Ένας ποιητικά κινηματογραφικός κόσμος ταρκοφσκικά πλασμένος
Δεν είναι σπάνιο στην ιστορία της τέχνης μέλη της ίδιας οικογένειας να διαπρέπουν σε διαφορετικές ή ίδιες πτυχές της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της ευτυχούς αυτής συνύπαρξης είναι η ποίηση του πατέρα Αρσένι Ταρκόφσκι και ο κινηματογράφοςτου γιου Αντρέι Ταρκόφσκι.
Ο Αρσένι Ταρκόφσκι γεννήθηκε στις 25-06-1907 στο Ελισάβετγκραντ της Ουκρανίας από γονείς που άνηκαν σε παλιά ρωσική οικογένεια διανοούμενων. Σπούδασε στην Ανώτατη Σχολή Λογοτεχνίας (1925-1929) και λόγω της κριτικής που δέχθηκε για τον μυστικισμό του αποσύρθηκε στην ποίηση και στη μετάφραση ξένης λογοτεχνίας. Για πάρα πολλά χρόνια ο ίδιος ήταν και δημιουργός και ταυτόχρονα κριτής της δουλειάς του, καθώς αρνούνταν να συμβιβαστεί με το σύστημα, δεν εξέδιδε τα ποιήματά του, όσα δε κυκλοφορούσαν, αυτό γινόταν παράνομα. Η πρώτη του συλλογή Πριν το χιόνι (1962) εκδόθηκε μετά τα πενήντα του χρόνια, και πολύ γρήγορα εξαντλήθηκε. Όπως λέει και ίδιος στο ποίημά του “Μεταφραστής” “πούλησε τα καλύτερά του χρόνια για τους ξένους στίχους”.
Θα τους ξοφλήσω το χρέος μου μ΄ έναν θαμπωμένο καθρέφτη
Όπου μέσα του βλέπω των ονείρων μου την άδολη ψευδαίσθηση
Έχοντας μεταμορφώσει πρόσωπο και ύπαρξη σε τεντωμένο τόξο
Των σκεπασμένων με πληγές κέρινων τόπων μου
Θα τους ξοφλήσω το χρέος μου με μια λέξη – βρισιά κατευθείαν
στον εαυτό μου
από το ποίημα «Μεταμόρφωση» στη συλλογή «Λευκή μέρα» [1]
Δεν έγινε ποτέ πραγματικά αποδεκτός από το σοβιετικό καθεστώς, ενώ του έγινε κριτική για μυστικισμό. Υπήρξε ιδιαίτερα αγαπητός στους νεανικούς κύκλους, ενώ στίχοι του μελοποιήθηκαν από ροκ συγκροτήματα. Στο ενεργητικό του είχε 9 συλλογές:
Πριν το χιόνι (1962), Προς τη γη τα γήινα (1966), Μαντατοφόρος (1969), Στίχοι (1974), Λευκή μέρα (1980), Επιλεγμένα έργα (1982), Στίχοι από διάφορες εποχές (1983), Από τη νεότητα στο γήρας (1987), Το ευλογημένο φως (1993 / μετά θάνατο).
Η ποιητική του αντλεί σε ένα βαθμό από τη δυναμική των Ρώσων Συμβολιστών, ενώ για τον ίδιο ο ποιητής είναι μύστης, ένας προφήτης με την έννοια ότι όχι μόνο λέει την αλήθεια, αλλά προβλέπει και το μέλλον.
«Στην ποίηση υπάρχει κάτι εκπληκτικό, γιατί κάθε φορά δημιουργείται μια ισχυρή ποιητική πραγματικότητα που επηρεάζει τον κόσμο μας. Η ποίηση είναι επικίνδυνη ενασχόληση. Το τίμημα το πληρώνει ο ίδιος ο δημιουργός με τον θάνατό του»[2] δήλωνε ο ίδιος και αυτό σε ένα μεγάλο βαθμό επεξηγεί τον ασκητικό τρόπο με τον οποίο χειρίζονταν λέξεις και εικόνες, όντας απλός και ακριβής, πειθαρχημένος, ωστόσο βαθιά λυρικός.
Υποστήριζε επίσης ότι η ποίηση, όπως και κάθε είδους τέχνη, δεν μεταφράζεται ενώ για τον ίδιο και τη δουλειά του, η Μαρίνα Τσβετάγιεβα, μεγάλη ρωσίδα ποιήτρια, είχε δηλώσει «Στον ποιητή τις πρώτες δύο στροφές τις δίνει ο Θεός, τις άλλες δυο τις βρίσκει ο ίδιος. Στον μεταφραστή τις πρώτες δυο στροφές τις δίνει ο ποιητής, οι άλλες δυο πηγάζουν από την έμπνευσή του»[3].
Το ποιητικό έργο του Αρσένι βρίθει νοσταλγίας, έντονης δόσης παιδικής αθωότητας, και μιας ανάγκης επιστροφής στο παρελθόν ή μετάβασης σε ένα αβέβαιο μέλλον. Η φύση και οι αλλαγές της, όπως αυτές συνδέονται και με τον άνθρωπο, η ζωή και ο θάνατος είναι κεντρικά σημεία αναφοράς. Δεν επιδιώκει να αλλάξει, να ερμηνεύσει αλλά να φωτίσει λεπτομέρειες.
Άνθρωπος είμαι στο κέντρο του κόσμου
Πίσω μου εκατομμύρια ρίζες αρχέγονες
Μπροστά μου εκατομμύρια άστρα
Κι εγώ ξαπλωμένος ανάμεσά τους
από το ποίημα «Στο κέντρο του κόσμου» από τη συλλογή «Πριν το χιόνι»[4]
Ο Αρσένι Ταρκόφσκι πέθανε από καρκίνο τον Μάιο του 1989 σε ηλικία 82 ετών. Τον Νοέμβριο του ίδιου έτους του απονεμήθηκε το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας για το έργο του.
Θάνατος δεν υπάρχει
Αθάνατοι όλοι. Αθάνατα όλα
Μην τον φοβάσαι τον θάνατο στα δεκαεφτά
Μήτε στα εβδομήντα
Θάνατος δεν υπάρχει. Ούτε σκοτάδι
Υπάρχει μόνο φως και αλήθεια
από το ποίημα «Ζωή, ζωή» στη συλλογή «Λευκή μέρα»[5]
**
ολέθριος είναι ο θάνατος, μα η ζωή πιο ολέθρια,
και αχαλίνωτη είναι της ζωής η αυθαιρεσία.
Φεύγεις, Λάζαρε; Ας είναι, φύγε!
από το ποίημα «Μετά από τον Πόλεμο, ΙV» [6]
Μεγάλο μέρος του έργου του έγινε γνωστό στον κόσμο, κατά τη δεκαετία του ΄70, μέσα από τις ταινίες του κινηματογραφιστή γιου του Αντρέι Ταρκόφσκι, και ειδικότερα στις ταινίες “Καθρέφτης” (1975), “Στάλκερ” (1979) και “Νοσταλγία”(1983) όπου και ακούγονται ποιήματά του που κάποιες φορές τα διαβάζει ο ίδιος.
Ο ίδιος στη συλλογή του «Λευκή Μέρα», αφιερώνει ένα ποίημά του με τίτλο Διαθήκη στον γιο του Αντρέι
Ο,τι φάνηκε στους βλέποντες, όλα τα είδα,
Σαν το φως της αυγής που φαίνεται μεσ’ από σύμπλεγμα κλαδιών
Να πάρεις και την πίκρα που μάταια κρύβουμε
Απ΄τις κόρες μας και τους γιους μας
—
Ο Αντρέι Ταρκόφσκι γεννήθηκε στις 4 Απριλίου του 1932 και έφυγε από τη ζωή το 1986, στο Παρίσι. Με το έργο του κατάφερε να χαράξει ιστορία στον χώρο του κινηματογράφου αλλά και να εμπνεύσει γενεές καλλιτεχνών σε πάρα πολλούς χώρους.
Ο ίδιος εκτός των άλλων ισχυρίστηκε
Αν δίναμε σημασία στην εμπειρία της τέχνης
και επιτρέπαμε στον εαυτό μας να αλλάξει σύμφωνα με τα ιδανικά της,
θα είχαμε γίνει προ πολλού άγγελοι[7]
Μέσα από τις ταινίες του πραγματεύτηκε τα ζητήματα της φύσης, της θνητότητας του ανθρώπου, των ανθρωπίνων σχέσεων, του Θεού, της προσωπικής αρμονίας αλλά και της μοναξιάς. Μίλησε για την πίστη, την εξορία, αλλά και τη μνήμη. Βαθιά φιλοσοφικός, αναζήτησε την αλήθεια.
Η τέχνη επιβεβαιώνει ο,τι καλό υπάρχει στον άνθρωπο,
ελπίδα, πίστη, αγάπη, ομορφιά, ευσέβεια.
Ο,τι ονειρεύεται και ο,τι ελπίζει.
Όταν κάποιος δεν ξέρει κολύμπι και ρίχνεται στο νερό, το ένστικτο υπαγορεύει στο κορμί του τις κινήσεις που θα τον γλιτώσουν.
Και τον καλλιτέχνη τον καθοδηγεί επίσης κάτι σαν ένστικτο, και το έργο του
προωθεί την έρευνα του ανθρώπου για το αιώνιο, το υπερβατικό, το θεϊκό, συχνά,
παρά την αμαρτωλή συμπεριφορά του ίδιου του ποιητή.
Τα έργα του Αντρέι στον κινηματογράφο είναι:
Ο οδοστρωτήρας και το βιολί (1960), Τα παιδικά χρόνια του Ιβάν (1962), Αντρέι Ρουμπλιόφ (1969), Σόλαρις (1972), Ο Καθρέφτης (1975), Στάλκερ (1979), Νοσταλγία (1983), Θυσία (1986),
Ο Αντρέι επηρεάστηκε βαθιά από την ποίηση του πατέρα του. Πολλές σκηνές των ταινιών του βασίζονται πάνω στα ποιήματά του. Η αγάπη του για τη φωτιά, το νερό, τη φύση, τα απόμακρα ρωσικά τοπία, η άρνηση του θανάτου, η νοσταλγία των παιδικών χρόνων, όλα έχουν ως αφετηρία τον ποιητικό κόσμο του πατέρα του.
Σε μια συνέντευξη που έδωσε είπε τα εξής: «Αναμφισβήτητα ο πατέρας μου είναι ο μεγαλύτερος ζων ρώσος ποιητής. Έχει έναν δυναμικό λυρισμό και ένα πνευματικό σφρίγος που τον καθιστούν ποιητή στην πιο αμιγή του μορφή. Γι’ αυτόν το κυρίαρχο είναι η ενδότερη, η πνευματική διάσταση της ζωής, η αίσθηση του πνευματικού χρέους απέναντι στον τόπο, στη χώρα και στον ρόλο του μέσα σε αυτή».
Συνέδεε έντονα την ποίηση με τον κινηματογράφο[8].
«Με ελκύουν οι ποιητικές συνδέσεις σκηνών. Η λογική της ποίησης στον κινηματογράφο»
«Όταν λέω ποίηση δεν εννοώ κάποιο λογοτεχνικό είδος. Ποίηση είναι ένας ξεχωριστός τρόπος να συνειδητοποιείς τον κόσμο, να συνδέεσαι με την πραγματικότητα. Η ποίηση λοιπόν γίνεται φιλοσοφία που καθοδηγεί τον άνθρωπο όλη του τη ζωή».
«Ορισμένες στιγμές της ανθρώπινης ζωής μόνο με την ποίηση μπορούν να αναπαρασταθούν πιστά. Και ακριβώς σε αυτό το σημείο, οι σκηνοθέτες πολύ συχνά, αντί να καταφύγουν στην ποιητική λογική, χρησιμοποιούν συμβατικά τεχνάσματα».
Συχνά οι ταινίες του κατατάσσονταν στο είδος του λεγόμενου ποιητικού κινηματογράφου, με την έννοια ότι είναι «ο κινηματογράφος που οι εικόνες του απομακρύνονται τολμηρά από το απτό και το συγκεκριμένο, όπως το συναντούμε στην πραγματική ζωή και παράλληλα κατοχυρώνει τη δική του δομική ακεραιότητα. Δημιουργεί σύμβολα, αλληγορίες, και άλλες παρόμοιες μορφές, δηλ. πράγματα που δεν έχουν καμία σχέση με τη φυσική εικονοπλασία του κινηματογράφου. Βασικό στοιχείο του είναι η παρατήρηση. Καθαρή και διαυγής». Ωστόσο, ο ίδιος ποτέ δεν αποδέχθηκε τον χαρακτηρισμό αυτό.
Στα έργα του κάνει ειδικά αναφορές στη νοσταλγία, τη μνήμη, την παιδικότητα.
•«Γενικά οι αναμνήσεις μας είναι πολύτιμες για τον καθένα. Δεν είναι τυχαίο ότι τις χρωματίζει η ποίηση. Και οι ωραιότερες αναμνήσεις των παιδικών μας χρόνων».
•«Ο ποιητής έχει τη φαντασία και την ψυχολογία παιδιού, γιατί όσο βαθυστόχαστες κι αν είναι οι ιδέες του για τον κόσμο, οι εντυπώσεις είναι πάντα άμεσες».
•«Ο ποιητής δεν χρησιμοποιεί περιγραφές του κόσμου, συμμετέχει στη δημιουργία του».
Σε πατέρα και γιο, σε ποίηση και κινηματογράφο, είναι διάχυτος ο λυρισμός, η βαθύτερη σοφία και φιλοσοφία της ζωής και της ανθρώπινης φύσης, η απλότητα αλλά και συνάμα η πολυπλοκότητα της αλήθειας. Και οι δύο δημιουργοί παρέμειναν πιστοί στις αρχές τους, υπηρετώντας το όραμα για τη δική του πανανθρώπινη ουτοπία ο καθένας, χωρίς να στοχεύουν να κερδίσουν την εύνοια των κριτικών και του συστήματος. Υπήρξαν αμφότεροι ατόφιοι δημιουργοί και υμνητές της ζωής και του Ανθρώπου.
Όπως αναφέρει και ο Αντρέι στο βιβλίο του «Σμιλεύοντας τον χρόνο»
Απλώς παρακολούθησε την ταινία και άκου τη μουσική του Μπαχ
και τα ποιήματα του Αρσένι Ταρκόφσκι.
Δες την όπως κοιτά κανείς τ΄αστέρια ή τη θάλασσα,
όπως θαυμάζει ένα τοπίο.
Δεν θα βρεις εδώ μαθηματική λογική γιατί αυτή η λογική δεν μπορεί να εξηγήσει τι είναι ο άνθρωπος και ποιο είναι το νόημα της ζωής.
Βιβλιογραφία:
Ταρκόφσκι, Αρσένι (2007), Πουλιά ταξίδευαν στον δρόμο μας, απόδοση – επιμέλεια Χρήστος Κολτούκης εκδόσεις Ελεγεία,
Ταρκόφσκι, Αρσένι (2008), Χρόνος – Είκοσι πέντε στάσεις στο ποιητικό του έργο, αντί προλόγου Λίνος Ιωαννίδης, μετάφραση Μαξίμ Κισιλιερ – Λίνος Ιωαννίδης, εκδόσεις ‘Ινδικτος
Ταρκόφσκι, Αντρέι (1987), Σμιλεύοντας το χρόνο, εκδόσεις Νεφέλη
[1] Ταρκόφσκι, Αρσένι (2007), Πουλιά ταξίδευαν στον δρόμο μας, απόδοση – επιμέλεια Χρήστος Κολτούκης εκδόσεις Ελεγεία
[2] Ο.π. εισαγωγικό σημείωμα σ. 11
[3] ο.π. εισαγωγικό σημείωμα σ. 12
[4] ο.π. Πουλιά ταξίδευαν στον δρόμο μας, απόδοση – επιμέλεια Χρήστος Κολτούκης
[5] ο.π. Πουλιά ταξίδευαν στον δρόμο μας, απόδοση – επιμέλεια Χρήστος Κολτούκης
[6] Ταρκόφσκι, Αρσένι (2008), Χρόνος – Είκοσι πέντε στάσεις στο ποιητικό του έργο, αντί προλόγου Λίνος Ιωαννίδης, μετάφραση Μαξίμ Κισιλιερ – Λίνος Ιωαννίδης, εκδόσεις ‘Ινδικτος
[7] Ταρκόφσκι, Αντρέι (1987), Σμιλεύοντας το χρόνο, μετάφραση Σεραφείμ Βελεντζάς, εκδόσεις Νεφέλη
[8] Ο.π., Σμιλεύοντας το χρόνο, εκδόσεις Νεφέλη