης Μοδινός με την καταληκτική φράση της Κοκκινοσκουφίτσας αλλά και του συγκεκριμένου βιβλίου «…Τους αρκεί να είσαι η κοκκινοσκουφίτσα που ατενίζει έκθαμβη τα θαύματα του κόσμου», μας προειδοποιεί ότι εκτός από τα σύγχρονα θαύματα του κόσμου το μέλλον μας επιφυλάσσει πολύ περισσότερα!
Επιλογικά
Σε όλα τα διηγήματα της συλλογής οι ήρωες ζουν γρήγορα, υπερβαίνουν τις γραμμές νοητών, συμβατών ή τοπικών συνόρων, ανατρέπουν απρόσμενα το «αναμενόμενο», συγκλονίζουν με την αποδοχή της απλότητας ως σημείου αναγνωρίσεως για την ουσία αλλά και την πραγματική ομορφιά τόσο των ανθρώπων όσο και ζωής γενικότερα. Αρχέτυπη συνθήκη του κόσμου τους η αλήθεια του καθενός τους. Μια αλήθεια που ο Μιχάλης Μοδινός προσεγγίζει ενσωματώνοντας γεωπολιτικά, οικολογικά και πολιτισμικά ζητήματα. Οδηγεί έτσι τους αναγνώστες του να ψυχανεμιστούν την ουσιώδη αγωνία πίσω από τη φαινομενική ερμηνεία και να βουτήξουν στα άδυτα της δικής τους ψυχής διεκδικώντας επιτέλους την κάθαρση και για τους ίδιους.
Ο Μοδινός πάντοτε δημιουργεί έντονες σχέσεις με τον αναγνώστη. Άλλοτε αγγίζοντας πραγματικά ιστορικά γεγονότα και γεωγραφικούς τόπους, υπαρκτές περιοχές που επενδύει με τη μυθοπλαστική του ικανότητα, διαπλάθει μια προσωπική λογοτεχνική και συγγραφική πορεία μεγάλων προορισμών και επιθυμητών ηρώων. Άλλοτε πάλι, ψηλαφώντας καταστάσεις καθημερινές και ανθρώπους οικείους διαμορφώνει ιστορίες με χαρακτηριστικά περισσότερο γήινα, πολύ κοντά στο παρόν του αναγνώστη. Η σχέση εμπλοκής που διαμορφώνει μαζί του και είναι καθοριστικό στοιχείο για την αξία κάθε λογοτεχνήματος, αποδεικνύει πως ο Μιχάλης Μοδινός είτε με μορφή μυθιστορημάτων, είτε με τη μορφή διηγημάτων, είτε εμπλέκοντας τους ήρωές του σε μεγάλα κοσμοϊστορικά γεγονότα, είτε εστιάζοντας σε μικρές καθημερινές ιστορίες είναι ικανός να δημιουργεί μυθοπλασίες που οριοθετούν τον αξιακό κώδικα της λογοτεχνίας.
Δουβλίνο, 2 Ιουλίου 2024
Φωτογραφία: Στην παρουσίαση του βιβλίου ΠΛΕΓΜΑ στην Πάτρα στο Discover, Νίκος Τσούκαλης, Ευάγγελος Μιχάλης, Μίνα Πετροπούλου, Μιχάλης Μοδινός, Κώστας Πετρόπουλος, Μαριβάσια Κολλιοπούλου