ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ – ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ Εκδ. Παπαζήση, 2005, σ. 408
ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ: Πραγματικότητα, γνώση και ερμηνεία
Γράφει η Μίνα Π. Πετροπούλου
Η Μέση Ανατολή βρίσκεται σε μια στρατηγική θέση μεταξύ Ευρώπης, Ασίας και Αφρικής. Οι πλούσιοι φυσικοί πόροι της, ειδικά το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο, την καθιστούν σημαντική για την παγκόσμια ενεργειακή ασφάλεια. Αυτό έχει καταστήσει την περιοχή επίκεντρο διεθνών διπλωματικών προσπαθειών. Η Ευρώπη βέβαια και η Μέση Ανατολή αντιπροσωπεύουν δύο διαφορετικούς κόσμους με πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές και ιστορικές διαστάσεις που εκ των πραγμάτων διαμορφώνουν την ιδιαίτερη ταυτότητά τους αλλά και εδραιώνουν τη διαφορετικότητά τους
Η φιλοσοφία της ιστορίας αναζητά να κατανοήσει τη φύση, την αξία και τη σημασία της ιστορίας καθαυτής. Η θεωρητική της προσέγγιση στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε και ερμηνεύουμε τα γεγονότα του παρελθόντος, συμβάλλει πολλαπλά.
Ο Δημήτρης Παπανδρέου ως φιλόσοφος ή ως ιστορικός; Σίγουρα ως επιστήμονας με ηθική ευθύνη – και αυτό αποδεικνύεται μέσα από τον τρόπο που προσεγγίζει την ιστορία – μας προτάσσει μια μη συνηθισμένη για τα πολιτισμικά μας δεδομένα κατανόηση της ανθρώπινης εμπειρίας στις χώρες της Μέσης Ανατολής. Η καθημερινότητα στη Μέση Ανατολή χαρακτηρίζεται από πολυπολιτισμικότητα, παραδόσεις, θρησκευτικές πρακτικές και συγκεκριμένα κοινωνικά ήθη. Η περιοχή πολύ μεγάλη και ποικίλη, με καθημερινότητα που διαφέρει σημαντικά από χώρα σε χώρα, διαμορφώνοντας τη ζωή των ανθρώπων σε αξιακούς κώδικες διαφορετικούς από αυτούς με τους οποίους είμαστε εξοικειωμένοι στην Ευρώπη. Αυτή η πραγματικότητα α π α ι τ ε ί από ανθρώπους με πόστα υψηλής ευθύνης σε δύσκολες ιστορικές συγκυρίες να διεισδύσουν με σεβασμό και βάθος στον τρόπο σκέψης και στην νοοτροπία αυτών των ανθρώπων για να είναι αποτελεσματικοί στο έργο τους αλλά και για να μπορούν ερμηνεύσουν ή να προνοήσουν συμπεριφορές.
Η πολιτιστική πολυπλοκότητα των χωρών που απαρτίζουν τη Μέση Ανατολή αποκρυσταλλώνεται στην πορεία των συγκεκριμένων κοινωνιών μέσα στον χρόνο. Η φιλοσοφημένη ερμηνεία του Δημήτρη Παπανδρέου ξεκινά από αρχαιοτάτων χρόνων και φτάνει μέχρι και τις αρχές του 21ου αιώνα. Στο εν λόγω βιβλίο συστηματικά και μεθοδευμένα παρουσιάζονται οι πολιτικές, στρατιωτικές και οικονομικές επιλογές και συμμαχίες που αποφασίζουν, είτε αυτές καθ’ αυτές οι χώρες της Μέσης Ανατολής, είτε κάποιες άλλες – ευτυχώς ή δυστυχώς – καθοριστικές δυνάμεις για αυτές, όπως οι ΗΠΑ, η Αγγλία, η Γαλλία ή η Γερμανία.
Ο επαγγελματισμός που απαιτήθηκε από τον συγγραφέα στην υπηρέτηση ιδιαίτερων πόστων, καταγράφεται και στην αντικειμενικότητα με την οποία μας εισάγει στα δρώμενα της παγκόσμιας πολιτικής σκακιέρας και των ελιγμών που η θέση των ισχυρών εμπλεκομένων εταίρων επιτρέπει ή επιβάλλει για τα καίρια ζητήματα της Μέσης Ανατολής. Μας βοηθά να αντιληφθούμε ότι ο κόσμος είναι σε συνεχή εξέλιξη και ότι οι όποιες αλλαγές σε διπλωματικό, στρατιωτικό ή πολιτικό επίπεδο μπορεί μεν να είναι αναπόφευκτες- όπως στην περίπτωση της Συρίας, της Παλαιστίνης, του Ιράν ή του Ιράκ – δεν αποτρέπουν δε και τις ανθρώπινες συγκρούσεις, τους πολέμους και τις προκλήσεις.
Μέσω της σημαντικής, χρονολογημένης ιστοριογραφίας του για γεγονότα και συνθήκες και συμφωνίες που επιδίωκαν την καίρια αντιμετώπιση πολιτικών κρίσεων, την επίτευξη ιδιαίτερων οικονομικών στόχων αλλά και την άμεση αντιμετώπιση προβλημάτων που αντιμετώπιζαν οι τοπικές κοινωνίες των χωρών της Μέσης Ανατολής, ο Παπανδρέου μας κάνει κοινωνούς των συγκυριών που συνδιαμόρφωσαν την ταυτότητά και την εθνική συνείδηση αυτών των τόπων. Μας βοηθά να δημιουργήσουμε ένα πλαίσιο κατανόησης για τον τρόπο με τον οποίο εξελίχθηκαν τα πράγματα και αλληλοεπίδρασαν με το παρελθόν, παρέχοντας όμως προκλήσεις για το μέλλον ή διαμορφώνοντας ακόμα ανοιχτά μέτωπα, κάτι που πολλαπλώς υφίσταται και σήμερα. Εμείς πληροφορούμαστε αναίμακτα και από την ασφάλεια της οθόνης, του εντύπου ή της τηλεόρασης τι περίπου συμβαίνει. Ο συγγραφέας το βίωσε. Και όχι στο περίπου. Επακριβώς. Και κάποτε-κάποτε με κίνδυνο της ζωής του.
Για αυτό και δικαιούται να επιλέξει και τον ρόλο του ιστοριογράφου για αυτή την περιοχή με την πολυτάραχη πορεία. Ρόλος ίσως όχι τόσο απαιτητικός όσο η διπλωματική ιδιότητα, σίγουρα όμως βαρύς. Ο Δημήτρης Παπανδρέου ξέρει όσο λίγοι την πλούσια ιστορία της Μέση Ανατολή που εκτείνεται σε αυτοκρατορίες όπως η Περσική, η Οθωμανική, και η Αραβική, με έντονη επίδραση του Ισλάμ στον πολιτισμό, την πολιτική, στην καθημερινή ζωή και στη διαμόρφωση της κοσμοθεωρίας τους. Οι άνθρωποι της έχουν ζήσει και ζουν ακόμα πολιτικές αναταραχές, συγκρούσεις και εμφύλιους πολέμους, που έχουν επηρεάσει και επηρεάζουν τη σταθερότητα και την οικονομική ανάπτυξη. Και όχι μόνο τη δική τους.
Με σταθερά προσανατολισμένη πένα στο να κατανοήσουμε πως Ευρώπη και Μέση Ανατολή μπορεί να αποτελούν δύο διαφορετικούς κόσμους, οι σχέσεις και οι αλληλεξαρτήσεις τους όμως ήταν και παραμένουν σημαντικές για την παγκόσμια πολιτική και οικονομική σκηνή, ο Παπανδρέου μας απαριθμεί αλλά και ερμηνεύει το πολιτικό σκηνικό, το γνωστό και το άγνωστο, το εμφανές και το περισσότερο σκοτεινό.
Κατά τον 20ο και τον 21ο αιώνα, η διπλωματία σε αυτήν την περιοχή έχει αντιμετωπίσει πολλές προκλήσεις και εξελίξεις που έχουν επηρεάσει τόσο τους κατοίκους όσο και τις διεθνείς σχέσεις. Ο ιστορικός Δημήτρης Παπανδρέου συναντά τον διπλωμάτη ή ο διπλωμάτης τον ιστορικό; Πάντως στο βιβλίο αυτό των δύο μερών «δεν απευθύνεται σε αναγνώστες που τους ικανοποιεί η απλή περιγραφή των γεγονότων» (Ιωάννης Μάζης). Βοηθά πραγματικά να εντρυφήσουμε σε αντιπροσωπευτικές στιγμές και γεγονότα και πρόσωπα της ιστορικής πορείας της Μέσης Ανατολής και να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο αλληλοδιαδέχονται και ανακυκλώνονται τα προβλήματα της περιοχής (ΔΠ). Η πρόθεση του συγγραφέα, όπως και ο ίδιος αναφέρει δεν είναι να προχωρήσει και να καταλήξει σε πολιτικού ή αξιωματικού χαρακτήρα αφορισμούς για τη Μέση Ανατολή αλλά να ανακεφαλαιώσει την εικόνα και την κατάσταση της περιοχής.
Αυτή η επιλογή υπηρετείται από τον τρόπο που παρουσιάζονται και ερμηνεύονται κατά τον Παπανδρέου οι ενέργειες των μεγάλων δυνάμεων, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Ρωσία, η Αγγλία, η Γερμανία, η Γαλλία και η Κίνα. Το ενδιαφέρον τους για τη Μέση Ανατολή λόγω των οικονομικών, πολιτικών και στρατηγικών τους συμφερόντων αλλά και η ανταγωνιστική τους παρουσία που συστηματικά και ακατάπαυστα προκαλεί πολυπλοκότητα στη διπλωματία αλλά και στους κατοίκους της περιοχής παρουσιάζεται με αντικειμενική κριτική προσέγγιση. Με τον ίδιο τρόπο νομίζω προσπαθεί και επιτυγχάνει να μας παρουσιάσει και τις διαρκείς πολιτικές αναταραχές στη Μέση Ανατολή, όπως οι συγκρούσεις στο Ιράκ και το Ιραν, ο Συριακός εμφύλιος πόλεμος, το Ισραηλοπαλαιστινιακό ζήτημα, όπως και τον αντίκτυπο τους στη διεθνή διπλωματία και τις χρόνιες ή εσπευσμένες, επιτυχείς ή απόλυτα αποτυχημένες προσπάθειες επίλυσης τους
Ιδιαίτερο γνώριμα αυτού του βιβλίου είναι τα δύο μέρη του. Στο πρώτο μέρος που τιτλοφορείται «Αντιπροσωπευτικές στιγμές της διαλεκτικής σχέσης Δύσης και Μέσης Ανατολής» καταρχάς ερμηνεύεται, κάτι που λίγοι γνωρίζουμε, το πώς από τον ιστορικό όρο Ανατολικό Ζήτημα οδηγούμαστε στην δημιουργία και υιοθέτηση του όρου Μέση Ανατολή από τις δυνάμεις που είχαν τα πρωτεία στη θάλασσα, την Αγγλία και την Αμερική. Πως ουσιαστικά η Μέση Ανατολή γεννήθηκε ως γεωπολιτική έννοια σε μια εποχή επιτάχυνσης των διεθνών συσχετισμών. Οι σταυροφορίες και η Οθωμανική υπερίσχυση, η παρουσία των Ινδιών, η γαλλική εκστρατεία στην Αίγυπτο, η αγγλορωσική συμφωνία με το Ιράν λίγο πριν την έκρηξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου αλλά και το πως εξελίσσεται και επηρεάζει ο συγκεκριμένος πόλεμος τη Μέση Ανατολή, πως η δύση θα καταφέρει να κηδεμονεύσει τη Μέση Ανατολή και πως η τελευταία θα δράσει στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, εξιστορούνται με ευθύνη και εγκυρότητα.
Σε αυτό το πρώτο μέρος, το 9ο κεφάλαιο για το πώς διαμορφώνεται η σύγχρονη Μέση Ανατολή, είναι ίσως από τα πιο ενδιαφέροντα που έχουν γραφεί. Διευκρινίζεται γιατί δεν μπορούμε να μιλάμε για έναν κλειστό κύκλο μεταπολεμικών πολιτικών εξελίξεων στη Μέση Ανατολή που έχουν ολοκληρώσει την ιστορική τους διαδρομή και γιατί η πολιτική ζωή στη μεσανατολική Ζώνη εξακολουθεί να χαρακτηρίζεται από ρευστότητα. Ο ίδιος ο συγγραφέας θα γράψει : «…πιστεύω όμως από τη στιγμή που υπάρχουν εν εξελίξει σοβαρά θέματα ότι είναι προτιμότερο να μην «κλειδώσουμε» χρονικά την υπό συνεχή ανάπλαση «μεταπολεμική περίοδο», αλλά να της επιτρέψουμε να εισέλθει στη δυναμική του 21ου αιώνα. Άλλωστε το όποιο ανανεωτικό πνεύμα προσπάθησε να φέρει ο νέος αιώνας στην περιοχή δεν στάθηκε ικανό να αποτρέψει τη μεταβίβαση των σοβαρότερων μεσοανατολικών ζητημάτων και στη νέα εκατονταετηρίδα. Η ανατροπή το 2003 του Ιρακινού καθεστώτος του Σαντάμ Χουσεΐν από την Αγγλοαμερικανική συμμαχία αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα μεταφοράς των παραδοσιακών μεσοανατολικών ζητημάτων και στον 21ο αιώνα.» (σ. 152).
Εύστοχα και σύντομα αναδεικνύει πως γενικευμένες ειρηνευτικές διαδικασίες σε επίπεδο διπλωματικού διαλόγου αποτελούν προσδοκίες που δεν έχουν ακόμα εκπληρωθεί και γιατί η Σύγχρονη Μέση Ανατολή – όρος που αποδέχεται και υιοθετεί ο Δημήτρης Παπανδρέου – διαθέτει αρκετά στοιχεία που θα παραμείνουν σταθερά στο πέρασμα της Ιστορίας (π.χ. το Ισλάμ), στοιχεία συγχρονικά και διαχρονικά που θα επηρεάζουν τη ροή των γεγονότων. Είναι για εκείνον παρακινδυνευμένο να εξάγονται γενικευμένα συμπεράσματα που ενδεχομένως θα αναιρεθούν από την παρεμβολή νέων εξελίξεων, μιας και η ρευστότητα για τα θέματα της περιοχής και στη σύγχρονη εποχή συνυπάρχει με το ευμετάβλητο στον ρου της ιστορίας. Αυτό όμως δεν τον σταματά ή μάλλον για αυτό ακριβώς και ο συγγραφέας μας δίνει όλο το πλαίσιο γεγονότων καθοριστικών : διαίρεση της Παλαιστίνης, υπόθεση Ιρανικών πετρελαίων, σύμφωνο Βαγδάτης (1955), κρίση του Σουέζ (1956), δόγμα Eisenhower, θυελλώδης εξαετία 1967-1973 αλλά και η δεκαπενταετής κρίση της περιόδου 1976-1991.
Πρόκειται για ένα κεφάλαιο που μπορεί να διαβαστεί και αυτόνομα και να δώσει πλήρως το ιστορικό πολιτικό σκηνικό που εν πολλοίς εξηγεί και τη σύγχρονη μας ταραγμένη περίοδο στην περιοχή.
Το Δεύτερο μέρος που τιτλοφορείται «Η σημειολογία της επανάστασης στη Μέση Ανατολή» ξεκινώντας από τον 7ο αι μ.χ. περνά στην εικονομαχική κρίση και στην εξάπλωση των Αράβων, αναφέρεται στην περίπτωση των Μαμελούκων και εκτενώς στον Μοχάμετ Άλη και την αναγέννηση της Αραβικής περιφέρειας. Εξηγεί πως προέκυψε η αφύπνιση των συστατικών συνιστωσών εθνοτήτων και ερμηνεύει τη σύγκρουση Δρούζων και Μαρονιτών στο Λίβανο. Παρουσιάζει τις πολιτικές διεργασίες στη Μέση Ανατολή τον 19ο αιώνα αλλά και ποιος υπήρξε ο ρόλος της διανόησης, ο «Αραβικός Διαφωτισμός», όπως τον ονομάζει ο Παπανδρέου. Αναφέρεται στο σύνολο της πνευματικής δράσης της αραβικής διανόησης που, αν και ασυντόνιστη, είχε την δική της ιδιαίτερη συμβολή στη διαμόρφωση της δυναμικής της αραβικής εξέγερσης κατά της Τουρκίας. Αλλά και κάτι ξεχωριστό και λίγο γνωστό στους περισσότερους, τις δυσκολίες που έπρεπε να διαχειριστούν οι διακεκριμένοι εκπρόσωποι του αραβικού χριστιανισμού.
Η Κεμαλική επανάσταση και η αναταραχή στη Συρία κατατίθενται με μεστό ιστορικό λόγο χωρίς υποκειμενισμό και τυμπανοκρουσίες.
Όμως και στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, το 9ο κεφάλαιο αποτελεί ιδιαίτερο ιστορικό εγχείρημα. Μας πληροφορεί για πρόσωπα και καταστάσεις που δύσκολα κανείς μπορεί τόσο οργανωμένα και καίρια να γνωρίζει. Αποκαθιστά πιθανές ιστορικές ανακρίβειες και αντιπαλεύεται την ημιμάθεια μας για πρόσωπα όπως ο Νέσσερ και ο Αλ Ασάντ και για χώρες όπως η Αίγυπτος, το Ιρακ, η Συρία, αλλά και για τη μετεξέλιξη της ιρακινής επανάστασης από το 1958 έως και το 2003, για τη διαδρομή της συριακής επανάστασης από το 1963 μέχρι και σήμερα και τον θρίαμβο της Μεσσιανικής Σιιτικής πολιτειολογίας στη Μέση Ανατολή. Εν ολίγοις ο Δημήτρης Παπανδρέου, ως ιστορικός αποκαθιστά τις γνώσεις μας, συμβάλλει στην κατανόηση της γεωπολιτικής θέσης στην πολιτική σκακιέρα, ερμηνεύει παρακινδυνευμένες πολιτικές επιλογές, παρουσιάζει αντικειμενικά συνθήκες και πρόσωπα αλλά κυρίως συμβάλλει στην απομυθοποίηση των «καλών» και των «κακών» και στην συνειδητοποίηση πως η Μέση Ανατολή δεν πρέπει να ταυτίζεται με χαι ταξιδιωτικούς προορισμούς, τόπους μυστηριακούς ή εξωτικούς αλλά με μια παρουσία αιματοβαμμένη και επώδυνη ιστορικά που δυστυχώς ακόμα καλά κρατεί, όπως αποδεικνύεται από τα τεκταινόμενα και στις μέρες μας.