Γράφει η Βάλη Σκρεμμύδα
Η έννοια της θυσίας στα Σχέδια του Χάους του Μίνου Ευσταθιάδη (Α’ Μέρος)
Η θυσία είναι μια αναγκαία συνθήκη που φέρνει τον άνθρωπο πραγματικά αντιμέτωπο με τα ένστικτά του όπως και με τον ίδιο του τον εαυτό. Ως έννοια ταλανίζει τον άνθρωπο από καταβολής κόσμου κι αυτό γιατί τον ακολουθεί σαν συνθήκη ζωής, σαν ιδέα, σαν έννοια αλλά και σαν βίωμα. Με αφορμή το έργο του Μίνου Ευσταθιάδη Σχέδια του Χάους και τη συνέντευξη που μου παραχώρησε, την οποία θα φιλοξενήσει αποκλειστικά το culture book σε συνέχειες, θα γίνει μια προσπάθεια να ερμηνευθεί η ουσία της πράξης της θυσίας.
Ο συγγραφέας προσπαθεί να ερμηνεύσει μέσα του την έννοια της θυσίας, ξετυλίγοντας το νήμα από τη μητέρα του πρωταγωνιστή Νέστoρα, του φερόμενου ως δράστη, η οποία λειτουργεί ως σύμβολο στο μυθιστόρημα και παράλληλα ως ένας προγενέστερος αντικατοπτρισμός του γιου της, καθώς έχει μεγαλώσει σε μια επαρχιακή πόλη, σε μια κοινωνία με πατριαρχικές αντιλήψεις όπου δεν είχε πολλές ελευθερίες και η θέση της γυναίκας ήταν περιορισμένη δεδομένων των κοινωνικών συνθηκών. Ο αναγνώστης εισάγεται στη λογική των βασικών εννοιών τηςθυσίας, της ελευθερίας, τηςευθύνης καιτηςαδυναμίας με κάθε σημασία, ανάλογα πάντοτε με τον σκοπό και τις κοινωνικές συνθήκες.
Μια πολύ ενδιαφέρουσα άποψη σχετικά με το «παιχνίδι της ανάληψης ευθύνης» ανάμεσα στα πρόσωπα και το ζήτημα της ενοχής που εξέφρασε ο συγγραφέας στη συνέντευξή μας, έχοντας ως έναυσμα τη δράση των πρωταγωνιστών και τον τρόπο με τον οποίο την εισπράττουν τα πρόσωπα, είναι ότι η ευθύνη γενικότερα στα εγκλήματα μοιάζει σαν ένα μπαλάκι που ο ένας προσπαθεί να το ρίξει στον άλλο για να απαλλαγεί από το βάρος της και να ελαφρύνει τη συνείδησή του. Ωστόσο, στα Σχέδια του Χάους συμβαίνει το ακριβώς αντίστροφο, εφόσον οι πρωταγωνιστές, αντί να προσπαθούν να απαλλαγούν από αυτή, διεκδικούν το δικό τους μερίδιο ευθύνης με τον τρόπο τους και για τους δικούς τους προσωπικούς λόγους και αυτό είναι το πιο παράξενο στοιχείο, το οποίο μέχρι σήμερα δεν έχω εντοπίσει σε ανάλογα έργα ομοτέχνων. Ο συγγραφέας αιτιολόγησε αυτή τη θεματική ανατροπή στη συνέντευξή του ως εξής:
«Ένα στοιχείο που με ενδιαφέρει πάρα πολύ και νομίζω ότι σπέρματά του εντοπίζονται παντού είναι η θυσία και με τη θετική της καθώς και με την αρνητική της μορφή, από τη θυσία ενός ζώου μέχρι την ανθρώπινη θυσία, με κυριότερο παράδειγμα την τραγωδία, την Ιφιγένεια που θυσιάστηκε για να εξευμενιστούν οι θεοί. Ίσως είναι από τις πιο απάνθρωπες τελετές· προκειμένου δηλαδή να εξευμενίσεις θεούς ή δαίμονες, ακόμη και εσωτερικούς συμπληρώνω εγώ, σκοτώνεις ένα ζώο, έναν άνθρωπο ή κάτι που υπάρχει. Από την άλλη, η θετική πλευρά της θυσίας είναι ότι ο άνθρωπος είναι διατεθειμένος να θυσιαστεί για έναν άλλον άνθρωπο. Το ερώτημα που με βασανίζει είναι ποιο άλλο ζώο θα μπορούσε να θυσιαστεί για ένα άλλο έμβιο ον του είδους του· πιθανόν κάποια λιονταρίνα για να υπερασπιστεί το μικρό της, αλλά δεν νομίζω να υπάρχει καθαρή πράξη θυσίας σε αυτό όπως για παράδειγμα στην περίπτωση ενός ανθρώπου που βουτά στο νερό και ρισκάρει τη ζωή του για να σώσει έναν συνάνθρωπό του και τελικά, αφού τον σώσει, καταλήγει να χάσει τη ζωή του ή ενός πυροσβέστη, που για να απεγκλωβίσει κάποιον από τις φλόγες αυτοθυσιάζεται, γνωρίζοντας ότι αυτή η απόπειρα πιθανόν να μην έχει θετική έκβαση. Διαπιστώνω λοιπόν ότι αυτή η πράξη αυτοθυσίας δικαιολογείται ως εξής: υπάρχει ένα ένστικτο στον άνθρωπο που τον ωθεί να φερθεί με αυτόν τον τρόπο και αυτό εμένα με συγκλονίζει. Στα έργα μου λοιπόν υπάρχει αυτό το δίπολο της θυσίας, η υπέρβαση στον μέγιστο βαθμό, η απόλυτη καθαρότητα ψυχής. Είναι ένα χαρακτηριστικό που με ιντριγκάρει πάρα πολύ, γιατί με απασχολεί γενικότερα ως ιδέα στη ζωή μου όπως και οι έννοιες που αποκτούν εκ των πραγμάτων μια σύνδεση με αυτή. Νομίζω όμως ότι στα Σχέδια του Χάους είναι κάτι παραπάνω από αντιληπτό τόσο μέσα από την Αναστασία όσο και μέσα από τον Νέστορα που είναι η αντανάκλασή της».
Στην ουσία, πρόθεση του θύματος που αυτοπαρουσιάζεται ως δράστης είναι να σώσει τη μητέρα του από τη φυλακή και να την προστατεύσει με αυτόν τον τρόπο, με αποτέλεσμα να αναλάβει την ευθύνη για ένα έγκλημα που δεν έχει διαπράξει ο ίδιος, τη δολοφονία του Γάλλου καθηγητή, την οποία υποστηρίζει ότι διέπραξε με σκοπό να τον τιμωρήσει για τον ανήθικο τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρθηκε στη συμμαθήτριά του και αγαπημένη του. Αλλά, αντί να τη σώσει, την καταδικάζει, γιατί η μητέρα δεν μπορεί να αντέξει ότι ο γιος της θα πληρώσει για ένα έγκλημα στο οποίο εκείνη είναι στην πραγματικότητα η ηθική αυτουργός ή ότι ο Νέστορας θα πληρώσει το τίμημα για τις δικές της επιλογές και για το παρελθόν της στην Πόλη του Φωτός. Οπότε, στην ουσία πληρώνουν και οι δύο το έγκλημα αυτό. Σε αντίθεση λοιπόν με το προβλεπόμενο, που θα ήταν να πληρώσει ο ένας από τους δυο, μια άλλη εκδοχή ενδεικτική της ελληνικής νοοτροπίας ανταποκρινόμενη πλήρως στη λογική μας, όπως αναφέρει ο συγγραφέας, θα ήταν να απαλλαγούν και οι δύο από την κατηγορία του φόνου. Όμως η ανατροπή έρχεται μέσα από αυτή τη μοιρασμένη στα δύο ευθύνη.