Στον δρόμο για το ποίημα
I
Πριν γίνει και το παραμικρό βήμα στην δημιουργία ενός ποιήματος, αναδύεται ο ορίζοντας της δυνατότητάς του, η ίδια η δυνατότητα δημιουργίας του. Δεν πρόκειται για μια συνειδητή απόφαση πρακτικού χαρακτήρα: «Θα δημιουργήσω ένα κείμενο, από αυτά που στο πλαίσιο της παράδοσης αναγνωρίζονται ως ποιήματα. Πρόκειται για την αιφνίδια ανάδυση του πρωταρχικού νοήματος με το οποίο η ποίηση μπήκε στην ιστορία μας, στον κόσμο όπου ζούμε και όπως τον ζούμε. Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σαν μια ισχυρή δέσμη συναισθημάτων και σκέψεων, με εσωτερική συνοχή, που ωθούν προς την εκτέλεση ενός αδιόρατου σχεδίου – και μάλιστα επιδιώκοντας κάποιου είδους ικανοποίηση στην ολοκλήρωση αυτού του σχεδίου. Γι’ αυτό, συχνά, το πρώτο βήμα ενός ποιήματος είναι η τελική φράση του – σαν να έχει ήδη δημιουργηθεί. Είναι σχεδόν προφανές πως ο προτελευταίος στίχος του ποιήματος «Περιμένοντας τους Βαρβάρους», του Κ. Καβάφη: Και τώρα τι θα γενούμε χωρίς βαρβάρους, περιλαμβάνει ό,τι ουσιωδέστερο, δίνει ταχύτατα -αν και διαισθητικά- κάποια διαυγέστερη ιδέα για την πρόθεση του ποιήματος – σε βαθμό που ο τελευταίος στίχος: Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν μια κάποια λύσις, κινδυνεύει να χαρακτηριστεί περιττός – από την άποψη της μοντερνιστικής ειρωνείας.
II
Μαζί με την αίσθηση πως ένα ποίημα είναι δυνατόν κάποια στιγμή, αναδύεται και η πρόθεση του ποιήματος. Αναδύεται σαν στοιχειώδης ενέργεια συγκρότησης μιας κατάστασης, που υπερβαίνει την εξωτερική ή εσωτερική εικόνα, η οποία στέκεται στην αρχή-αρχή του ποιητικού ενεργήματος. Έχει μεγάλη σημασία να δημιουργήσουμε αυτήν την κατάσταση και να φανταστούμε έναν κόσμο, όπου είναι εύλογη. Το ποίημα εκφέρεται μέσα σε αυτόν τον κόσμο και αφηγείται, παρουσιάζει, αποφαίνεται ή κάνει και τα τρία αυτά. Έχει μεγάλη σημασία να μπορούμε να πούμε ποιος εκφέρει τον ποιητικό λόγο και για ποιον. Τόσο το ποιητικό όσο και το αναγνωστικό υποκείμενο είναι πλάσματα της φαντασίας του ποιητή. Εννοείται πως τα χαρακτηριστικά τους είναι επεξεργασίες των χαρακτηριστικών πραγματικών υποκειμένων, αφού έτσι λειτουργεί η φαντασία. Η πρώτη ύλη της είναι δανεισμένη από την πραγματικότητα. Ακόμα και η ιδέα πως ένα ποίημα δημιουργείται χάριν του ποιήματος, απλά αντικαθιστά τον πιθανό αναγνώστη με ένα φανταστικό υποκείμενο απόλυτο γνώστη των τεχνικών της ποίησης και τελικά απόλυτο κριτή του αποτελέσματος: ένα υπερβατολογικό -όπως λέει η φιλοσοφία- υποκείμενο, το οποίο όμως δεν είναι παρά μια πλευρά του υποκειμένου, όπως αυτό βρίσκεται μέσα στον κόσμο, προικισμένο με όλες τις πλευρές του, στις οποίες απευθύνεται το ποίημα.
֎ ֎ ֎
Μερικές λανθασμένες απόψεις για την ποίηση
– ΛΕΓΕΤΑΙ ΠΩΣ Η ΠΟΙΗΣΗ είναι αποκλειστική υπόθεση της φαντασίας. Λάθος. Ποίηση δεν μπορεί να παραχθεί δίχως την συνεργασία όλων των ψυχικών λειτουργιών.
– ΛΕΓΕΤΑΙ ΠΩΣ Η ΠΟΙΗΣΗ προκαλεί αποκλειστικά συναισθήματα. Λάθος. Η ποίηση προκαλεί μεταξύ άλλων συναισθήματα.
– ΛΕΓΕΤΑΙ ΠΩΣ Η ΠΟΙΗΣΗ δεν παράγει αλήθειες. Λάθος. Η ποίηση δεν παράγει αλήθειες, όπως τις φαντάζονται η φιλοσοφία και η επιστήμη, οι οποίες άλλωστε αντιλαμβάνονται διαφορετικά η μία την αλήθεια της άλλης. Οι αλήθειες της φιλοσοφίας και της επιστήμης δεν καλύπτουν παρά μόνο ένα μικρό μέρος της πραγματικότητας.
– ΛΕΓΕΤΑΙ ΠΩΣ Η ΠΟΙΗΣΗ έχει αποκλειστικό σκοπό την αισθητική απόλαυση. Λάθος. Η αισθητική απόλαυση είναι ένα από τα αποτελέσματα της ποίησης και ένας από τους στόχους της, ενσωματωμένος στον κύριο στόχο της, που δεν είναι ποτέ ο ίδιος από ποίημα σε ποίημα.
– ΛΕΓΕΤΑΙ ΠΩΣ Η ΠΟΙΗΣΗ είναι αυτό-αναφορικός λόγος, παραπέμπει μόνο στον εαυτό της. Λάθος. Τα ποιήματα δεν είναι αυτιστικά όντα. Ίσα-ίσα το αντίθετο: συμπεριφέρονται σαν επικοινωνιακά όντα. Απαιτούν ποιητές και αναγνώστες, που ζουν μέσα στον κόσμο.
– ΛΕΓΕΤΑΙ ΠΩΣ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ είναι κακή ποίηση. Λάθος. Κακή ποίηση είναι μόνο η κακή ποίηση, όποιο και να είναι το θέμα της.
– ΛΕΓΕΤΑΙ ΠΩΣ Η ΚΑΛΗ ΠΟΙΗΣΗ πρέπει να είναι σύντομη και λιτή. Λάθος. Τα Ομηρικά Έπη, ο Δωδεκάλογος του Γύφτου, το Άξιον Εστί είναι ποιήματα τεράστια και φορτωμένα με πολλά γλωσσικά στολίδια.
– ΛΕΓΕΤΑΙ ΠΩΣ Η ΠΟΙΗΣΗ αναβλύζει έτοιμη από μέσα μας. Λάθος. Η ύλη της ποίησης αναβλύζει σαν άμορφη μάζα πολλών και πολύ διαφορετικών λιωμένων μετάλλων. Η σοβαρή δουλειά αρχίζει από την διαλογή, την μορφοποίηση και την στερεοποίηση της ύλης.
– ΛΕΓΕΤΑΙ ΠΩΣ ΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ σκοτώνουν την ποίηση. Λάθος. Την ποίηση την σκοτώνουν οι κακοί ποιητές – αυτοί που δεν μπορούν να καταλάβουν πως οι κανόνες είναι εργαλεία και πως ενώ ένα κατσαβίδι έχει έχει φτιαχτεί για να βιδώνει και να ξεβιδώνει, αν έχει αρκετά μεγάλη λαβή μπορείς κάλλιστα να το χρησιμοποιήσεις σαν σφυρί.