ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ
«Ο δόκτωρ Ψ ανάμεσα στους άλλους»
Εκδόσεις Κέδρος/2021
145. Η ελληνική ταυτότητα
Πάντα λέω στους νέους ανήσυχους ποιητές που απαγγέλλουν στο κοινό πως διαβάζουμε μόνο για έναν άγνωστο ακροατή. Κάποιον που δεν έρχεται να ακούσει τα ποιήματα μας από υποχρέωση ή από σεβασμό, αλλά για την καθαρή ευχαρίστηση και το πάθος της ποίησης. Αν στο τέλος της βραδιάς ένας ξένος μας σφίξει ντροπαλά τα χέρια, η βραδιά δεν πρέπει να θεωρηθεί αποτυχημένη, ανεξάρτητα από τον αριθμό των ατόμων που προσήλθαν. Σε μια εκδήλωση από τις πολλές θυμάμαι έναν συμπαθέστατο κύριο που πήρε τον λόγο στο τέλος της βραδιάς και με επέπληξε γιατί δεν είχα αναφέρει τον Όμηρο. «Σε κάθε εκδήλωση», μου είπε, «θα πρέπει πρώτα να κάνεις αναφορά στο όνομά του και μετά να λες ό,τι έχεις να πεις».
Απ’ τον Όμηρο διαβάζω πιο συχνά τη φίλια Ιλιάδα, αυτά το έπος για την αντρική φιλία, τη μήνι του Αχιλλέα για τον θάνατο του αγαπημένου του φίλου Πάτροκλου. Η Ιλιάδα εμπεριέχει το λάμδα. Το λάμδα της φιλίας, της ανατολής. Η Οδύσσεια εμπεριέχει το δέλτα της Δύσης. Είναι το έπος πάνω στο οποίο στηρίχθηκε όλος ο δυτικός πολιτισμός, ο θάνατός σου η ζωή μου. Ο Οδυσσέας πουλάει τους συντρόφους του και σώζει το τομάρι του. Φτάνει μόνος του κι ασυντρόφευτος στην Ιθάκη.
Διαβάζω τον Όμηρο σχεδόν κάθε μέρα. Η ελληνική του ταυτότητα παρουσιάζεται διαιρεμένη σε δυο κομμάτια, από την εποχή του βάρδου ανάμεσα στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια, κάτι που προφανώς αντιπροσωπεύει το σχίσμα της ελληνικής ψυχής. Ο Έλληνας, φυτεμένος μεταξύ Ανατολής και Δύσης, έχει αναπτύξει την παράνοια ως επίκτητο χαρακτήρα της εθνικής προσωπικότητάς του ανά τους αιώνες. Ο Έλληνας είναι πάντα με το ένα μάτι στραμμένο προς την Ανατολή και το άλλο προς τη Δύση από τους προϊστορικούς χρόνους, οδηγούμενος από την ανάγκη να φυλάσσει τα σύνορα δεξιά και αριστερά.
Για μένα η Ιλιάδα αντιπροσωπεύει τη φιλία, την Εγγύς Ανατολή, τον αλτρουισμό και την πίστη στον σύντροφο. Η Οδύσσεια, αντίθετα, αντιπροσωπεύει τη Δύση. Δεν είναι το τυχαίο ότι όλος ο δυτικός πολιτισμός εδραιώθηκε και βασίζεται μέχρι σήμερα πάνω στη φιλοσοφία και στο «πράττειν» του Οδυσσέα. Ο Οδυσσέας, αγαπητός στη Δύση, θυσιάζει τους συντρόφους του και επιστρέφει μόνος του στην Ιθάκη, σώζοντας μόνο το δικό του τομάρι. Αυτός ο φιλοτομαρισμός είναι το βασικό χαρακτηριστικό όλου του δυτικού πολιτισμού. Το ατυχές είναι πως υιοθετήσαμε κι εμείς από μιμητισμό τον φιλοτομαρισμό του Οδυσσέα. Τον κάναμε αναπόσπαστο μέρος της ψυχοσύνθεσής μας. Το ο σώζων εαυτόν σωθήτω λοιπόν έχει γίνει πάλι μόδα σε αυτά τα χρόνια βαθιάς ανθρωπιστικής και προσωπικής κρίσης του Έλληνα πολίτη. Ως εκ τούτου, μπορείτε να αθωώσετε εκείνους που βγάζουν τα χρήματά τους στην Ελβετία ή τα κρύβουν στο πάπλωμα.
Όπως λέω σε ένα ποίημα, «για να σώσουμε τον καπιταλισμό, πρέπει όλοι να υποφέρουμε». Αυτή την παράλογη κατάσταση καλείται να στηρίξει ο ελληνικός λαός, χωρίς κανείς να θέτει το ερώτημα κατά πόσον οι Έλληνες είναι πρόθυμοι να κάνουν περισσότερες θυσίες για να σωθεί ο καπιταλισμός, ο οποίος πρέπει να σωθεί ντε και καλά, ακόμη κι αν κάποιος δεν συμφωνεί ή, αν θέλετε, διαφωνεί ανοιχτά με αυτόν.
Εδώ είναι η ιστορική ελληνική «παράνοια». Την αναγνωρίζουμε πλέον σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής (σχέσεις, λογοτεχνία και εργασία), όπως πιστοποιείται από τησυνεχιζόμενη και διαρκώς αυξανόμενη επιθετικότητα μεταξύ μας, τους τσακωμούς, τις διαιρέσεις, τις γρήγορες εναλλαγές της διάθεσης και τα acting out, των οποίων είμαστε όλοι μάρτυρες σε καθημερινή βάση.
Το πολιτικό ζήτημα – επειδή η προσωπική μοναξιά κάθε Έλληνα είναι πλέον πολιτικό ζήτημα και όχι ψυχιατρικό – δεν μπορεί να επιλυθεί με οικονομικά μέτρα. Χρειαζόμαστε απεριόριστη συνδρομή και την ανάπτυξη ιδιαίτερων ικανοτήτων προς εξεύρεση άλλων πόρων: πολιτιστικών και ανθρωπιστικών. Ας επιστρέψουμε λοιπόν και πάλι στο φίλιον της Ιλιάδας.