[…] Σίγουρα εκείνοι οι κερκοπίθηκοι ξέρανε να γελάνε όταν το πρώτο ανθρωποειδές φάνηκε στη Γη. Ναι, ήσανε καλλιεργημένες οι μαϊμούδες και πήδαγαν με χάρη από κλαρί σε κλαρί, ενώ εκείνος ο πρωτάνθρωπος ήταν άγαρμπος και κολλημένος στο χώμα. Οι πίθηκοι ήσανε κορεσμένοι και ήρεμοι. Ζούσανε μια ζωή όλο γνώση και παιχνίδι και τσακώνανε τις ψείρες με μια φιλοσοφική ενατένιση, ενώ εκείνος, ο Νεαντερντάλιος, κίνησε κατσούφης κι άρχισε να περπατάει τον κόσμο καταχειρίζοντας τα πάντα με ένα ρόπαλο. Οι μαϊμούδες το γλένταγαν κει πάνω στα φυλλώματα και του αμολάγανε καρύδες. Καμιά φορά τους έπιανε πανικός, γιατί ενώ οι πίθηκοι τρώγανε καρπούς και τρυφερά φυτά με χάρη και ευγένεια εκείνος έτρωγε σφαχτά και καμιά φορά και τους συνανθρώπους τους. Πελέκαγε τα δέντρα, που έμνησκαν εκεί αιωνόβια, κούναγε τα βράχια από τη θέση όπου τα είχε στήσει ατράνταχτα ο καιρός και καταπατούσε κάθε νόμο και κάθε παράδοση της ζούγκλας. Ήταν άτσαλος, σκληρός, χωρίς καμιά ζωώδη αξιοπρέπεια και πιο οι καλλιεργημένοι πίθηκοι το θεωρούσανε μια βαρβαρική παλινδρόμηση της Ιστορίας. Ακόμα και σήμερα οι τελευταίοι επιζώντες χιμπατζήδες ψηλώνουνε τη μύτη τους περιφρονητικά σαν αντικρύσουν άνθρωπο!…
*
[…] Πράγματι, όλη η προσωπικότητα του ατόμου διαλύεται σαν κόκκος αλάτι μέσα στη θάλασσα κι όμως, ταυτόχρονα, η απέραντη θάλασσα μοιάζει να περιέχεται σε τούτο τον κόκκο. Δεν μπορείς να τον εντοπίσεις σε τόπο και χρόνο, γιατί είναι μια κατάσταση στην οποία η σκέψη χάνει τον προσανατολισμό της και αρχίζει να κυκλογυρίζει, σαν τη βελόνα της πυξίδας όταν σιμώνει στον μαγνητικό πόλο, ώσπου στο τέλος αποσχίζεται από τον άξονά της και ταξιδεύει ελεύθερα στο Διάστημα, σαν μια δέσμη φωτός μέσα στη νύχτα. Και τότε πια έχεις το συναίσθημα πως όλες οι σκέψεις και όλες οι αισθήσεις, ακόμα κι ο πόνος και η χαρά, είναι μονάχα οι φασματικές γραμμές της ίδιας ακτίνας φωτός που διασπάται στο πρίσμα της συνείδησης.
*
[…] Πριν από εκατόν πενήντα χρόνια, τη μέρα που πατήθηκε η Βαστίλη, η κούνια της Ευρωπαϊκής Ιστορίας, που έμνησκε στάσιμη τόσον καιρό, άρχισε ξανά να αιωρείται. Είχε ξεφύγει από την τυραννία με κέφι και με μια φαινομενικά ανεμπόδιστη αδράνεια, είχε πετάξει πάλι κατά πάνω, στον γαλανό ουρανό της Ελευθερίας. Εκατό χρόνια ολόκληρα ανέβαινε όλο και περισσότερο στις σφαίρες του Φιλελευθερισμού και της Δημοκρατίας κι όμως, το βλέπεις, πόσο σταδιακά ο ρυθμός λιγόστεψε και η κούνια που έφθασε στο απόγειο ξανάρχισε να κατρακυλάει. Ύστερα από ένα δευτερόλεπτο ακινησίας πήρε την αντίστροφη φορά με αύξουσα ταχύτητα. Με όση ταχύτητα είχε όταν ανέβαινε τόση είχε και τώρα που έφερνε κείνους που είχανε σκαρφαλώσει πάνω της από την ελευθερία πίσω στην τυραννία. Και όποιοι τύχαινε να κοιτάνε ακόμα κατά πάνω, αντί να γραπωθούνε γερά ζαλίζονταν και πέφτανε.
Όποιος δεν θέλει να ζαλιστεί πρέπει να προσπαθήσει να ανακαλύψει τους νόμους της αιώρησης τούτης της κούνιας. Σίγουρα αντιμετωπίζουμε μια παλινδρομική κίνηση στην Ιστορία. Αιωρούμεθα από τον Απολυταρχισμό προς τη Δημοκρατία και από τη Δημοκρατία πίσω στην ολοκληρωτική Δικτατορία.
Το ποσοστό της ατομικής ελευθερίας, που ένας λαός μπορεί να κατακτήσει και να διατηρήσει, εξαρτάται από το ποσοστό της πολιτικής του ωριμότητας. Η παλινδρόμηση που αναφέραμε πιο πάνω μοιάζει να δείχνει πως η πολιτική ωρίμανση των μαζών δεν ακολουθεί μια συνεχή ανοδική καμπύλη, σαν την ανάπτυξη του ατόμου, αλλά κυβερνάται από πιο περίπλοκους νόμους.
Η ωριμότητα των μαζών έγκειται στην ικανότητά τους να αναγνωρίσουν το δικό τους συμφέρον. Τούτο, όμως, προϋποθέτει μιαν κάποιαν κατανόηση της διαδικασίας παραγωγής και διανομής αγαθών. Η ικανότητα ενός λαού για μια δημοκρατική διακυβέρνηση είναι, συνεπώς, ανάλογη προς τον βαθμό κατανόησης της δομής και λειτουργίας του όλου κοινωνικού συνόλου.
Εφ’ όσον όμως κάθε τεχνική βελτίωση δημιουργεί μιαν επιπλοκή στο οικονομικό σύστημα προξενεί επίσης την εμφάνιση νέων παραγόντων και συνδυασμών, τους οποίους οι μάζες για λίγο δεν μπορούνε να κατανοήσουνε. Κάθε άλμα τεχνικής προόδου αφήνει ένα βήμα πίσω του την αντίστοιχη πνευματική ανάπτυξη των μαζών και άρα προξενεί μια πτώση στο θερμόμετρο της πολιτικής τους ωριμότητας. Χρειάζονται δεκάδες χρόνια, καμιά φορά και γενιές ολόκληρες, για να προσαρμοστεί σταδιακά το νοητικό επίπεδο του λαού στην καινούργια τούτη κατάσταση πραγμάτων και να επαναποκτήσει την ίδια ικανότητα για αυτοδιοίκηση, στην οποία είχε κιόλας φθάσει όταν βρισκότανε σε μια χαμηλότερη πολιτιστική στάθμη. Γι’ αυτό και η πολιτική ωριμότητα των μαζών δεν μπορεί να σταθμιστεί με έναν απόλυτο αριθμό, αλλά μονάχα σχετικά, δηλαδή σε αναλογία με την κρατούσα πολιτιστική στάθμη εκείνης της στιγμής.
Όταν το επίπεδο της μαζικής συνείδησης ταυτίζεται με την αντικειμενική κατάσταση πραγμάτων ακολουθεί αναπότρεπτα η κατάκτηση της Δημοκρατίας, είτε με ειρηνικά είτε με βίαια μέσα. Ώσπου να γίνει το επόμενο άλμα της τεχνικής προόδου, – ας πούμε η ανακάλυψη του μηχανοκίνητου αργαλειού, – που αναπότρεπτα θα περιάγει τις μάζες και πάλι σε μιαν κατάσταση σχετικής ανωριμότητας και θα καταστήσει εφικτή, ή ίσως και αναγκαία, την εγκαθίδρυση μιας κάποιας μορφής απολυταρχικής ηγεσίας.
Αυτή η διαδικασία μπορεί να συγκριθεί με την ανύψωση ενός σκάφους μέσα από τις διαφορετικές συνεχόμενες δεξαμενές ενός καναλιού. Όταν πρωτομπεί στην δεξαμενή το σκάφος βρίσκεται σε χαμηλή στάθμη σχετικά με το εκτόπισμα της δεξαμενής, αλλά, σταδιακά, ανυψώνεται, μέχρις ότου η υδάτινη στάθμη φθάσει στο απώτατο όριο. Αυτό το μεγαλείο όμως είναι ξεγελαστικό, γιατί η επόμενη δεξαμενή είναι ακόμα ψηλότερη και η ανυψωτική διαδικασία πρέπει να ξαναρχίσει. Τα τοιχώματα των δεξαμενών αντιπροσωπεύουνε την αντικειμενική δυνατότητα ελέγχου των φυσικών δυνάμεων, με άλλα λόγια του τεχνικού πολιτισμού. Η υδάτινη στάθμη στην δεξαμενή αντιπροσωπεύει την πολιτική ωριμότητα των μαζών. Θα ήταν άσκοπο να υπολογίζουμε αυτή την ωριμότητα σαν ένα απόλυτο ύψος από την επιφάνεια της θάλασσας. Εκείνο που έχει σημασία είναι το σχετικό ύψος της στάθμης της δεξαμενής.
Η ανακάλυψη της ατμομηχανής ήτανε το εφαλτήριο για μια γοργή αντικειμενική ανάπτυξη και άρα για μια εξ ίσου γοργή, υποκειμενική πολιτική οπισθοδρόμηση. Τώρα η βιομηχανική εποχή είναι νέα στην Ιστορία και υπάρχει άνοιγμα μεγάλο ανάμεσα στην εξαιρετικά περιπλεγμένη οικονομική δομή και στη δυνατότητα των μαζών να την κατανοήσουν. Άρα είναι ευνόητο πως η σχετική πολιτική ωριμότητα των λαών, στο πρώτο ήμισυ του εικοστού αιώνα, είναι μικρότερη από ό,τι ήτανε στο 200 π.Χ. ή στο τέλος της Φεουδαρχικής εποχής.
[…] Πιστέψαμε πως η προσαρμογή των μαζών, έτσι ώστε να αντικαταστήσουνε την εικόνα του κόσμου που είχανε στο μυαλό τους με την καινούργια κατάσταση, ήταν απλούστατη, κάτι που θα μπορούσε κανείς να το μετρήσει με χρόνια, ενώ, σύμφωνα με κάθε ιστορική εμπειρία, θα ήτανε καλύτερο να τη μετρούσαμε με αιώνες. Νοητικά οι λαοί της Ευρώπης δεν έχουν ακόμα αφομοιώσει τις επιπτώσεις της ατμοκίνησης και το κεφαλαιοκρατικό σύστημα θα καταρρεύσει προτού καν οι μάζες το κατανοήσουν.
[…] Η αντιπολίτευση έχει καθήκον και αρμοδιότητα να απευθύνεται στις μάζες μόνον όταν υπάρχει ωριμότητα. Όταν υπάρχει πνευματική ανωριμότητα αυτοί που επικαλούνται την «υψηλή κρίση του λαού» είναι δημαγωγοί. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις η αντίδραση έχει δύο λύσεις: ή να καταλάβει την εξουσία με πραξικόπημα, χωρίς να μπορεί να βασίζεται στη μαζική υποστήριξη, ή με μια βουβή απελπισία να πηδήξει από την κούνια – «και να πεθάνει εν σιωπή».