Ο χρόνος στην ποίηση του Τόλη Νικηφόρου
Γράφει ο Δήμος Χλωπτσιούδης, MA Δημιουργικής Γραφής, κριτικός ποίησης / φιλόλογος
Αν για τον Ελύτη «στην ποίηση, όπως και στα όνειρα, δεν γερνάει κανένας» (εν λευκώ), ο Τόλης Νικηφόρου («κόκκινες πηχτές σταγόνες», Μανδραγόρας, 2019) μοιάζει να απολαμβάνει την ηλικία του, ταξιδεύοντας στο παρελθόν κι απολαμβάνοντας τις χαρές του παρόντος με ελαφριές κλίσεις του ποιητικού βλέμματος στο αναπόφευκτο μέλλον. Θα διαφωνούσε με τον Μπόρχες ότι ο χρόνος είναι η ουσία από την οποία είναι φτιαγμένος. Για αυτόν ο χρόνος δεν είναι ποταμός που σαρώνει. Ποταμός είναι η ποίηση που αφήνει στον χρόνο το δικό της ανάγλυφο τοπίο, είτε είναι αιμάτινη ίχνη στο χαρτί[i], είτε μέσο δραπέτευσης[ii].
Ο χρόνος στην τελευταία ποιητική συλλογή του Νικηφόρου συνδέεται άμεσα την επιστροφή στην –παιδική και νεανική– αθωότητα. Είναι ένας υπερβατικός χρόνος που ισορροπεί μεταξύ ονείρου[iii] και μνήμης[iv], με μία αγωνία για τη φθορά[v] και το αναπόφευκτο[vi]. Ο χρόνος του Νικηφόρου δεν έχει κάποιο μυστικιστικό χαρακτήρα. Είναι γεμάτος φως[vii] και δάκρυα για το παρελθόν που μας προσπερνά, θυμίζοντας τον Κλείτο Κύρου που έγραφε «τη μέρα που ανακαλύφτηκε ο χρόνος οι άνθρωποι/κούρδισαν τα ρολόγια κι άρχισαν να τον κυνηγούν». Ωστόσο, ο Νικηφόρου δεν φαίνεται να κυνηγά τον χρόνο. Αντίθετα, τον απολαμβάνει σε όλες του τις εκφάνσεις, σαν σύζυγος[viii], γονιός[ix] ή παππούς[x].
Ο Νικηφόρου δεν διαπραγματεύεται τον χρόνο με κάποια φιλοσοφική διάθεση. Ήδη από τον «πλοηγό του απείρου» είχε αρχίσει να εισάγει τον χρόνο και τη μνήμη στην ποιητική του. Με έναν λόγο γεμάτο μεταφορές, ιμπρεσιονιστικές εικόνες και παρομοιώσεις, διαπραγματεύεται τον προσωπικό χρόνο με τρόπο ώστε να μοιάζει με τον χρόνο του αναγνώστη, συνδέοντας έτσι το ατομικό βίωμα με την εμπειρία εκείνου. Ο χρόνος διαστέλλεται και συστέλλεται στον χώρο με αφορμή τα βιώματα, τις αγωνίες και τις μνήμες. Δεν είναι ένας δεσμώτης, αλλά ένας χρόνος λυόμενος, που δεν έχει τη συνηθισμένη γραμμική κίνηση, αλλά αντίθετα είναι τρισδιάστατος όπως το φως. Συνυπάρχει όμως µε τον ιστορικό άνθρωπο, αν και στην συλλογή του Νικηφόρου περιλαμβάνει και τον φυσικό άνθρωπο.
Με τη νέα αυτή συλλογή ο Τόλης Νικηφόρου συνεχίζει την πορεία του στον λυρισμό, με μία καινούρια εικονοπλαστική λειτουργία. Η εικονοποιία του απομακρύνεται από τις παλαιότερες συνθέσεις και περιόδους, μολονότι διατηρεί ακόμα μια συνειρμική κίνηση που αποπνέει οπτιμιστική διάθεση. Παρά τη διατήρηση του φωτός, ως αρχετυπικού συμβόλου αισιοδοξίας, οι εικόνες του διακρίνονται από μία ιμπρεσιονιστική διάθεση που αναδύεται ακριβώς από τη διάχυση του φωτός[xi] και τις φωτοσκιάσεις[xii]. Οι εικόνες του, συχνά θολές, είναι βουτηγμένες στην ομίχλη[xiii] ή θαμπές από τα δάκρυα[xiv]. Τα δάκρυα για πρώτη φορά απαντώνται σε τόση έκταση στην ποίηση του Νικηφόρου. Αισθητοποιούν την αγωνία για τον χρόνο που περνά[xv] και βρίσκουν ισορροπία στην αισιοδοξία του κυρίαρχου φωτός, μέσα στο υπαρξιακό λυρικό πλέγμα της στιχουργικής του.
Στην ίδια ιμπρεσιονιστική διάθεση κυρίαρχα χρώματα είναι το κόκκινο ως φυσική αναφορά[xvi] ή συνειρμικά συνδεόμενο με το αίμα[xvii] και το γαλάζιο[xviii] του ουρανού[xix] ή της θάλασσας[xx], ενώ και η λέξη ορίζοντας[xxi] συνδέεται συνειρμικά με το κυανό χρώμα. Τα δύο ακραία χρώματα του ποιητικού φασματογράφου συνδέονται από λεκτικές αναφορές σε αδιάφορα χρώματα[xxii]. Μία διαρκής κίνηση διακρίνεται σε όλες τις συνθέσεις, που συχνά αισθητοποιείται με τον άνεμο[xxiii] ή τον ενίοτε χώρο[xxiv], που ζωντανεύουν σε μία τρισδιάστατη αναπαράσταση από ήχους μουσικής[xxv] ή μελωδίες[xxvi] και τραγούδια[xxvii].
Επιλογικά, ο Νικηφόρου κοιτώντας κατάματα το πλούσιο φως της ζωής[xxviii] και της άνοιξης[xxix], καθιστά τον χρόνο ανίσχυρο∙ ο φυσικός άνθρωπος μετουσιώνεται σε ποιητικό, σε λέξεις και συναισθήματα. Ο χρόνος δεν έχει κάποια απορρυθμιστική δύναμη πάνω στον ποιητή, παρά τη φθορά που επιφέρει, αλλά αντίθετα, τον βοηθά να αναγεννηθεί μέσα από τη μνήμη και την αθωότητα της περασμένης νιότης[xxx]. Ο χρόνος του Νικηφόρου αλέθει τις μνήμες με μία κίνηση σπειροειδή, σε αντίθεση προς τη δισδιάσταση προσέγγιση του κοινού ανθρώπου. Γιατί ακριβώς η ποίηση είναι το όπλο που πολεμά τον χρόνο και τη φθορά που αυτός επιφέρει σε κάθε φυσικό ον.
[i] αναμέτρηση, ίχνη του δέους, οικογενειακή συγκέντρωση.
[ii] σαν άγριο θηλυκό σαν οπτασία.
[iii] στα μαγεμένα στενοσόκακα, στη χώρα του ίσως και του αν, μαγική εικόνα, ατύχημα στο δάσος των λέξεων, σε θάλασσα ανάμεσα κι ουρανό, η αναβίωση του ονείρου, γυναίκες μόνες, ονειρεύτηκα.
[iv] η αναβίωση του ονείρου, τότε πλημμύριζε η καρδιά, παράξενη απουσία, επιστροφή στην πατρίδα.
[v] άρχοντας και στοιχειό της πόλης, τότε πλημμύριζε η καρδιά.
[vi] στιγμές χαράς, εκπλήρωση, λέξεις του ανέμου, σκιές στο χώμα, επιστροφή στην πατρίδα.
[vii] παιχνιδίζει ένα φως, στιγμές χαράς, στα μαγεμένα στενοσόκακα, εκπλήρωση, μέχρι να μας χωρίσει ο θάνατος, αδιάψευστα, επιστροφή στην πατρίδα.
[viii] μέχρι να μας χωρίσει ο θάνατος.
[ix] τότε πλημμύριζε η καρδιά.
[x] τα τρία μαγεμένα χρόνια σου.
[xi] τότε και αύριο και παντοτινά, σκιές στο χώμα, στιγμές χαράς, στα μαγεμένα στενοσόκακα, γιατί ήρθες τόσο αργά;, οικογενειακή συγκέντρωση.
[xii] το πιο ασήμαντο αντικείμενο, ατύχημα στο δάσος των λέξεων, σκιές στο χώμα, τότε και αύριο και παντοτινά, στα μαγεμένα στενοσόκακα.
[xiii] σαν άγριο θηλυκό σαν οπτασία, στα μαγεμένα στενοσόκακα, στη χώρα του ίσως και του αν, ονειρεύτηκαν, παράξενη απουσία.
[xiv] σε θάλασσα ανάμεσα κι ουρανό, ένα παράξενο ωραίο χαμόγελο, οικογενειακή συγκέντρωση, γυναίκες μόνες, παράξενη απουσία, η αναβίωση του ονείρου.
[xv] ατύχημα στο δάσος των λέξεων, στα μαγεμένα στενοσόκακα, στη χώρα του ίσως και του αν, η αναβίωση του ονείρου.
[xvi] αναμέτρηση, το πιο βαθύ μου κόκκινο, στα μαγεμένα στενοσόκακα, και όμως.
[xvii] οικογενειακή συγκέντρωση, πόσο κοστίζει αυτό το φως.
[xviii] επιστροφή στην πατρίδα, και όμως.
[xix] το πιο βαθύ μου κόκκινο, σε θάλασσα ανάμεσα κι ουρανό, ατύχημα στο δάσος των λέξεων, λέξεις του ανέμου, η αναβίωση του ονείρου.
[xx] σε θάλασσα ανάμεσα κι ουρανό, ατύχημα στο δάσος των λέξεων, στα μαγεμένα στενοσόκακα, εκπλήρωση, άρχοντας και στοιχείο της πόλης.
[xxi] σε θάλασσα ανάμεσα κι ουρανού, εκπλήρωση.
[xxii] εκπλήρωση, μαγική εικόνα, τότε και αύριο και παντοτινά, ατύχημα στο δάσος των λέξεων, σε θάλασσα ανάμεσα κι ουρανού.
[xxiii] λέξεις του ανέμου, σκιές στο χώμα, τότε και αύριο και παντοτινά, στη χώρα του ίσως και του αν, άρχοντας και στοιχειό της πόλης.
[xxiv] σκιές στο χώμα.
[xxv] μαγική εικόνα, στη χώρα του ίσως και το αν, σε θάλασσα ανάμεσα κι ουρανό, ίχνη του δέους.
[xxvi] τότε και αύριο και παντοτινά.
[xxvii] η αναβίωση του ονείρου, μέχρι να μας χωρίσει ο θάνατος.
[xxviii] σαν άγριο θηλυκό σαν οπτασία, το πιο βαθύ μου κόκκινο, σε θάλασσα ανάμεσα κι ουρανό, ηδονική αλχημεία, πόσο κοστίζει αυτό το φως.
[xxix] οικογενειακή συγκέντρωση, να είναι Άνοιξη, τα τρία μαγεμένα χρόνια σου.
[xxx] στιγμές χαράς, στα μαγεμένα στενοσόκακα, η αναβίωση του ονείρου, γιατί ήρθες τόσο αργά;, να είναι Άνοιξη, τα τρία μαγεμένα χρόνια σου.