Μάκης Καραγιάννης, “Η Τέχνη του Μυθιστορήματος”, Εκδοσεις Επίκεντρο, 2024
“The making of”
Η ιστορία για την «Τέχνη του Μυθιστορήματος», (εκδόσεις Επίκεντρο) ξεκίνησε ως αναζήτηση ύφους στα προβλήματα που με απασχολούσαν ως μυθιστοριογράφο. Και κάποια στιγμή συνειδητοποίησα πως σταδιακά διαμορφωνόταν ένα ολόκληρο πεδίο πάνω στην τέχνη της γραφής, που έπρεπε να πάρει τη μορφή ενός βιβλίου.
Τις τελευταίες δεκαετίες η τέχνη του μυθιστορήματος, ως έννοια, υποσκελίστηκε από τον αδηφάγο ιμπεριαλισμό της θεωρίας της λογοτεχνίας, που καταπίνει και μεταλλάσσει τα πάντα. Είναι χαρακτηριστικό ότι σήμερα μιλάμε, κυρίως, για δημιουργική γραφή. Ο συγγραφέας θεωρείται μια ξεπερασμένη εμμονή του Διαφωτισμού και του θετικισμού. Από το έργο περάσαμε στο κείμενο, από την έκφραση στη γραφή και από τον συγγραφέα στον αναγνώστη, που στρογγυλοκάθισε στον θρόνο του. Ο επίδοξος δημιουργός, ωστόσο, από τον Χένρι Τζέημς μέχρι τις μέρες μας, αναζητά την τέχνη να δαμάσει τα κείμενα, να μεταμορφώσει τις άψυχες λέξεις σε μια γοητευτική ιστορία που λέγεται μυθιστόρημα, που έχει τη δική του παράδοση και αισθητική ιδιαιτερότητα. Γι’ αυτό και η «Τέχνη του Μυθιστορήματος», που επαναφέρει τον συγγραφέα και την τέχνη της γραφής στο κέντρο της προσοχής, είναι μια μικρή πράξη αντίστασης στο γενικότερο ρεύμα.
Η διπλή ιδιότητα του μυθιστοριογράφου και του κριτικού με έκαναν να τολμήσω ένα τέτοιο σοβαρό εγχείρημα. Από τη μια ο μόχθος, η αγωνία και η τριβή μπροστά στη λευκή σελίδα. Ή όπως το διατυπώνει κομψά ο Φλωμπέρ «με το καμένο μου χέρι έχω τώρα το δικαίωμα να γράφω φράσεις για τη φύση της φωτιάς». Από την άλλη εκεί με οδηγούσε και η μακρόχρονη κριτική της ξένης λογοτεχνίας στην «Αυγή» και άλλα έντυπα, όπου έκανα τις πρώτες κριτικές δοκιμές πάνω στους Φλωμπέρ, Μπαλζάκ, Μπόρχες, Ντον Ντελίλο, Μπολάνιο, Φίλιπ Ροθ, Κόρμακ Μακάρθυ, κ. ά. Πρέπει να πω, όμως, πως το εγχείρημα μπόρεσε να ολοκληρωθεί γιατί κατάφερα αποκτήσω πρόσβαση σε μια κρίσιμη βιβλιογραφία για την τέχνη του μυθιστορήματος, αμετάφραστη στην Ελλάδα, όπως τα δοκίμια του Φόρστερ, της Βιρτζίνιας Γουλφ, του Πέρσυ Λάμποκ, του Προυστ, του Φιτζέραλντ κ. ά., μέχρι τη μεγάλη βιβλιογραφία της μεταμοντέρνας θεωρίας. Και ότι αυτό, το βιβλίο δεν θα μπορούσε να γραφτεί πριν από 15 χρόνια. Συνειδητοποίησα, ωστόσο, ότι με το amazon και το διαδίκτυο έχεις πρόσβαση στην παγκόσμια βιβλιοθήκη και τον οικουμενικό πολιτισμό.
Παρουσιάζει, κυρίως, τις βασικές πτυχές του μυθιστορήματος –αφήγηση και αφηγητής, ο χαρακτήρας, η πλοκή, ο χρόνος, το θέμα, το ύφος, η αλήθεια και οι συμβάσεις του είδους– όπως διαμορφώθηκαν στην ιστορική τους προοπτική μέσα από τα μεγάλα μυθιστορήματα, από τις προμπαλζακικές απαρχές έως τις σύγχρονες μεταμυθοπλασίες του μεταμοντερνισμού, χρήσιμες για αναγνώστες και συγγραφείς που θέλουν να κατανοήσουν την παγκόσμια τέχνη του μυθιστορήματος. Είναι, επίσης, συμπληρωμένο με τις έννοιες της ανάγνωσης και της κριτικής, οι οποίες είναι συνδεδεμένες με την ερμηνεία και την αξιολόγησή του.
Πιστεύω πως δεν αρκούν οι συμβουλές και οι θεωρίες, αλλά πως η μνήμη της τέχνης του μυθιστορήματος και τα μεγάλα έργα μας δίνουν το μέτρο για την αισθητική του αξία και την τέχνη της γραφής. Και ποιος κατέχει τη μυθιστορηματική αλήθεια για να μας δίνει συμβουλές; Είναι καλό μυθιστόρημα ο Οδυσσέας; Η Βιρτζίνια Γουλφ επέμενε πως είναι μια αποτυχία, ο Τζόυς έγραφε σε έναν φίλο του πως «δεν βλέπει κανένα ιδιαίτερο ταλέντο» στον Προυστ, ενώ ο Ναμπόκοφ δήλωνε ότι ο Ντοστογιέφσκι γράφει απλώς αστυνομικές ιστορίες. Γι’ αυτό εκείνο που προσπάθησα να κάνω στο βιβλίο είναι να δω την τέχνη του μυθιστορήματος μέσα από μια ιστορική προοπτική η οποία κάνει κατανοητή την εξέλιξή της, γιατί μεταμορφώνεται συνεχώς.
Στις προμπαλζακικές απαρχές, π.χ. το μυθιστόρημα είχε τη μορφή μιας απλής διήγησης, η γλώσσα του θεωρούνταν δεδομένη και κοινόχρηστη, χωρίς προθέσεις καινοτομίας. Άλλαζαν μόνον οι περιπέτειες και οι σκέψεις. Σταδιακά, όμως, από τον 17ο αιώνα άρχισε μια αποκλίνουσα πορεία αυτονομίας ξεκινώντας πρώτα απ’ όλα από το θέμα. Αργότερα στον 19ο αιώνα, ο Φλωμπέρ, ο «πιο σεβαστός δάσκαλος» όλων, όπως τον αποκαλούσε ο Προυστ, γιατί οι επόμενοι συγγραφείς χωρίς να το ξέρουν, έγραφαν σαν εκείνον, έφερε τέσσερις μεγάλες καινοτομίες. Ο συγγραφέας διακρίνεται από τον αφηγητή κι αποσύρεται στα αόρατα παρασκήνια, χάριν της αξιοπιστίας της αφήγησης. Μπαίνουμε, επίσης, στον κόσμο της προσεκτικής παρατήρησης των κοινότοπων λεπτομερειών. Δημιουργεί ένα αφηγηματικό ύφος όπου συνυπάρχει το δραματικό με το τετριμμένο, όπως και στην πραγματική ζωή. Εισήγαγε, επιπλέον, τον ελεύθερο πλάγιο λόγο και την αντικειμενικότητα του αφηγητή ο οποίος κρατά μια απόσταση από τους χαρακτήρες. Τους σέβεται και δεν τους κρίνει ηθικά. Διαμορφώνουν τη δική τους αλήθεια σε συνθήκες απόλυτης ελευθερίας.
Ο Χένρι Τζέημς και η οπτική γωνία (point of view) είναι ο συνδετικός κρίκος με τον μοντερνισμό. Το μυθιστόρημα από τον καθρέφτη του Σταντάλ της εποχής του ρεαλισμού γίνεται ένα πρίσμα, η πραγματικότητα διαθλάται από τη συνείδηση ενός παρατηρητή και παίρνει μυριάδες αποχρώσεις. Ο παντογνώστης αφηγητής που υπάρχει στον Τολστόι, στον Φλωμπέρ, τον Μπαλζάκ κατεβαίνει πια από τον θρόνο, όπου έχει μια συνολική εποπτεία του κόσμου, από αόρατος γίνεται ορατός, η οπτική του γωνία περιορισμένη και μεροληπτική, η φωνή του μία από τις πολλές του κατακερματισμένου μοντέρνου κόσμου. Το μυθιστόρημα απηχεί πια μια προσωπική εντύπωση ζωής. Από την αντικειμενικότητα του ρεαλισμού μπαίνουμε στο βασίλειο της υποκειμενικότητας.
Ο μεταμοντερνισμός, στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα, θα ωθήσει τις ανατροπές αυτές έως τα απώτατα όρια. Η «μεταμυθοπλασία» εστιάζει και αναδεικνύει ιδιαίτερα τη διαδικασία κατασκευής του μυθιστορήματος. Ο υβριδισμός, η ειδολογική μίξη καθιστούν τα όρια ανάμεσα στα αισθητικά ρεύματα και τα λογοτεχνικά είδη ρευστά. Διαμορφώνεται ένα τοπίο όπου μυθιστόρημα, ιστορία, βιογραφία, αυτομυθοπλασία, παρωδία, φαντασία συμφύρονται στις πεζογραφικές αφηγήσεις.
Οι τρεις μεγάλες περίοδοι της μυθοπλασίας, ο κλασικός ρεαλισμός, ο μοντερνισμός, ο μεταμοντερνισμός έχουν τη δική τους συνεισφορά στη διαμόρφωση αφήγησης και της μορφής του μυθιστορήματος. Όμως, παρόλο που οι θεωρίες έρχονται και παρέρχονται, δεν μπορούμε να κάνουμε χωρίς θεωρία και κριτική. Δεν μπορούμε να αξιολογήσουμε τη γνώση, χωρίς μια μεταγνώση. Όταν απουσιάζει ένας λόγος περί μεθόδου. Χωρίς μια συνολική σκέψη για τον τρόπο με τον οποίο στοχαζόμαστε πάνω στο κείμενο, την κριτική, την αξία και την απαξία ενός λογοτεχνικού έργου. Το ζήτημα με τους θεωρητικούς όρους είναι κατά πόσον ξεκλειδώνουν και διαυγάζουν την όποια «πραγματικότητα» στην οποία αναφέρονται. Θεώρησα σκόπιμο, λοιπόν, να προτάξω μια εκτενή ιστορική εισαγωγή για το μυθιστόρημα που δίνει μια συνολική εικόνα του και το στίγμα της εποχής μας. Θα έλεγα ότι αποτελεί ένα άτυπο μανιφέστο που κάνει μια αποτίμηση του φαινομένου του μεταμοντερνισμού και, ενώ αναγνωρίζει τη θετική του συμβολή στη σύγχρονη κοινωνία, επισημαίνει τις αδυναμίες και τις αντιφάσεις του. Θεωρεί πως η θετική του συνεισφορά, με την αμφισβήτηση των μεγάλων αφηγήσεων, έχει εξαντληθεί και δεν μπορεί να περιγράψει τη σημερινή ανθρώπινη συνθήκη. Γιατί ενώ ξεκίνησε αμφισβητώντας τον λόγο της εξουσίας, η υπερβολική αποδόμηση της αλήθειας και της αντικειμενικότητας, η συνεχής δοξολογία της υποκειμενικότητας, συνέβαλε στη σημερινή εποχή του σχετικισμού και της μετα-αλήθειας. Και σήμερα αξιοποιείται από την ίδια την εξουσία για να υπονομεύσει την πίστη ακόμα και σε τεκμηριωμένες επιστημονικές αλήθειες, όπως η πανδημία ή η κλιματική αλλαγή και να νομιμοποιήσει fake news. Η ιστορία, η λογοτεχνία, η πολιτική, η επιστήμη, η πραγματικότητα κατέληξαν όλες νόμιμες μυθοπλασίες.
Δεν μπορούμε, βέβαια, να επιστρέψουμε στις παλιότερες εποχές της αθωότητας της μοναδικής αλήθειας. Χρειαζόμαστε, όμως, μια νέα μυθιστορηματική ηθική απέναντι στον κυνισμό, την ισοπέδωση και τον χυλό του μεταμοντερνισμού. Μια νέα ανήσυχη ποιητική, που θα υπερβαίνει τον αστικό ρεαλισμό, τον μοντερνισμό και τον μεταμοντερνισμό και θα συνθέτει τα καλύτερα στοιχεία των τριών. Χρειαζόμαστε έναν Νέον Ανθρωπισμό στον ψηφιακό οικουμενικό μας κόσμο.
Αν διακινδύνευα μια πρόβλεψη, θα έλεγα πως το μυθιστόρημα θα παραμείνει και στον αιώνα μας ένα αναντικατάστατο όργανο στοχασμού, εφόσον διατηρεί την ικανότητα να προκαλεί και να αφυπνίζει την ύπαρξη από τη «λήθη του Είναι». Γιατί η ζωή δεν έχει νόημα από μόνη της, είναι από τη φύση της χαοτική, μια τρικυμισμένη θάλασσα, και η λογοτεχνία με τη δική της αφήγηση της δίνει σχήμα, όνομα και μια γενικότερη αλήθεια, παρόλο που γνωρίζει πως δεν μπορεί να αγγίξει με το ακόντιό της την Αλήθεια με α κεφαλαίο.
Η συνήθεια καταβροχθίζει το βλέμμα μας, κάνει τα πράγματα αόρατα και η παρθενική ματιά του μυθιστορήματος αφαιρεί τη σκόνη του κόσμου και μας παραδίδει την ανθρώπινη ύπαρξη να λάμπει σε ένα καινούριο φως. Αυτό το καθαρό βλέμμα είναι το πολύτιμο δώρο της λογοτεχνίας.
Μάκης Καραγιάννης