« Η ελληνικότητα είναι συνείδηση, αλλά με αισθησιακές καταβολές ως προς τη γεωγραφία και τη γλώσσα, και με συναισθηματικές προεκτάσεις ως προς τον άνθρωπο».
Ο Στρατής Χαβιαράς γεννήθηκε στις 28 Ιουνίου 1935 στη Νέα Κίο Αργολίδας[5]. Η καταγωγή του και από τους δύο γονείς του είναι από τη Μικρά Ασία. Οι πρόγονοί του μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή πήραν το δρόμο της προσφυγιάς και εγκαταστάθηκαν στη Νέα Κίο της Αργολίδας με την ίδρυση της νέας πόλης το 1927. Παιδί, ο Στρατής Χαβιαράς έζησε τη φρίκη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι Ναζί εκτέλεσαν τον πατέρα του Χρήστο το 1944, για την αντιστασιακή δράση του στο ΕΑΜ, ενώ η μητέρα του Γεωργία Χατζηκυριάκου εκτοπίστηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Γερμανία, και το σπίτι της οικογένειας κατεδαφίστηκε από τα στρατεύματα κατοχής. Ο ίδιος ήταν τότε 9 ετών. Μπήκε στη βιοπάλη στα 13 του έτη, άρχισε να εργάζεται ως οικοδόμος στην Αθήνα και σε δημόσια έργα στην επαρχία. Τα επίπονα σύνδρομα ελλειμματικής προσοχής και δυσλεξίας τα οποία τον βασάνιζαν, δεν κατέστειλαν τη φυσική του κλίση προς τα γράμματα και τη γραφή. Διάβαζε πολύ στο περιθώριο του χρόνου που είχε μετά τη δουλειά, προσπαθούσε μόνος του να αναπληρώσει τα κενά της εκπαίδευσής του[6]. Η λογοτεχνία τον μαγνήτιζε, και οι πρώτες γραφές του στην εφηβική του ηλικία ήταν θεατρικά έργα και ποίηση.
Σταθμός στην εξέλιξη του στα γράμματα υπήρξε η γνωριμία του (το 1957, στην Αθήνα) με τον Κίμωνα Φράιερ, διακεκριμένο φιλόλογο και μεταφραστή του Ν. Καζαντζάκη στην αγγλική γλώσσα, ο οποίος αναγνώρισε το ταλέντο και το πάθος του για τη λογοτεχνία και τη γραφή και τον προσκάλεσε να εργαστεί μαζί του εντατικά στην Αμερική. Ο Στρατής Χαβιαράς έγινε βοηθός του Φράιερ στη μετάφραση της Οδύσσειας και της Ασκητικής του Καζαντζάκη και στη δακτυλογράφηση της εκτεταμένης αλληλογραφίας μεταξύ τους. Επίσης μετέφραζε στα Ελληνικά και εκφωνούσε στο ραδιόφωνο τις ομιλίες του Φράιερ, στην εκπομπή «Η φωνή της Αμερικής». Μέσω του Φράιερ γνωρίστηκε με σημαντικές προσωπικότητες των γραμμάτων και των τεχνών στην Ελλάδα και στην Αμερική, μεταξύ άλλων, με τους Άρθουρ Μίλερ, Μέριλιν Μονρόε, Τένεσι Γουίλιαμς, Γουίλιαμ Ίντζ, κ.ά. Κατά την παραμονή του στην Αμερική σπούδασε παράλληλα μηχανολογικό σχέδιο (στο Manhattan Tech. Institute, New York) και σχεδιασμό μηχανών (Jefferson School of Commerce, Charlottesville, Virginia), ενώ συνέχισε να ασκείται στη γραφή, δουλεύοντας παράλληλα τα βράδια ως σερβιτόρος. Στο Πανεπιστήμιο της Βιργινίας γνωρίστηκε με τον διακεκριμένο συγγραφέα William Faulkner και συνεργάστηκε με τον νεαρό ταλαντούχο κουβανό συγγραφέα Richard Fariña, τρία χρόνια πριν από τον τραγικό θάνατό του.
Στα ελληνικά γράμματα ο Στρατής Χαβιαράς πρωτοεμφανίστηκε το 1959, με τον δραματικό μονόλογο «Το σκουριασμένο καρφί», το οποίο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό για τα γράμματα και τις τέχνες Καινούρια Εποχή που είχε ιδρύσει ο Γιάννης Γουδέλης (ο ίδιος ακόμα βρισκόταν στην Αμερική όταν δημοσιεύθηκε το έργο του στην Ελλάδα), και αργότερα ερμήνευσε η ηθοποιός Ελένη Κιάμος στο Actors Studio της Νέα Υόρκης.
Επιστρέφοντας στην Ελλάδα το Πάσχα του 1961, βρήκε αμέσως δουλειά (οικοδομικό και μηχανολογικό σχέδιο) στην Αμερικανική Βάση στο Ελληνικό, και επανασυνδέθηκε με φίλους του ποιητές στο πατάρι του Λουμίδη. Την ίδια χρονιά γνώρισε την συγγραφέα Κατερίνα Πλασσαρά, με την οποία ταξίδεψε το 1962 στο Παρίσι, το Βερολίνο και τη Σκανδιναβία και συνέχισε να συγγράφει. Το 1963-64 συνέχισε να εργάζεται στον κατασκευαστικό τομέα, ως επιβλέπων μηχανικός στην κατασκευή του υδροηλεκτρικού φράγματος του Αχελώου, ενώ παράλληλα συνέχιζε την συγγραφή ποίησης. Το 1963 εξέδωσε την πρώτη του ποιητική συλλογή, Η κυρία με την πυξίδα (αυτοέκδοση). Λίγα χρόνια αργότερα, το 1965, εκδόθηκε η δεύτερη συλλογή του Βερολίνο από τις εκδόσεις Φέξη.
Κατά την περίοδο της πολιτικής αναταραχής στην Ελλάδα μετά τον Εμφύλιο, πήρε ενεργό μέρος στα συλλαλητήρια του «Ανένδοτου Αγώνα», ενώ και η ποίησή του αποτυπώνει τις ανησυχίες του για την κοινωνικοπολιτική κατάσταση, την κρίση της δημοκρατίας και τα αδιέξοδα της εποχής. Το φθινόπωρο του 1966 βρήκε δουλειά ως σχεδιαστής στην εταιρία του Walter Gropius, TAC. Εκεί γνώρισε την Αμερικανίδα αρχιτέκτονα Gail Flynn, την οποία παντρεύτηκε το 1967 και μετανάστευσε στις ΗΠΑ – στο Κέιμπριτζ της Μασαχουσέτης όπου βρίσκονταν τα κεντρικά γραφεία της TAC (The Architects Collaborative). Το ίδιο έτος, πριν φύγει για την Αμερική εκδόθηκε η τρίτη συλλογή ποιημάτων του Η νύχτα του Ξυλοπόδαρου, η οποία εκφράζει την αντίθεσή του προς τα ολοκληρωτικά καθεστώτα και κατασχέθηκε από τη Χούντα. Λίγα χρόνια μετά, το 1972, εκδόθηκε από τις εκδόσεις Κέδρος η Νεκροφάνεια, η τελευταία του ποιητική συλλογή στην ελληνική γλώσσα[7].
]
Στο Κέιμπριτζ εργάστηκε ως υπάλληλος στη βιβλιοθήκη Widener του πανεπιστημίου Harvard. Αμέσως συνδέθηκε με μέλη της ευρύτερης πανεπιστημιακής κοινότητας της Μασαχουσέτης, οι οποίοι είχαν δημιουργήσει την “Επιτροπή για την Αποκατάσταση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα” (Committee for the Restoration of the Democratic Government in Greece). Έγινε συντάκτης και ένας από τους εκφωνητές του κυριακάτικου αντιδικτατορικού προγράμματος «The Voice of Greece» στο WILD Radio Boston, το οποίο εξέπεμπε στην περιοχή της Βοστόνης. Όταν με πρωτοβουλία “20 ανώνυμων Ελληνοαμερικανών επιχειρηματιών” οι οποίοι συνεργάζονταν με την Χούντα στην Ελλάδα, η Ομοσπονδιακή Επιτροπή Επικοινωνιών της Αμερικής (Federal Communication Commission – FCC) τους επέβαλε προληπτική λογοκρισία, το πρόγραμμα έκλεισε. Η Επιτροπή δεν σταμάτησε τον αγώνα για την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Ελλάδα και αντικατέστησε την εκπομπή με το μηνιαίο περιοδικό στην Αγγλική γλώσσα, Eleutheria, του οποίου η έκδοση και επιμέλεια ήταν ευθύνη του Στρατή Χαβιαρά. Το 1971 έγινε και μέλος του think tank της αντιδικτατορικής οργάνωσης «Δημοκρατική Άμυνα» στην Αμερική. Το Σεπτέμβρη του 1971, ο Στρατής Χαβιαράς συμμετείχε ως εκπρόσωπος Βορείου και Νοτίου Αμερικής στην Σύσκεψη των αντιδικτατορικών οργανώσεων Ευρώπης και Αμερικής, στην Βόννη της Δυτικής τότε Γερμανίας (σε κτήριο που τους είχε παραχωρήσει ο Willy Brandt, ηγέτης του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος της Γερμανίας), η οποία έγινε με σκοπό να συντονίσουν τις δραστηριότητές τους εναντίον της Χούντας στην Ελλάδα.
Ενόσω εργαζόταν στο Harvard, παρακολουθούσε νυχτερινά μαθήματα Λογοτεχνίας και Ιστορίας, στο School of Continuing Education του Πανεπιστημίου και στα Θερινά του Προγράμματα. Ολοκλήρωσε τις προπτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές του στη λογοτεχνία στα εξ’ αποστάσεως καινοτόμα προγράμματα που προσέφερε το κολέγιο Goddard (BA 1973, MFA 1976). Εκεί γνώρισε, μεταξύ άλλων, τους συγγραφείς John Irving, Raymond Carver, Robert Coover και Richard Ford.
Το 1971 ορμώμενος από το πάθος και το έντονο ενδιαφέρον του για την ποίηση, ξεκίνησε να εκδίδει το περιοδικό ποίησης Arion’s Dolphin.
Το 1973 ήταν έτος – ορόσημο για την λογοτεχνική του πορεία. Αποφάσισε να εγκαταλείψει την ελληνική γλώσσα, έκανε τη μεγάλη στροφή και ξεκίνησε να δημοσιεύει στην Αγγλική. Ποιήματά του δημοσιεύθηκαν σε σημαντικά λογοτεχνικά περιοδικά της Αμερικής, όπως Iowa Review, Dickinson Review, Kayak, Ploughshares, και άλλα. Το ίδιο έτος χώρισε με την Gail Flynn. Η πρώτη συλλογή ποιημάτων του στην Αγγλική, Crossing the River Twice[8], εκδόθηκε το 1976 από το πανεπιστήμιο Cleveland State. Την ίδια χρονιά ξεκίνησε να συζεί με την Heather Cole, βιβλιοθηκονόμο και μετέπειτα Διευθύντρια δύο εκ των μεγαλύτερων βιβλιοθηκών του Harvard, με την οποία απέκτησε μια κόρη, την Ηλέκτρα. Παντρεύτηκε την σύντροφό του Heather Cole αρκετά χρόνια αργότερα, ύστερα από επιθυμία της κόρης τους.
Στο Harvard προβιβάστηκε επανειλημμένως σε θέσεις μεγαλύτερης ευθύνης στην βιβλιοθήκη Widener, ώσπου το 1974 διορίστηκε Διευθυντής των Βιβλιοθηκών Woodberry Poetry Room και Henry Weston Farnswoth Room. Σαν διευθυντής των δύο εξειδικευμένων βιβλιοθηκών του Harvard, ήταν υπεύθυνος για τον εμπλουτισμό των Βιβλιοθηκών με εξειδικευμένες συλλογές από τον αγγλόφωνο κόσμο, οργάνωνε εβδομαδιαίες συσκέψεις ποιητών, παρουσιάσεις βιβλίων, αναγνώσεις ποίησης[9], ομιλίες. Κατά τις δεκαετίες που ακολούθησαν, τις πιο δημιουργικές της ζωής του[10], ξεκίνησε να συγγράφει πιο εντατικά σε πεζό λόγο, και από το 1984 και για 24 έτη συντόνισε εργαστήρια της τέχνης του γραπτού λόγου στο Θερινό Πρόγραμμα του Harvard. Οι πολυσχιδείς δραστηριότητές του[11] περιελάμβαναν και σημαντικές εκδοτικές προσπάθειες, όπως ιστορικές μαγνητοφωνήσεις σπουδαίων ποιητών (Σέιμους Χήνι, Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ), μαζί με τον βοηθό του στην Βιβλιοθηκη και ποιητή Michael Milburn, και το έντυπο περιοδικό λογοτεχνίας Erato. Αργότερα το 1991, ξεκίνησε μια σημαντική εκδοτική προσπάθεια, το Harvard Review, την οποία τώρα συνεχίζει η Christina Tompson και οι συνεργάτες της.
Το 1979 εκδόθηκε από τις εκδόσεις Simon & Schuster το μυθιστόρημά του When the Tree Sings (Όταν Τραγουδούσαν τα Δέντρα) το οποίο τον κατέταξε στη λίστα των καλύτερων συγγραφέων στην Αμερική, εντάχθηκε στη βραχεία λίστα των καλύτερων βιβλίων της χρονιάς στην Αμερική για το Εθνικό Βραβείο καλύτερου πρώτου μυθιστορήματος (Natiοnal Book Awards) και εντάχθηκε στη λίστα των αξιοσημείωτων βιβλίων από το Σύνδεσμο των Βιβλιοθηκών της Αμερικής (ALA Notable Book)[12]. Το 1984, εκδόθηκε το μυθιστόρημά του The Heroic Age (Τα Ηρωικά Χρόνια)[13] από τις εκδόσεις Simon & Schuster, το οποίο επίσης προκάλεσε μεγάλη αίσθηση και απέσπασε διθυραμβικές κριτικές. Και τα δύο βιβλία μεταφράστηκαν σε πολλές γλώσσες του κόσμου και στην Ελληνική.
Ολοκληρώνοντας 40 χρόνια συνολικής υπηρεσίας στο Πανεπιστήμιο, χάρις σε χορηγίες του κινηματογραφιστή Robert Gardner και της ποιήτριας Elizabeth Gray[14], δημιουργήθηκε ετήσια διάλεξη/αναγνώσεις ποίησης, στο τμήμα της Αγγλικής και Αμερικανικής Λογοτεχνίας και Γλώσσας, προς τιμήν του Στρατή Χαβιαρά, που φέρει το όνομα του.
Το 2000, ο Στρατής Χαβιαράς συνταξιοδοτήθηκε από το Harvard[15], αλλά συνέχισε τη διδασκαλία σε εργαστήρια της τέχνης του γραπτού λόγου στο καλοκαιρινό πρόγραμμα του Πανεπιστημίου έως το 2008, συμπληρώνοντας σαράντα έτη υπηρεσίας, οπότε και επέστρεψε μόνιμα στην Ελλάδα. Σαν συγγραφέας επέστρεψε στην ελληνική γλώσσα. Δημιούργησε με επιτυχία τα εργαστήρια τέχνης του γραπτού λόγου στο ΕΚΕΜΕΛ (στο οποίο διετέλεσε Πρόεδρος το 2000) και το ΕΚΕΒΙ, στα οποία φοίτησαν εκατοντάδες νέοι.
Το 2012 διετέλεσε Αντιπρόεδρος στην Εταιρεία Ελλήνων Συγγραφέων και από το 2013 είναι μέλος της συντακτικής επιτροπής του ηλεκτρονικού περιοδικού για το βιβλίο και τις τέχνες Ο Αναγνώστης[16], στο οποίο για τέσσερα χρόνια ήταν και μέλος της επιτροπής βραβείων λογοτεχνίας και συνεχίζει να δημοσιεύει έργα του. Από το 2013 δημοσιεύει ποιήματα και μεταφράσεις ποιημάτων στην Ελληνική στο περιοδικό ποίησης Τα Ποιητικά. Από το 2015 συντονίζει εργαστήρια της τέχνης του πεζού λόγου στο Κέντρο Ελληνικών Σπουδών Ελλάδος του Πανεπιστημίου Harvard[17], στο Ναύπλιο.
Τα έργα της ώριμης περιόδου του, γραμμένα στα Ελληνικά, είναι διηγήματα, ποιήματα, και μαρτυρίες (memoirs[18]) από τους ανθρώπους που γνώρισε και γενικά από τις εμπειρίες των 40 χρόνων που έζησε στην Αμερική. Συνεχίζει να ασχολείται με μετάφραση ποίησης στα Ελληνικά και Αγγλικά. Σημαντικό του έργο ήταν η μετάφραση ποίησης του Σέιμους Χήνι με συνεργάτες στην ελληνική γλώσσα, καθώς και του Καβάφη[19] στα Αγγλικά[20]. Το 2014 εκδόθηκε στην Ελληνική το τελευταίο μέχρι τώρα μυθιστόρημά του Άχνα[21] (Κέδρος).
Ποίηση
Η κυρία με την πυξίδα, αυτοέκδοση, 1963
Βερολίνο, Φέξης, 1965
Η νύχτα του ξυλοπόδαρου, αυτοέκδοση, 1967
Νεκροφάνεια, Κέδρος, 1972
Crossing the River Twice, Cleveland State University, 1976
Millennial Afterlives, a retrospective[22], Wells College Press, 2000
Duty Free Desiderata, Siera Press, 2000
Μυθιστορήματα
When the Tree Sings, Simon & Schuster 1979, Ballantine 1980, Sidwick & Jackson U.K. 1979, Picador U.K. 1980
Όταν τραγουδούσαν τα δέντρα, Ερμής 1980, Καστανιώτης 1999
The Heroic Age, Simon & Schuster 1984, Penguin 1985, Methuen U.K. 1984, King Penguin U.K. 1985
Τα ηρωικά χρόνια, Εκδόσεις Bell 1984, Καστανιώτης 1999
Πορφυρό και μαύρο νήμα, Κέδρος, 2007
Άχνα, Κέδρος, 2014
Μεταφράσεις – Συνεργασίες
Στην Αγγλική: C.P. Cavafy, The Canon, Ερμής[23] 2004, CHS Harvard 2007
Στην Ελληνική: Σέιμους Χήνι, Το Αλφάδι, με τον Μανόλη Σαββίδη, Θεοδόση Νικολάου και Σώτη Τριανταφύλλου, Ερμής, 1999
Σέιμους Χήνι, Αλφάβητα, με τον Γιώργο και Μανόλη Σαββίδη, και χαρακτικά του Δημήτρη Χατζή, ΙΣΤΟΣ, 2000[24]
Charles Simic, Η μουσική των άστρων, με τον Ντίνο Σιώτη, Κοινωνία των (Δε)κάτων, 2010
Εκδόσεις
Eleutheria (περιοδικό), 1970-1974
Arion’s Dolphing (περιοδικό), 1971-1976
35 Post-War Greek Poets, Arion’s Dolphin (ειδικό αφιέρωμα), 1973
Kiss; a collaboration, with Paul Hannigan, John Batki and William Corbett (ειδικό αφιέρωμα), Arion’s Dolphin 1976
Sylvia Plath Reading her Poetry (audio), Caedmon 1980
Ploughshares, International Writing Issue, 1985
ERATO (περιοδικό), 1986-1991 με τον Michael Milburn
Harvard Review (περιοδικό), 1991-2000
The Poet’s Voice; Poets Reading and Commenting Upon their Works (audio), Harvard University Press, 1978
Vladimir Nabokov at Harvard (audio), with Michael Milburn, Poetry Room 1987
Seimus Heaney at Harvard (audio), with Michael Milburn, Poetry Room 1987
Seimus Heaney; a Celebration, a Harvard Review Monograph, 1995
Charlie Simic at Large, Special Issue of Harvard Review, 1997
Σημαντικές συνεργασίες σχετικές με εκδόσεις
Με τον Michael Milburn, ποιητή, βοηθό του στο Woodberry Poetry Room, Harvard, δημιούργησαν το περιοδικό Erato, και ηχογραφήσεις ποίησης και πεζογραφίας από τους λογοτέχνες Vladimir Nabokov at Harvard and Seamus Heaney at Harvard (Audio).
Με τον Μανόλη Σαββίδη συνεργάστηκαν για την μετάφραση στην Ελληνική της ποιητικής συλλογής Το Αλφάδι (The Spirit Level) του Σέιμους Χήνι, μαζί με τους Θεοδόση Νικολάου, Σώτη Τριανταφύλλου.
Με την Helen Dimos, ποιήτρια, συνεργάστηκαν για την μετάφραση στην Αγγλική ποιημάτων του Έλληνα ποιητή Κώστα Παπαγεωργίου (υπό έκδοση).
Διακρίσεις
When the tree sings, Βραχεία λίστα, US National Book
When the tree sings & The Heroic Age, Notable books, American Library Association
Η εφημερίδα Guardian του Λονδίνου επέλεξε το μυθιστόρημα Όταν Τραγουδούσαν τα Δέντρα ως ένα από τα δέκα πιο σημαντικά μυθιστορήματα του 20ου αιώνα[27].
Λογοτεχνικό βραβείο για τις υπηρεσίες του σε άλλους ποιητές στο Harvard, PEN New England Award,
Χορηγία του Robert Gardner (στην αρχή ανώνυμη, ύστερα μαθεύτηκε το όνομά του), πρώην Διευθυντή της Κινηματογραφικής Σχολής του Harvard , στο Τμήμα Αγγλικής κι Αμερικανικής Λογοτεχνίας και Γλώσσας του Harvard, για ετήσια διάλεξη ποιητικής ή ανάγνωση ποίησης (The Annual Stratis Haviaras Lectures at Harvard)[28].
Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια