Στις μέρες που διανύουμε, αυτές τις παράξενες μέρες που μας έχουν εγκλωβίσει σε θέσεις αναμονής, σε τόπους περίκλειστους, εντός των σπιτιών, στο ενδιάμεσο που ορίζουν οι τέσσερεις τοίχοι τους, σε χώρους διαμοιρασμένους, σε αποστειρωμένους χώρους, εντύπωση, εκτός όλων των άλλων, προκαλεί η έντονη χρήση ενός λεξιλογίου που ταιριάζει περισσότερο στα χρόνια των πολέμων. Τόσο οι πολιτικοί και υγειονομικοί προϊστάμενοι αυτής της χώρας, όσο και τα μέσα ενημέρωσης, το χρησιμοποιούν με ζέση, ώστε να μπορέσουν να περιγράψουν, και εμείς να κατανοήσουμε, αυτό που μας συμβαίνει. Να περιγράψουν «Αυτόν» που ήρθε να αψηφήσει την τάξη της ημέρας, να μας αποσυνδέσει απ’ τον περίγυρό μας, να θέσει όρια και να υποδείξει συμπεριφορές πρωτόγνωρες σε μας, τους ανθρώπους.
Και άλλοτε δυστυχώς, αρκετοί από μας έχουμε προσπαθήσει να κατανοήσουμε τι ακριβώς είναι αυτός ο καρκίνος ή κάτι άλλο με όνομα γλωσσοδέτη, ανίατο ακόμη. Κάποιες λέξεις μας αναγκάζουν να ανατρέξουμε σε λεξικά και κλίμακες μήπως και καταφέρουμε να τις τοποθετήσουμε σ’ ένα πλαίσιο, να τους δώσουμε ένα άλλο όνομα, δικό μας, πιο κατανοητό και εύπεπτο. «Ο εχθρός είναι αόρατος, ύπουλος, απειλή, πόλεμος, μάχη, συστράτευση, επιβίωση, υπακοή, πειθαρχία, κόστος» λέξεις επαναλαμβανόμενες, έννοιες που αφειδώς σκορπούν ανησυχία για τα επόμενα, φόβο για το τώρα, μελαγχολία για το χθες.
Την τιμητική τους έχουν έργα λογοτεχνικά που με γλαφυρότητα αποτύπωσαν παρόμοιες καταστάσεις ή πρωθύστερα περιέγραψαν δυστοπικές κοινωνίες του μέλλοντος, ένα μέλλον που χρονικά πλέον συμπίπτει με το δικό μας παρόν. Έτσι, ο γιατρός Ριέ της Πανούκλας του Καμύ έρχεται να συναντήσει τον πολίτη του 1984 του Όργουελ, και να συνθέσουν με τους πρωταγωνιστές από το Παιχνίδι της σφαγής του Ιονέσκο, το παράλογο στη μετά του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου εποχή, αλλά και το παράλογο που εμείς τώρα ζούμε. Πόσο μάλλον να περιγράψουν την αγωνιώδη αναζήτησή μας για απαντήσεις, για τα πώς και τα γιατί συμβαίνουν όλα αυτά.
Αυτή, η αναζήτηση νοήματος υπήρξε πάντα μέρος της αγωνιώδης προσπάθειας του ανθρώπου να ορίσει και να οριστεί. Η αντιπαράθεση του κόσμου –στον οποίο βασιλεύει η αντινομία, το άγχος, η αδυναμία, οι φονικοί ιοί και οι προθέσεις τους– με τον άνθρωπο που αγαπά την σαφήνεια και την ενότητα, έχει ως συνέπεια το παράλογο. Η αντιπαράθεση μεταξύ ανθρώπου και κόσμου γεννά τη συνείδηση και την έννοιά του. Μα πάντα το ανθρώπινο πνεύμα θα αντιτάσσεται με μια άοκνη προσπάθεια στις μέρες του τίποτα, που μερικές φορές φαντάζουν να είναι η μία και μοναδική πραγματικότητα. Πραγματικότητα που αντλεί το κύρος της από λέξεις που δεν πολυχρησιμοποιούσαμε πριν. Έτσι, η συνειδητοποίησή της αποτελεί μια επίπονη διαδικασία μέσα από αυτή την επανεμφάνιση ιστορικών και κοινωνικών συμφραζομένων που αυτές εμπερικλείουν.
Η λέξη εγκλεισμός παραπέμπει στην εποχή που εμφανίστηκε ο θεσμός της φυλακής όπως τον γνωρίζουμε σήμερα. Αποτέλεσμα προσπάθειας να περιγραφεί η ανθρώπινη κατάσταση σε συνθήκες φυλάκισης, σε συνθήκες αποστέρησης βασικών ελευθεριών και δραστηριοτήτων. Η λέξη-έννοια του εγκλεισμού και ο τρόπος με τον οποίο συναντάται στις ανθρώπινες κοινωνίες από την εποχή των πρώτων «κοινωνικών συμβολαίων» έως και στις μέρες μας αποκαλύπτει και αναδεικνύει πολλές πτυχές της ανθρώπινης φύσης.
Ναι λοιπόν, ο άνθρωπος έχει να επιδείξει απίστευτες πρακτικές απομόνωσης των «διαφορετικών» στο βωμό μιας ωφελιμιστικής προσέγγισης για τους κοινωνικά αποδεκτούς, αλλά και της προοπτικής μιας καθαρής συνείδησής απέναντι σε αποφάσεις που βαραίνουν τους «αποκλίνοντες» ομοίους του. Είναι οι διαδικασίες αυτές μέρος της κοινωνίας μας. Πάντα αποτελούσε μέρος της, κι ας είναι κάποιοι από μας που είτε από άγνοια είτε συνειδητοποιημένα εθελοτυφλούσαμε. Συνάνθρωποί μας βιώνουν αυτή την κατάσταση σε καθεστώς φυλάκισης ή άλλου είδους ιδρυματοποίησης. Ολοκληρωτικά ιδρύματα όπως τα έχουν ορίσει κοινωνιολόγοι και διανοούμενοι στην προσπάθεια τους να τα κατανοήσουν. Έτεροι τόποι, διαφορετικοί με συνθήκες που μόνο ανθρωπισμό δεν αναδύουν.
Κανονιστικά χρονοδιαγράμματα κινήσεων και συμπεριφορών, ελάχιστα περιθώρια ιδιωτικότητας, ακόμη λιγότερες προσωπικές επιλογές. Η διαδικασία του εγκλεισμού είναι μια περίπλοκη και τραυματική εμπειρία για τον κρατούμενο. Συνεπάγεται στερήσεις αγαθών και υπηρεσιών, εκπαίδευσης, ψυχαγωγίας και προσωπικού χώρου και χρόνου με συγκεκριμένες ψυχολογικές συνέπειες. Αυστηρό ωρολόγιο πρόγραμμα -μονότονα επαναλαμβανόμενο- προκαθορισμένη καθημερινότητα με άφθονο διαθέσιμο χρόνο μεν, αλλά οριακά αδύνατον να αξιοποιηθεί δημιουργικά δε. Οι συνέπειες του εγκλεισμού, απάνθρωπες και κάποιες φορές μη αναστρέψιμες.
Το να έχεις επιλογές, δεν συνάδει με την έννοια του εγκλεισμού. Ναι είναι πραγματικότητα ότι έχουν ανασταλεί πολλές από τις καθημερινές μας δραστηριότητες. Δεχόμαστε και θα συνεχίσουμε απ’ ότι φαίνεται για αρκετό καιρό ακόμη να το κάνουμε, μια σειρά από μέτρα, δεν εφησυχάζουμε και ίσως αυτή η περιβόητη κριτική σκέψη επιτέλους να μας συνοδεύει σε ότι λέμε και κάνουμε.
Πρέπει όμως να αντιληφθούμε ότι τέτοια γεγονότα, τόσο δύσκολες καταστάσεις που μας έχει επιβάλλει ο κορωνοϊός, δεν μας έχουν οδηγήσει, ευτυχώς ακόμη, να βιώσουμε την πλήρη αποστέρηση των ελευθεριών μας όπως εδώ και δεκάδες χρόνια κάποιοι συνάνθρωποί μας το έχουν αντιμετωπίσει. Δεν είμαστε έγκλειστοι, δεν πρέπει να σκεφτόμαστε έτσι. Δεν δικαιολογούμε τις επιλογές αυτών των ανθρώπων, η δικαιοσύνη και ο ρόλος της δεν αμφισβητείται, τροφή για σκέψη όμως πάντα χρειάζεται ώστε μέσω της συνειδητοποίησης του λάθους –απ’ όλους τους εμπλεκόμενους– να αποτραπεί αυτό που έχει αρχίσει δυστυχώς να συμβαίνει, οι εξελίξεις να μας ξεπερνούν.
Αλλάζουμε, το μετά μπαίνει μπροστά από κάθε έννοια που μας ορίζει ώστε να επιδείξει την αναπόφευκτη συνέχεια. Εμείς, μέσω των περιοριστικών μέτρων εις το όνομα του συλλογικού καλού και της ευνομούμενης κοινωνίας, αγγίξαμε για λίγο το φάσμα του εγκλεισμού. Δεν είμαστε όμως έγκλειστοι. Ο άνθρωπος μέσα από τέτοιες ακραίες καταστάσεις που το είδος του αντιμετωπίζει συναντά με κάποιο τρόπο το καλό που υπάρχει εντός του. Αυτό το καλό, όταν θα περάσουν όλα, γιατί θα περάσουν, ας μην το αφήσουμε να μας ξεφύγει πάλι.
Οι έγκλειστοι υπήρχαν και πριν την εμφάνιση του κορωνοϊού, θα υπάρχουν και μετά. Πρέπει να είμαστε όλοι μας σε επαγρύπνηση, μιας κι οι αρχιτέκτονες της βιοπολιτικής ποτέ δεν σταματούν να αναζητούν το τέλειο άλλοθι ώστε να επαναπροσδιορίσουν τα κεκτημένα της εξουσίας, να εξυπηρετήσουν ένα κόσμο συστημικό, δοσμένο στη γεωμετρία της πολυδιαφημισμένης κανονικότητας, θυμίζει κάτι από μεσσιανικές πολιτικές και νουθετήσεις.
Ο καιρός ενδείκνυται στο να αναζητήσουμε ήρωες πραγματικούς και όχι μονάχα λογοτεχνικούς χαρακτήρες, μορφές τέχνης που θα εκφράσουν το δράμα και θα το μετουσιώσουν σε ζωή καινούργια. Είναι στη φύση μας να ξεχνάμε, να ξεπερνάμε και να συνεχίζουμε.
Την τιμητική τους έχουν έργα λογοτεχνικά που με γλαφυρότητα αποτύπωσαν παρόμοιες καταστάσεις ή πρωθύστερα περιέγραψαν δυστοπικές κοινωνίες του μέλλοντος, ένα μέλλον που χρονικά πλέον συμπίπτει με το δικό μας παρόν. Έτσι, ο γιατρός Ριέ της Πανούκλας του Καμύ έρχεται να συναντήσει τον πολίτη του 1984 του Όργουελ, και να συνθέσουν με τους πρωταγωνιστές από το Παιχνίδι της σφαγής του Ιονέσκο, το παράλογο στη μετά του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου εποχή, αλλά και το παράλογο που εμείς τώρα ζούμε. Πόσο μάλλον να περιγράψουν την αγωνιώδη αναζήτησή μας για απαντήσεις, για τα πώς και τα γιατί συμβαίνουν όλα αυτά.
Αυτή, η αναζήτηση νοήματος υπήρξε πάντα μέρος της αγωνιώδης προσπάθειας του ανθρώπου να ορίσει και να οριστεί. Η αντιπαράθεση του κόσμου –στον οποίο βασιλεύει η αντινομία, το άγχος, η αδυναμία, οι φονικοί ιοί και οι προθέσεις τους– με τον άνθρωπο που αγαπά την σαφήνεια και την ενότητα, έχει ως συνέπεια το παράλογο. Η αντιπαράθεση μεταξύ ανθρώπου και κόσμου γεννά τη συνείδηση και την έννοιά του. Μα πάντα το ανθρώπινο πνεύμα θα αντιτάσσεται με μια άοκνη προσπάθεια στις μέρες του τίποτα, που μερικές φορές φαντάζουν να είναι η μία και μοναδική πραγματικότητα. Πραγματικότητα που αντλεί το κύρος της από λέξεις που δεν πολυχρησιμοποιούσαμε πριν. Έτσι, η συνειδητοποίησή της αποτελεί μια επίπονη διαδικασία μέσα από αυτή την επανεμφάνιση ιστορικών και κοινωνικών συμφραζομένων που αυτές εμπερικλείουν.
Η λέξη εγκλεισμός παραπέμπει στην εποχή που εμφανίστηκε ο θεσμός της φυλακής όπως τον γνωρίζουμε σήμερα. Αποτέλεσμα προσπάθειας να περιγραφεί η ανθρώπινη κατάσταση σε συνθήκες φυλάκισης, σε συνθήκες αποστέρησης βασικών ελευθεριών και δραστηριοτήτων. Η λέξη-έννοια του εγκλεισμού και ο τρόπος με τον οποίο συναντάται στις ανθρώπινες κοινωνίες από την εποχή των πρώτων «κοινωνικών συμβολαίων» έως και στις μέρες μας αποκαλύπτει και αναδεικνύει πολλές πτυχές της ανθρώπινης φύσης.
Ναι λοιπόν, ο άνθρωπος έχει να επιδείξει απίστευτες πρακτικές απομόνωσης των «διαφορετικών» στο βωμό μιας ωφελιμιστικής προσέγγισης για τους κοινωνικά αποδεκτούς, αλλά και της προοπτικής μιας καθαρής συνείδησής απέναντι σε αποφάσεις που βαραίνουν τους «αποκλίνοντες» ομοίους του. Είναι οι διαδικασίες αυτές μέρος της κοινωνίας μας. Πάντα αποτελούσε μέρος της, κι ας είναι κάποιοι από μας που είτε από άγνοια είτε συνειδητοποιημένα εθελοτυφλούσαμε. Συνάνθρωποί μας βιώνουν αυτή την κατάσταση σε καθεστώς φυλάκισης ή άλλου είδους ιδρυματοποίησης. Ολοκληρωτικά ιδρύματα όπως τα έχουν ορίσει κοινωνιολόγοι και διανοούμενοι στην προσπάθεια τους να τα κατανοήσουν. Έτεροι τόποι, διαφορετικοί με συνθήκες που μόνο ανθρωπισμό δεν αναδύουν.
Κανονιστικά χρονοδιαγράμματα κινήσεων και συμπεριφορών, ελάχιστα περιθώρια ιδιωτικότητας, ακόμη λιγότερες προσωπικές επιλογές. Η διαδικασία του εγκλεισμού είναι μια περίπλοκη και τραυματική εμπειρία για τον κρατούμενο. Συνεπάγεται στερήσεις αγαθών και υπηρεσιών, εκπαίδευσης, ψυχαγωγίας και προσωπικού χώρου και χρόνου με συγκεκριμένες ψυχολογικές συνέπειες. Αυστηρό ωρολόγιο πρόγραμμα -μονότονα επαναλαμβανόμενο- προκαθορισμένη καθημερινότητα με άφθονο διαθέσιμο χρόνο μεν, αλλά οριακά αδύνατον να αξιοποιηθεί δημιουργικά δε. Οι συνέπειες του εγκλεισμού, απάνθρωπες και κάποιες φορές μη αναστρέψιμες.
Το να έχεις επιλογές, δεν συνάδει με την έννοια του εγκλεισμού. Ναι είναι πραγματικότητα ότι έχουν ανασταλεί πολλές από τις καθημερινές μας δραστηριότητες. Δεχόμαστε και θα συνεχίσουμε απ’ ότι φαίνεται για αρκετό καιρό ακόμη να το κάνουμε, μια σειρά από μέτρα, δεν εφησυχάζουμε και ίσως αυτή η περιβόητη κριτική σκέψη επιτέλους να μας συνοδεύει σε ότι λέμε και κάνουμε.
Πρέπει όμως να αντιληφθούμε ότι τέτοια γεγονότα, τόσο δύσκολες καταστάσεις που μας έχει επιβάλλει ο κορωνοϊός, δεν μας έχουν οδηγήσει, ευτυχώς ακόμη, να βιώσουμε την πλήρη αποστέρηση των ελευθεριών μας όπως εδώ και δεκάδες χρόνια κάποιοι συνάνθρωποί μας το έχουν αντιμετωπίσει. Δεν είμαστε έγκλειστοι, δεν πρέπει να σκεφτόμαστε έτσι. Δεν δικαιολογούμε τις επιλογές αυτών των ανθρώπων, η δικαιοσύνη και ο ρόλος της δεν αμφισβητείται, τροφή για σκέψη όμως πάντα χρειάζεται ώστε μέσω της συνειδητοποίησης του λάθους –απ’ όλους τους εμπλεκόμενους– να αποτραπεί αυτό που έχει αρχίσει δυστυχώς να συμβαίνει, οι εξελίξεις να μας ξεπερνούν.
Αλλάζουμε, το μετά μπαίνει μπροστά από κάθε έννοια που μας ορίζει ώστε να επιδείξει την αναπόφευκτη συνέχεια. Εμείς, μέσω των περιοριστικών μέτρων εις το όνομα του συλλογικού καλού και της ευνομούμενης κοινωνίας, αγγίξαμε για λίγο το φάσμα του εγκλεισμού. Δεν είμαστε όμως έγκλειστοι. Ο άνθρωπος μέσα από τέτοιες ακραίες καταστάσεις που το είδος του αντιμετωπίζει συναντά με κάποιο τρόπο το καλό που υπάρχει εντός του. Αυτό το καλό, όταν θα περάσουν όλα, γιατί θα περάσουν, ας μην το αφήσουμε να μας ξεφύγει πάλι.
Οι έγκλειστοι υπήρχαν και πριν την εμφάνιση του κορωνοϊού, θα υπάρχουν και μετά. Πρέπει να είμαστε όλοι μας σε επαγρύπνηση, μιας κι οι αρχιτέκτονες της βιοπολιτικής ποτέ δεν σταματούν να αναζητούν το τέλειο άλλοθι ώστε να επαναπροσδιορίσουν τα κεκτημένα της εξουσίας, να εξυπηρετήσουν ένα κόσμο συστημικό, δοσμένο στη γεωμετρία της πολυδιαφημισμένης κανονικότητας, θυμίζει κάτι από μεσσιανικές πολιτικές και νουθετήσεις.
Ο καιρός ενδείκνυται στο να αναζητήσουμε ήρωες πραγματικούς και όχι μονάχα λογοτεχνικούς χαρακτήρες, μορφές τέχνης που θα εκφράσουν το δράμα και θα το μετουσιώσουν σε ζωή καινούργια. Είναι στη φύση μας να ξεχνάμε, να ξεπερνάμε και να συνεχίζουμε.
* Γεωργούλας Γιώργος, Ποιητής, υποψήφιος διδάκτορας Δημιουργικής Γραφής