Πρόκειται για μια σειρά σύντομων άρθρων που αφορούν την performance poetry / επιτελεστική ποίηση, ένα δια-πολύ-καλλιτεχνικό είδος ποίησης (inter-disciplinary poetry art), που προσβλέπει σε μια πολυεπίπεδη και πολυαισθητηριακή ποιητική εμπειρία. Ευχαριστώ θερμά τον ποιητή Αντώνη Σκιαθά και τον ποιητή / καθηγητή Τριαντάφυλλο Κωτόπουλο για την ευκαιρία που μου δίνουν να συστήσω στο αναγνωστικό κοινό του Culturebook το σχετικά καινούργιο αυτό ποιητικό είδος. Να σημειώσουμε ότι, ήδη από το καλοκαίρι 2020, η performance ποίηση έχει ενταχθεί, ως αντικείμενο σπουδών, στο Διιδρυματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας.
Η περιοδικότητα των δημοσιεύσεων είναι ανά δεκαπέντε ημέρες, με μια συνέχεια ως προς τα ζητήματα που θα διεξέρχονται κάθε φορά. Το κάθε κείμενο συνοδεύεται από ένα video με αναφορά στην εγχώρια ή τη διεθνή ποιητική «σκηνή».
«Η αποκοπή από τη σωματικότητά μας παράγει μια κατάσταση αποξένωσης από την έννοια του βιώματος». Συνέντευξη με τον ερευνητή της performance art, Γιάννη Μήτρου
Ο Γιάννης Μήτρου είναι διδάσκων στο τμήμα Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών του ΑΠΘ, με επιστημονικό αντικείμενο τη «Φαινομενολογία και Ψυχανάλυση της ζωντανής τέχνης», καθώς και ιδρυτής του Διεθνούς Ερευνητικού Εργαστηρίου Παραστατικών Τεχνών «Alma Kalma». Μέσα από τις μελέτες και τις δράσεις του διερευνά τη σχέση της τραγωδίας και του αρχαίου δράματος με την τέχνη της επιτέλεσης, καθώς και την πρακτική του μετατονισμού του ποιητικού λόγου σε σωματικό ποιητικό λόγο, μια μέθοδος που ο ίδιος την ονομάζει «Παριστάμενο Ποιητικό Λόγο». Ο λόγος και το σώμα –η «φωνητική», δηλαδή, και η «σωματική δομή»– αντιμετωπίζονται εδώ ως ξεχωριστά «σύνολα» που, διατηρώντας τη μοναδικότητά τους, συνθέτουν μια νέα «ενιαία δομή». Tο όλον εστιάζει, πλέον, όχι τόσο στον ποιητικό λόγο και την ώσμωσή του με την τέχνη της επιτέλεσης από τον ίδιο τον ποιητή (performance poetry), όσο «στη σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ των καταστάσεων στο πλαίσιο μιας δομής», εν προκειμένω, ενός καλλιτεχνικού επιτελεστικού έργου (performance art). Η μέθοδος του «Παριστάμενου Ποιητικού Λόγου», δηλαδή, αφορά στο ευρύτερο πεδίο της τέχνης της επιτέλεσης, παραμένοντας ωστόσο ένα modus operandi για έναν επιτελεστή-ποιητή.
Η συνάντησή μου με τον Γιάννη Μήτρου έγινε στην πόλη της Θεσσαλονίκης.
Ερώτ.: Αν η φωνητική ομιλία, ως στοιχείο ανθρωπινότητας, γεννιέται από το σώμα, πώς και γιατί, στο πλαίσιο της τέχνης της επιτέλεσης, λέγεται ότι «επιστρέφει» ως «σώμα» και όχι ως νόημα;
Απ.: Το φαινόμενο της ομιλίας χαρακτηρίζει την ανθρώπινη κατάσταση. Είμαστε ομιλούντα όντα και η σημασία των ήχων που παράγονται από το φαινόμενο αυτό αφορά τόσο στη δομή της γλώσσας όσο και στην επικοινωνιακή της συνθήκη που αποδίδει το νόημα (περιεχόμενο) στα λεκτικά ηχοσύνολα. Στη φαινομενολογία της γλώσσας του Maurice Merlea-Ponty διακρίνουμε τη νοηματική επεξεργασία από το καθεαυτό φαινόμενο της φώνησης. Όντως, η φωνή είναι ένα σωματικό φαινόμενο, γεγονός που χαρακτηρίζει το εκφέρον (ο ήχος ως σημαίνον) από το εκφερόμενο (νοηματοδότηση του ήχου). Κατά συνέπεια, οι ηχητικές δράσεις των Ντανταϊστών, λόγου χάριν, αλλά και η ζωντανή ποίηση των Beatnik, δεν παύουν να είναι και σωματικές δράσεις. Είναι performances που επαναφέρουν μια πολύ παλιά τέχνη. Αυτή του ζωντανού λόγου, η οποία είναι παγκόσμια και χαρακτηριστική του τρόπου αφήγησης των μύθων εντός της ομάδας.
Ερώτ.: Performance art, Ποίηση και Ποιητικό…
Απ.: Η performance art είναι ένας ιστορικός όρος. Δηλώνει την καταγωγή των ζωντανών δράσεων από το ’50 και μετά, που ήταν ο χώρος των εικαστικών. Οι δράσεις αυτές δεν προέρχονταν από δρώντες που κατείχαν, απαραίτητα, τεχνικές σώματος και λόγου. Ήταν, κυρίως, καλλιτέχνες με εικαστικό έργο. Οπωσδήποτε όμως, και εντός του εικαστικού πεδίου, η αναγκαιότητα που προέκυψε για μια «επιστροφή» στο σώμα χαρακτηρίζει την καλλιτεχνική δράση. Η performance art δεν είναι, κατ’ ανάγκη, μια ποιητική τέχνη, με την έννοια, που αποδίδει ο Πλάτων στο «ποίημα» ως τέτοιο. Από την άλλη, το Ποιητικό αφορά στην τέχνη ως προς τη ζωντανή της παρουσία και την επινοητική διαδικασία του δημιουργού. Πρόκειται για το ποιητικό συμβάν, κατά Alain Badiou, που σχετίζεται θεμελιωδώς με τις αλήθειες, τις οποίες ενεργοποιεί για λογαριασμό της φιλοσοφίας.
Η γραφή ενός ποιήματος είναι ήδη μια επιτελεστική (performative) διαδικασία, είτε αποδοθεί παραστασιακά είτε παραμείνει στη γραπτή του μορφή. Ένα ποίημα προφορικής παράδοσης, όπως ήταν, για παράδειγμα, τα ομηρικά έπη, διαδίδονταν μέσα από την παραστασιακή ανάπτυξη του λόγου. Η μουσική αποτελούσε τον ρυθμικό τελεστή και ο δρών απήγγειλε δημιουργώντας ηχητικά τοπία που μεταβίβαζαν, μέσα από τη ρυθμικότητα και την ένταση του δρώντος, τις ψυχοσυναισθηματικές καταστάσεις των ηρώων. Η αρχαία τραγωδία είναι ένα πέρασμα από τη συλλογική δημιουργία στην ατομική, η οποία όμως σχετίζεται πάντα με την κοινωνία. Εκεί οι ποιητές γράφουν τα ποιήματα-τραγωδίες τους, αλλά με τρόπο που αφορά στην παραστασιακή τους απόδοση. Δηλαδή, οι μετρικές που αναπτύσσουν –και που παράγουν μια μορφή παρτιτούρας του λόγου– εξυπηρετούν αυτή την πρόθεση. Να παρασταθεί ο λόγος. Η συν-κίνηση να προκύψει από τις ηχητικές ενότητες και τη διαλεκτική ήρωα-χορού, ατόμου-κοινωνίας. Ο μύθος έτσι μετασχηματίζεται σε πολιτικό-αισθητικό γεγονός δημιουργίας. Και εδώ, λοιπόν, πρόκειται για μια σωματοποιημένη εκδοχή του λόγου, ιδιαίτερα επεξεργασμένη και λειτουργική. Είναι μια πολύπλοκη performance.
Στη συγχρονία υπάρχει μια αυξανόμενη τάση κάποιων ποιητών να θέλουν να εγγραφούν στην performance μέσα από τη δραματοποιημένη εκδοχή της ζωντανής ανάγνωσης των ποιημάτων τους από τους ίδιους, ως δρώντες. Το πρόβλημα εδώ είναι η αναγνώριση του ορίου ανάμεσα στη θεατρικοποίηση του ποιητικού κειμένου και στη δράση σε ενεστώτα χρόνο με εξωθεατρικό κώδικα. Επίσης, είναι άλλο μια ζωντανή δράση δομημένη πάνω σε ένα ποίημα από τον ίδιο τον ποιητή που το έγραψε και άλλο μια καλλιτεχνική performance που μπορεί να ενέχει ποιητικό λόγο αλλά χαρακτηρίζεται, κυρίως, από την ενδογενή ποιητικότητά της. Θεωρώ ότι η απόφαση να σωματοποιήσω ένα ποίημα δημιουργεί μια νέα κατάσταση, η οποία το μετασχηματίζει σε μιαν άλλη επιτέλεση που ξεπερνά τον γραπτό λόγο και ίσως να συγκρούεται μαζί του. Εδώ εγείρονται ερωτήματα που αφορούν στην προθετικότητα του εγχειρήματος, καθώς και στη μεθοδολογική προσέγγισή του.
Ερώτ.: Θεωρείτε ότι υπάρχουν συγκεκριμένα στοιχεία του ποιητικού λόγου που ευνοούν τη μεταλλαγή του σε «Παριστάμενο Ποιητικό Λόγο»;
Απ.: Καταρχήν, η έρευνα του Εργαστηρίου που διευθύνω κινήθηκε στην παραστατική δυναμική αρχαίων κειμένων από διαφορετικούς πολιτισμούς, επικεντρώθηκε στο ποιητικό λόγο της αρχαίας τραγωδίας, ενώ παράλληλα εργαζόταν μεθοδικά πάνω στην ηχητική ποιότητα του ελλειπτικού μπεκετικού λόγου. Η επέκταση σε άλλους ποιητές με ιδεολογικό ενδιαφέρον για εμάς, όπως ο Allen Ginsberg και ο Heiner Müller, ακολούθησε τα ίδια μεθοδολογικά εργαλεία. Θα έλεγα, λοιπόν, ότι κάθε ποιητικό κείμενο μπορεί να μετασχηματιστεί σε παραστασιακή μορφή.
Ερώτ.: Ποια αναγκαιότητα της σύγχρονης ζωής προκαλεί αυτή την ανάγκη «επιστροφής στο σώμα», αλλά και στην τελετουργία ως τέχνη; Πρόκειται για κάτι νέο; Ή για κάτι πολύ παλιό;
Απ.: Η παραστατική ιδιότητα (Andre Leroi-Gourhan) και η τελετουργική ιδιότητα τουανθρώπου είναι θεμελιακές για τη σχέση του με τον Κόσμο που αντιλαμβάνεται και προσπαθεί να ερμηνεύσει. Το τελετουργικό στοιχείο σχετίζεται άμεσα με τον συμβολικό τρόπο που επεξεργάζεται τα συμβάντα, τα οποία αποτελούν ριζώματα στην ανθρώπινη φύση. Το πιο δύστοπο είναι αυτό του θανάτου. Η παραστασιακή ιδιότητα εμπεριέχεται στην τελετουργική. Όμως, προσοχή. Μια τελετουργία ενεργοποιεί τους συμμετέχοντες σε αυτήν όταν είναι ζωντανή. Και δεν είναι μια θεατρική αναπαράσταση μιας ήδη υπάρχουσας τελετουργίας. Είναι κάτι που εμφανίζεται στο εδώ-και-τώρα της δημιουργίας και ενεργοποιεί δομικά τους συμμετέχοντες. Είναι άλλο να χρησιμοποιήσω με επινοητικό τρόπο τεχνικές σώματος και λόγου που ανήκουν σε τελετουργίες και άλλο να χρησιμοποιώ μιμητικά τις φόρμες των τεχνικών αυτών. Κατά συνέπεια, εδώ ανιχνεύουμε μεν κάτι πολύ παλιό, με το άνοιγμά του όμως στη συγχρονία. Το αξίωμα που έθεσε ο Jerzy Grotowski ήταν ότι κάθε προσομοίωση μιας τελετουργίας αποτελεί μια πράξη μη αλήθειας.
Ερώτ.: Σε αυτό τον ανεστραμμένο κόσμο τι ελπίδα έχουν να φωτιστούν τα σκοτάδια ως ριζική αλήθεια της ύπαρξης; Από ποια αποκοπή κινδυνεύει ο σύγχρονος άνθρωπος;
Απ.: Η αποκοπή από τη σωματικότητά μας και άρα τη χωρικότητά μας, δηλαδή, τη δυνατότητά μας να υπάρχουμε ως όντα σε έναν αληθινό χώρο που, στον ίδιο χρόνο μέσα στον οποίο ενεργοποιεί το φαντασιακό μας και το συμβολικό, παράγει και μια κατάσταση αποξένωσης από την έννοια του βιώματος. Πλέον, το βίωμα τείνει να προσομοιώνεται στον κυβερνοχώρο. Μετατρέπεται σε κυβερνο-βίωμα. Ωστόσο η αντίσταση ως τέτοια, σε κάθε επίπεδο της κυρίαρχης βιο-εξουσίας, στο τέλος έχει να κάνει με αληθινά σώματα και αληθινούς χώρους. Η τέχνη στη ζωντανή της διάσταση οφείλει να αναγνωρίζει αυτή την απόσυρση του σωματικού και να στρέφεται σε ένα είδος «επιστροφής» στο σώμα, που είναι όμως περισσότερο ένα είδος «περάσματος» σε μια θεμελιώδη, βαθιά ανθρώπινη υπαρξιακή κατάσταση. Αυτή του σώματος και της σχέσης του με τα άλλα σώματα.
Ερώτ.: Λίγα ακόμη λόγια για τη μέθοδο του «Παριστάμενου Ποιητικού Λόγου». Από πού αντλεί; Πού στοχεύει;
Απ.: Η μέθοδος του «Παριστάμενου Ποιητικού Λόγου», που ανέπτυξα μαζί με την ομάδα μου τα τελευταία δέκα χρόνια, έχει τη ρίζα της στην τετραετή έρευνά μας πάνω στα ομαδικά αρχαϊκά τραγούδια, τα οποία ονομάσαμε «τελεστικά». Η έννοια του «τελεστικού» αφορά στη μαθηματική της διάσταση, αυτή του operator (τελεστή), που ως μαθηματικό αντικείμενο έχει την ιδιότητα να επιδρά μετασχηματιστικά. Οπότε, ένα τελεστικό τραγούδι, με τον ρυθμό, τη μελωδία και τη σωματικότητα που διαθέτει, επιδρά μετασχηματιστικά στην ψυχοσυναισθηματική κατάσταση του δρώντα και δίνει μια δυναμική στον λόγο και στη δράση, επηρεάζοντας, τελικά, τη νοηματική απόδοση των κειμένων που χρησιμοποιούνται, καθώς και των σωματικών δράσεων που τα ακολουθούν. Στη συνέχεια, μέσα από τη γλωσσολογική και φωνηματική μελέτη των κειμένων που χρησιμοποιήσαμε (Οιδίπους, Beckett, Miller κ.ά.) προέκυψε μια μετρική λογική με κάποιους κανόνες που λειτουργούν σε ένα ανοιχτό σύστημα μελέτης. Η σύνδεση με το σώμα είναι εντός της λογικής αυτής. Επεκτείνοντας τη λογική των τελεστών, κάθε ήχος και κίνηση ή αντήχηση μπορεί να λειτουργήσει μετασχηματιστικά στον λόγο, αποδίδοντάς του ρυθμό και επανοηματοδοτώντας τον μέσα από την ηχο-σωματική του παράσταση. Οπωσδήποτε πρόκειται για μια μεθοδολογία που απαιτεί εκπαίδευση και μιαν άλλη αντίληψη σχετικά με το τι είναι «ζωντανός λόγος».
Στο επόμενο: Η επιτελεστική ποίηση ως «τέχνη των διαμέσων».
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Μήτρου Γ. (2020), Performance Art – ασυνείδητο σώμα, παραστασιακή πράξη, εκδ. Μπαρμπουνάκης, Θεσσαλονίκη.
Μήτρου Γ. (2017), Φαινομενολογία του ασυνείδητου: το παράδειγμα του λακανικού πεδίου (Ανέκδοτη διδακτορική διατριβή). Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο σε συνεργασία με το Paris 8, Department de Psychanalyse.
Μήτρου Γ. (2015), Επιστροφή στο Σώμα, Επιστροφή στην Αναγέννηση, Θεσσαλονίκη: Εργαστήριο Έρευνας Παραστατικών Τεχνών Alma Kalma.
«Medea-Lust» (2016). Alma Kalma R. L. P. A.
* Η Γεωργία Βεληβασάκη γράφει ποίηση, στίχους, έμμετρα παραμύθια, θεατρικά έργα και διηγήματα. Ασχολείται με το τραγούδι, το μουσικό θέατρο και την τέχνη της performance, ως ερμηνεύτρια και δημιουργός, στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Σπούδασε μουσική και θέατρο (Θέατρο των Αλλαγών, Α4Μ Κέντρο Παραστατικών Τεχνών κ.ά.) Είναι αριστούχος του τμήματος Ευρωπαϊκού Πολιτισμού (Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο), όπως και του Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Δημιουργική Γραφή» (Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας), ενώ ολοκλήρωσε τα Προγράμματα Επαγγελματικής Επιμόρφωσης & Κατάρτισης «Performance/Θεωρητικές Προσεγγίσεις, Πρακτικές Εφαρμογές» και «Εκπαίδευση Εκπαιδευτών Ενηλίκων» του ΕΚΠΑ. Συνεργάζεται, ως διδάσκουσα, με το Διιδρυματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Δημιουργική Γραφή» (Π.Δ.Μ.).
Στο εργοβιογραφικό της περιλαμβάνονται λογοτεχνικά έργα, που έχουν βραβευθεί, εκδοθεί και παρουσιαστεί επί σκηνής, καθώς, επίσης, εκτενής προσωπική δισκογραφία, αλλά και συμμετοχές σε έργα άλλων καλλιτεχνών.
Περισσότερα: http://www.velivasaki.gr/biography/
Προηγούμενο άρθρο: Βίωμα αντί για θεατρικότητα. Επιτέλεση αντί για δράμαhttps://www.culturebook.gr/texnes/performance-poihsis-9.html?fbclid=IwAR1XEZVHFGWGdywX12w8S_7odk0vbXe1qfw4rcW3Jg2g2uQmQS-ut2kVk5Q
Post cover: Γιάννης Μήτρου. «Μαύρο Τετράγωνο», ΕΡΤ3