Γράφει η Άννα Αφεντουλίδου
Ενδιαφέρουσα πλοκή, συγκινητική ψυχογράφηση: για το Δρολάπι του Βαγγέλη Αυδίκου (Εστία 2023)
Θεωρώ πως δύο αποτελούν τα σταθερά χαρακτηριστικά της πεζογραφίας του Βαγγέλη Αυδίκου: 1. στον θεματικό άξονα η σχέση της ιστορίας και της παράδοσης με τη σημερινή πραγματικότητα, η εισχώρηση δηλαδή του παρελθόντος στη σημερινή μας αίσθηση και συνειδητότητα. Σταθερή θεματική η οποία κάθε φορά αποκτά ένα διαφορετικό μείγμα. Στην Οδό Οφθαλμιατρείου για παράδειγμα πρωταγωνιστούσε η ιστορική μορφή του Κρυστάλλη, εκ παραλλήλου με μία σύγχρονη μυθοπλαστική μορφή. Ο πατέρας του πρωταγωνιστή Κρυς είχε εγκαταλείψει το Συρράκο για να ζήσει στις Ηνωμένες Πολιτείες ως μετανάστης. Ο Κρυστάλλης εγκατέλειψε το Συρράκο για να ζήσει στην Αθήνα ως πρόσφυγας, μια που αντιμετώπιζε δίωξη από το Οθωμανικό Κράτος. Δυο εποχές, δυο διαφορετικές νοοτροπίες, αντικρίζονταν μέσα από τα μάτια ενός απογόνου που ζητούσε απαντήσεις, αναζητώντας εντέλει τις ρίζες, κάτι που επιζητά κανείς πιο έντονα, όταν περιπλανάται σε έναν άμεσο ή έμμεσο νόστο. Κάτι ανάλογο υπήρχε και στο μυθιστόρημα Οι τελευταίες πεντάρες, στο οποίο χρησιμοποιούσε τεχνικές από την ίντριγκα της αστυνομικής διήγησης, ανασυνθέτοντας μία εποχή αλλά και την ιστορία του τόπου της Πρέβεζας. Αντιστοίχως και στο βιβλίο Η Σκιά της Μίκας δυο διαφορετικές γενιές ανα-συστήνονταν μέσα από την κοινή θεματική της μετανάστευσης. Δεν είναι τυχαίο ότι οι πρωταγωνιστές του Αυδίκου βρίσκονται συνεχώς σε μια διαδικασία προσωπικής ή/και συλλογικής αναζήτησης του παρελθόντος. Και στο τελευταίο βιβλίο του το Δρολάπι όπου επανεμφανίζονται και παλαιότεροι πρωταγωνιστές του, υπάρχει και πάλι ένα είδος επανασύνδεσης με το παρελθόν και τις ρίζες, αλλά με διαφορετικές και αυτή τη φορά συντεταγμένες.
2. Στο επίπεδο της αφηγηματολογίας εκτός από τις τεχνικές της αναζήτησης επίλυσης ενός μυστηρίου, αγαπημένη αφηγηματική τεχνική του Αυδίκου είναι και τα μετανεωτερικά σχήματα του συγκερασμού διαφορετικών ψηφίδων, τόσο στο επίπεδο των γλωσσικών ιδιολέκτων όσο και των επί μέρους θραυσμάτων ενός πολυεπίπεδου συγγραφικού κόσμου. Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής εμπλουτίζεται με την εσωτερική εστίαση ενώ η χρήση ποικιλίας διακειμενικών αναφορών συγκροτούν ένα ενδιαφέρον παζλ ή/και γρίφο που καλείται ο αναγνώστης να σχηματίζει σταδιακά ή/και να επιλύει με αναβαθμίδες κλιμάκωσης. Οι μετατοπίσεις αυτές της εστίασης και οι αναχρονίες εντείνουν το μετα-αφηγηματικό πρόταγμα της κειμενικής πραγματικότητας του βιβλίου. Το παρελθόν ανασύρει υποθετικά τις σκέψεις αλλά και τις προσδοκίες των ανθρώπων. Το παρόν προβάλλει τις αντιφάσεις του σύγχρονου ανθρώπου που κουβαλά τη σκιά των περασμένων καθώς διανύει τη δική του πορεία αυτοπραγμάτωσης. Η ιστορία των ηρώων δεν μας δίνεται δια μιας αλλά τμηματικά, ως επεισόδια χωρίς ξεκάθαρη χρονολογική σειρά ή και ευδιάκριτη αιτιακή σχέση. Άλλοτε ζουμάροντας και άλλοτε ευρύνοντας τον φακό.
Κι αυτό βεβαίως σχετίζεται με την συγγραφική ιδιοπροσωπία του Αυδίκου, μια που, εκεί όπου ξεδιπλώνεται η κύρια έφεσή του, είναι η συγκριτική αποθησαύριση. Αποθησαύριση των ατομικών και συλλογικών τεκμηρίων, με στόχο τη διάσωσή τους.
Στοιχεία της αληθινής τοπιογραφίας, δρόμοι, πλατείες, καταστήματα, αληθινά ονόματα και υπαρκτά πρόσωπα συμπλέκονται με τα προϊόντα της μυθοπλασίας.
Η μυθιστορηματική αφήγηση κινείται με τα δεδομένα ενός ψυχογραφήματος, με ήρωες που παρουσιάζουν τα βαθύτερα συναισθήματά τους επιδιώκοντας να αναδυθεί ο πραγματικός τους εαυτός από το σκοτάδι, παλεύοντας ενάντια στη μνημονική λήθη. Το θέμα της αναζήτησης της ρίζας, στο οποίο επανέρχεται συχνά ο συγγραφέας, αντιμετωπίζεται τόσο από την κοινωνιολογική του προοπτική όσο και από την ψυχοδυναμική του σκοπιά. Δεν λείπουν ωστόσο και τα δεδομένα ενός ερωτικού σπινθηρογραφήματος που φέρνει στην επιφάνεια πάθη και λανθάνουσες συγκινήσεις. Οι ήρωες ανακαλύπτουν άγνωστες γι’ αυτούς πτυχές του παρελθόντος και συγκεντρώνουν κομμάτια της ατομικής τους ιστορίας σε μια αναζήτηση της προσωπικής τους ταυτότητας. Ταυτοχρόνως συγκροτείται μέσα από τις ατομικές ιστορίες και το παζλ μιας κοινωνίας και μιας ολόκληρης εποχής. Ίσως η πιο ενδιαφέρουσα πλευρά των βιβλίων του Αυδίκου να βρίσκεται στην ανάδυση αυτού ακριβώς του ερωτήματος:
Κατά πόσο οι μαρτυρίες και τα τεκμήρια των ατομικών περιπτώσεων μπορούν, εντέλει, να ανασυστήσουν την εποχή και να συγ-γράψουν το λογοτεχνικό μας παρελθόν διατρέχοντας το τόξο της; Η ατομική πορεία μπορεί να διαγράψει την τροχιά της από ή/και έξω από τη σφαίρα της μακροϊστορίας;
Στο Δρολάπι τρία ζευγάρια, η Αρσινόη και ο Λυσίμαχος, η Ρήνα και ο Κώστας, η Μίκα και ο Κρις, ζουν στη σύγχρονη Ελλάδα της κρίσης. Αυτά τα τρία ζευγάρια θα διασταυρωθούν σε συγκεκριμένα χρονικά σημεία της ζωής τους και σε διαφορετικούς τόπους και θα συναντηθούν ξανά μέσα από μια σειρά συμπτώσεων προσφέροντας στην ανάγνωση ένα είδος κάθαρσης. Διαφορετικοί τόποι στην Ελλάδα: η Κομοτηνή, η Ασπροβάλτα Θεσσαλονίκης, τα Τζουμέρκα, αλλά και έξω από την Ελλάδα: Βουλγαρία, ΗΠΑ, Βραζιλία, Ιρλανδία.
Το βιβλίο αναφέρεται σε δύο καταστροφές. Μία στο ατομικό επίπεδο της κεντρικής ηρωίδας Αρσινόης (της οποίας η ψυχογράφηση είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα) ένα τροχαίο ατύχημα στην Ασπροβάλτα που θα διαγράψει παντελώς τη μνήμη τη δική της και του συντρόφου της και μία στο συλλογικό: του γεφυριού της Πλάκας στον Άραχθο ποταμό. Το γεφύρι –σύμβολο ήταν το συνοριακό πέρασμα από την ελεύθερη Ελλάδα προς την τουρκοκρατούμενη και το μεγαλύτερο μονότοξο γεφύρι των Βαλκανίων. Η πρώτη καταστροφή αφήνει χωρίς ταυτότητα, δύο ανθρώπους, η δεύτερη σηματοδοτεί τη ρήξη μιας ολόκληρης εποχής. Πολύ ενδιαφέρουσα η ψυχογράφηση και του Κώστα ο οποίος χάνει την επιτυχημένη καριέρα του ως δικηγόρου σε μεγάλη εταιρεία για να βρεθεί άστεγος και εν τέλει να καταφύγει στην ορεινή περιοχή των Τζουμέρκων σε μια νέα αρχή και μια νέα σχέση με τη φύση και την τέχνη που θα του προσφέρουν διέξοδο αλλά και την αισιοδοξία ενός νέου τρόπου ζωής μετά από πολλές περιπέτειες και παλινωδίες.
Το δρολάπι αποτελεί ένα σύμβολο της περιδίνησης της ζωής των ανθρώπων που ζουν σε μεταιχμιακές εποχές και βιώνουν την κατάρρευση αλλά και την ανασύσταση ενός νέου κόσμου. Η γέφυρα της Πλάκας γίνεται η συμβολική γεφύρωση ανάμεσα στο νέο και το παλιό. Όλα παραπέμπουν στο τραύμα, την απώλεια, την ανάγκη να βρούμε τις ρίζες μας αλλά και να επαναπροσδιορίσουμε την πορεία μας σε μια ζωή που έχει χάσει τις σταθερές της, τα συλλογικά οράματα έχουν υποσκαφθεί και η ελπίδα πολύ δύσκολα μπορεί να διακριθεί μέσα στη νεφελώδη αχλύ ενός μεταβατικού κόσμου που ενώ γκρεμίζεται δεν έχει ακόμη κατορθώσει να αναδείξει τον νέο του εαυτό.
Στο τελευταίο προσώρας αυτό μυθιστόρημα του Βαγγέλη Αυδίκου αναδεικνύεται, περισσότερο από όλα τα προηγούμενα βιβλία του, η υπαρξιακή διάσταση της λογοτεχνικής αφήγησης από τη μια με τη χρήση της μεταφηγηματικής ειρωνείας (για παράδειγμα με τη σκιά της Μίκας) και από την άλλη με τη χρήση της αλληγορικής φόρτισης των φυσικών στοιχείων (κοράκι, κατσίκα, ποτάμι, ομίχλη κ.λπ.) αλλά και των ιστορικών οροσήμων.
Είναι σαν να μας λένε οι ήρωές του ότι δεν υπάρχει άλλη λύση παρά να αναμετρηθούμε με τις αντοχές και την πίστη μας. Σ’ αυτόν τον νέο κόσμο υπάρχει μια θέση για μας; Μπορούμε να επιβιώσουμε ή/και να ευτυχήσουμε κρατώντας ζωντανά τα παλιά σχήματα; Ή θα πρέπει να αναγεννηθούμε υιοθετώντας μια νέα ταυτότητα; Κρίσιμο υπαρξιακό ερώτημα στο οποίο ο Αυδίκος δίνει μια θετική και αισιοδόξη απάντηση.
Και γι’ αυτό, το βιβλίο του διαβάζεται με ενδιαφέρον ως προς την πλοκή, με συγκίνηση ως προς την ψυχογράφηση αφήνοντάς μας τη θετική επίγευση ότι μια καινούργια μέρα μπορεί για τον κάθε έναν από εμάς να ξημερώσει, ακόμη κι αν έχουμε βιώσει την απόλυτη απώλεια, μια τραγική καταστροφή.
Φωτογραφία: Στο θέατρο της Επιδαύρου (1973). Εκδρομή στο μάθημα της Αρχαιολογίας με καθηγητή τον Φ. Πέτσα.