Γεωργία Βεληβασάκη,”Αυτή, το άτομο μηδέν ΤΚ ΤΚ Λ ΤΚ ΙΙΙ”, εκδόσεις ΣΜΙΛΗ, 2024
Γράφει η Κατερίνα Λιάτζουρα
Η ποιητική συλλογή της Γεωργίας Βεληβασάκη, «Αυτή, το άτομο μηδέν ΤΚ ΤΚ Λ ΤΚ ΙΙΙ» (εκδόσεις Σμίλη, 2024), αποτελεί μια τολμηρή και καινοτόμα προσέγγιση στην νεοελληνική ποίηση, συνδυάζοντας πρωτοπόρες -για τα ελληνικά δεδομένα- μορφές ποιητικής έκφρασης και γραφικής αποτύπωσης, με την εξίσου πρωτοπόρα εξερεύνηση των φανερών και αφανών πτυχών σε ζητήματα που άπτονται της γυναικείας ταυτότητας.
Η Βεληβασάκη υιοθετεί μια πρωτότυπη και μοντέρνα μορφή, απομακρυνόμενη από τις παραδοσιακές δομές της σύγχρονης ποίησης στην Ελλάδα. Η συλλογή χαρακτηρίζεται από την έντονη χρήση της ποιητικής περφόρμανς, δημιουργώντας μια νέα πρόταση στην σύγχρονη ελληνική ποιητική έκφραση. Με ελεύθερο στίχο και ασυνήθιστες τυπογραφικές επιλογές, τη χρήση διαφόρων γραμματοσειρών, μεγεθών και διατάξεων στον χώρο της σελίδας, στοιχεία που προσδίδουν μια δυναμική και πολυδιάστατη αίσθηση, καθιστούν κάθε ποίημα όχι μόνο ανάγνωσμα αλλά και οπτικό έργο τέχνης, αποτελούν συνειδητή επιλογή της ποιήτριας, για να ενισχύσει την αισθητική εμπειρία του αναγνώστη. Η ποίηση της Βεληβασάκη δεν υπακούει σε παραδοσιακούς κανόνες μετρικής ή ρίμας, κανόνων και κανονιστικών περιορισμών της γραφής και της αποτύπωσης του ποιητικού λόγου, αλλά αντίθετα εκμεταλλεύεται την ελευθερία του σύγχρονου ποιητικού λόγου. Οι στίχοι κυμαίνονται από πυκνές, συμπυκνωμένες εκφράσεις, σχεδόν αποσπασματικές, μέχρι εκτενείς, αφηγηματικές ροές, δημιουργώντας μια εναλλαγή που κρατά τον αναγνώστη σε συνεχή εγρήγορση. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία της μορφής είναι η χρήση του χώρου στη σελίδα. Τα ποιήματα δεν εκτυλίσσονται πάντα σε γραμμική διάταξη αλλά «αναπτύσσονται» οργανικά, σαν εικαστικές συνθέσεις. Μερικές φορές οι λέξεις είναι διασκορπισμένες, σαν να αιωρούνται στο κενό, ενώ άλλοτε στοιβάζονται η μία πάνω στην άλλη, προκαλώντας την αίσθηση ασφυξίας. Αυτή η οπτική διάταξη λειτουργεί ως προέκταση του νοήματος των ποιημάτων, καθώς οι τοποθετήσεις των λέξεων υπαινίσσονται συναισθήματα, εντάσεις ή ακόμα και ρυθμούς ανάγνωσης. Σε κάποια σημεία, οι λέξεις μοιάζουν να σχηματίζουν εικόνες, ενισχύοντας τη συμβολική διάσταση των ποιημάτων. Αυτή η προσέγγιση συνδέει το έργο με την οπτική ποίηση και το ποιητικό installation art, αναδεικνύοντας τη δύναμη του γραπτού λόγου ως πολυαισθητηριακή εμπειρία. Επιπλέον, η συλλογή ενσωματώνει στοιχεία από άλλες μορφές τέχνης, όπως τη μουσική και το θέατρο, αντανακλώντας την πολυδιάστατη καλλιτεχνική ταυτότητα της δημιουργού. Αυτή η διαθεματική προσέγγιση ενισχύει την πρωτοτυπία του έργου και προσφέρει μια ολοκληρωμένη αισθητική εμπειρία. Υπάρχουν σημεία όπου η ποίηση δεν προορίζεται απλώς για ανάγνωση αλλά για εκφορά – οι φράσεις μοιάζουν με σκηνοθετικές οδηγίες, σαν να ενθαρρύνουν την προφορική απαγγελία. Ορισμένα ποιήματα θυμίζουν σπαράγματα μονολόγων, με επαναλήψεις και παύσεις που παραπέμπουν σε θεατρικές τεχνικές, κάνοντας τη γλώσσα να λειτουργεί σαν ήχος και ρυθμός, πέρα από το αμιγώς νοηματικό της περιεχόμενο. Επιπλέον, η συλλογή ενσωματώνει τεχνικές της σύγχρονης ψηφιακής εποχής. Αναφορές σε ηλεκτρονικές διεπαφές, αποσπασματικές φράσεις που θυμίζουν μηνύματα κειμένου, ακόμα και σημεία που προσομοιώνουν τον ρυθμό των social media, δίνουν στην ποίηση μια αίσθηση επικαιρότητας. Μέσα από αυτή τη μορφική καινοτομία, η Βεληβασάκη συνομιλεί με τη σύγχρονη πραγματικότητα, γεφυρώνοντας την ποίηση με τη διαρκώς εξελισσόμενη γλώσσα της τεχνολογικής εποχής. Τελικά, η μορφή της συλλογής δεν λειτουργεί απλώς ως μέσο έκφρασης του περιεχομένου αλλά και ως οργανικό μέρος του νοήματος. Η πρωτότυπη προσέγγιση δημιουργεί μια νέα ποιητική πρόταση που αμφισβητεί τα όρια μεταξύ λόγου, εικόνας και περφόρμανς, καθιστώντας τη συλλογή ένα συναρπαστικό εγχείρημα στη σύγχρονη ελληνική ποίηση.
Όμως όσο κι αν η μορφή της ποιητικής συλλογής αποτελεί μια ριζοσπαστική και καινοτόμα πρόταση στην ποιητική τέχνη της Βεληβασάκη, δεν θα μπορούσα να μην αναφερθώ και στο περιεχόμενο αυτής της εξαιρετικής ποιητικής συλλογής. Ο τίτλος της, «Αυτή, το άτομο μηδέν ΤΚ ΤΚ Λ ΤΚ ΙΙΙ» φέρει έντονο συμβολισμό και σημειολογικό βάθος και είναι πολυεπίπεδος. Το «Αυτή» υποδηλώνει μια γυναικεία παρουσία, η οποία όμως ταυτίζεται με την έννοια της ανυπαρξίας ή της εκμηδένισης, εγείροντας ερωτήματα για τη θέση της γυναίκας και της ατομικότητας. Η φράση «άτομο μηδέν» μπορεί να αναφέρεται σε μια οντότητα που βρίσκεται στο περιθώριο, σε ένα πρόσωπο που έχει απωλέσει την ταυτότητά του υποδηλώνοντας πιθανώς την ανωνυμία, την ακύρωση της ταυτότητας ή μια ύπαρξη σε οριακή κατάσταση ή μπορεί και να αναφέρεται σε ένα σημείο μηδέν, μια υπαρξιακή αφετηρία, που να παραπέμπει και σε επιστημονικούς ή φιλοσοφικούς συμβολισμούς, όπως το σημείο εκκίνησης ή την έλλειψη υποκειμενικότητας. Η ακολουθία «ΤΚ ΤΚ Λ ΤΚ ΙΙΙ» θυμίζει κώδικα ή ακατανόητο μήνυμα ή αποσπασματική ακολουθία σημείων, παραπέμποντας σε μια γλώσσα που πρέπει να αποκρυπτογραφηθεί. Η χρήση συμβολικών γραμμάτων και αριθμών μπορεί να δηλώνει την απόπειρα μιας αποκρυπτογράφησης ή έναν αποσπασματικό λόγο, ενισχύοντας το αίσθημα απομόνωσης. Το επαναλαμβανόμενο «ΤΚ» θυμίζει μηχανικό ήχο, συμβολίζοντας αποπροσωποποίηση, ενώ το «ΙΙΙ» μπορεί να αναφέρεται σε μια ιεραρχία, μια ακολουθία ή ακόμα και σε ένα τρίπτυχο εννοιών. Συνολικά, ο τίτλος λειτουργεί ως ένα αινιγματικό κάλεσμα για ενδοσκόπηση και ερμηνεία.
Η Βεληβασάκη εστιάζει στη γυναικεία ταυτότητα, εξερευνώντας τις πολυπλοκότητες και τις αντιφάσεις που τη συνοδεύουν. Τα ποιήματα αγγίζουν θέματα όπως η αυτογνωσία, η εσωτερική δύναμη, οι κοινωνικές προσδοκίες και οι προσωπικές εμπειρίες των γυναικών. Η γραφή της είναι ειλικρινής και αποκαλυπτική, προσφέροντας μια βαθιά κατανόηση των συναισθημάτων και των σκέψεων που συνοδεύουν την αναζήτηση της ταυτότητας. Η ποιήτρια χρησιμοποιεί συμβολισμούς και μεταφορές για να αποδώσει τις εμπειρίες των γυναικών, δημιουργώντας εικόνες που είναι ταυτόχρονα προσωπικές και οικουμενικές. Η γλώσσα της είναι πλούσια και εκφραστική, με έντονη συναισθηματική φόρτιση που αγγίζει τον αναγνώστη | την αναγνώστρια. Μέσα από τα ποιήματά της, η Βεληβασάκη προσκαλεί τον αναγνώστη | την αναγνώστρια να συμμετάσχει σε μια εσωτερική διαδρομή αυτοανακάλυψης και ενδοσκόπησης και συνολικά η συλλογή αποτελεί μια σημαντική συμβολή στη σύγχρονη ελληνική ποίηση, προσφέροντας μια νέα προοπτική στη μορφή και το περιεχόμενο. Η πρωτοτυπία της μορφής και η βαθιά εξερεύνηση της γυναικείας ταυτότητας καθιστούν το έργο αυτό, αξιόλογο και αξιανάγνωστο.
Στη συνέχεια θα προσπαθήσω βάσει του συγκλονιστικού ποιήματος «Γυναίκα στο δωμάτιο» (σ.69), που θεωρώ ότι είναι χαρακτηριστικό δείγμα τόσο της μορφής όσο και του περιεχομένου της ποίησης της Βεληβασάκη, να αναδείξω το ανατρεπτικό και αιχμηρό ποιητικό σύμπαν της ποιήτριας. Η γυναικεία ύπαρξη στο εν λόγω ποίημα εγκλωβίζεται, βιάζεται, σταυρώνεται και τελικά ανασταίνεται μέσα από μια υπαρξιακή και κοινωνική καταγραφή της έμφυλης βίας. Το ποίημα ανατρέπει τους θρησκευτικούς και πατριαρχικούς μύθους, χρησιμοποιεί γλωσσικές εκρήξεις και παραμόρφωση των καθιερωμένων νοημάτων, ενώ συνδέεται άμεσα με την πραγματικότητα των γυναικοκτονιών και της κακοποίησης. Η δομή του ποιήματος είναι κατακερματισμένη, θυμίζοντας καταγραφή αποσπασματικών σκέψεων ή κομμένων αναπνοών. Η επανάληψη της φράσης «κάθε έντεκα λεπτά» λειτουργεί ρυθμικά, αναπαριστώντας μια ωμή στατιστική αλήθεια: τη συχνότητα των περιστατικών έμφυλης βίας. Οι λέξεις φαίνεται να περιστρέφονται γύρω από έναν πυρήνα εγκλωβισμού («επαναλαμβανόμενη η μισή»), ενισχύοντας το αίσθημα ασφυξίας και ατέρμονης επανάληψης του μαρτυρίου. Το «δωμάτιο» του τίτλου και της πρώτης στροφής δεν είναι ένας ουδέτερος χώρος. Είναι ένα σκηνικό εγκλεισμού, όπου η γυναίκα βασανίζεται και κατακερματίζεται. Η «πολυθρόνα» γίνεται ένα ειρωνικό σύμβολο της παθητικότητας και της κανονικοποίησης της βίας, μια αναπαυτική παρουσία μέσα στη φρίκη. Το δωμάτιο «χάσκει σαν στόμα», γίνεται ένας ζωντανός οργανισμός που καταπίνει το υποκείμενο. Η χρήση θρησκευτικών συμβόλων στο ποίημα είναι προκλητική και αποδομητική. Φράσεις όπως «Ιδού ο Νυμφίος έρχεται» και «Σήμερον κρεμάται επί ξύλου» αντλούν από τη χριστιανική παράδοση, αλλά μετατοπίζονται για να αποδώσουν το μαρτύριο της γυναίκας. Η γυναίκα δεν είναι μια θεϊκή ύπαρξη που θυσιάζεται για τη σωτηρία των άλλων, αλλά ένα θύμα της πατριαρχικής κοινωνίας, μια μορφή που σταυρώνεται ξανά και ξανά. Η σταύρωση γίνεται τηλεοπτική – ένα θέαμα προς κατανάλωση, όπως οι ειδήσεις για τις κακοποιημένες και δολοφονημένες γυναίκες που προβάλλονται σαν απρόσωπες στατιστικές. Η γλώσσα εδώ λειτουργεί ως όπλο αποδόμησης των έμφυλων στερεοτύπων. Το λεξικό των γυναικείων ρόλων στην τελευταία στροφή («Ελλιπής άνδρ-ωπος», «σύζυγος, πόρνη, περιουσιακό στοιχείο») σκιαγραφεί την αντίληψη της κοινωνίας για τη γυναίκα ως αντικείμενο και όχι ως αυτόνομο υποκείμενο. Οι λέξεις αποδομούνται, η ταυτότητα της γυναίκας γίνεται ρευστή, εγκιβωτίζεται και ταυτόχρονα προσπαθεί να αναστηθεί. Το ύφος του ποιήματος είναι επιθετικό, θραυσματικό, γεμάτο ειρωνεία και βίαιη εικονοποιία. Η γραφή της Βεληβασάκη δεν χαρίζεται, δεν επιδιώκει την αισθητική ανακούφιση του αναγνώστη, αλλά την ενόχληση, την αφύπνιση. Η γυναικεία μορφή στο ποίημα είναι ταυτόχρονα «μητέρα, κόρη, ερωμένη, μαχήτρια, παραδομένη», ένας φαύλος κύκλος από ρόλους που της έχουν επιβληθεί. Η σύγκρουση με τη γλώσσα της εξουσίας γίνεται εμφανής στην τελευταία στροφή, όπου παρατίθενται ορισμοί της λέξης «γυναίκα» από λεξικά. Το ειρωνικό σχόλιο μέσα στις αγκύλες («Βελτιωμένος ορισμός Cambridge») υπονομεύει τη δήθεν προοδευτικότητα της επίσημης γλώσσας, η οποία συνεχίζει να αναπαράγει στερεότυπα. Η γυναίκα εδώ δεν είναι ένα σταθερό υποκείμενο αλλά μια κοινωνική κατασκευή που αμφισβητείται, ορίζεται ξανά και ξανά από άλλους. Η μετάβαση από την «αόρατη» γυναίκα στην «ενταφιασμένη» αλλά και «αναστάσιμη» γυναίκα σηματοδοτεί μια δυναμική επαναδιεκδίκηση της ταυτότητας. Η γυναίκα, αν και θύμα, αν και εγκιβωτισμένη, αρνείται να παραμείνει σιωπηλή. Η τελευταία κραυγή «ΚΟΙΤΑ ΠΩΣ ΟΡΘΩΘΗΚΕ ΤΗΣ ΑΝΑΙΔΕΙΑΣ ΤΟ ΚΕΦΑΛΙ!» δεν είναι μόνο ειρωνική απέναντι στη γυναικεία καταπίεση, αλλά και μια κραυγή αντίστασης. Και τέλος, η Βεληβασάκη αποτίει φόρο τιμής σε όλες τις γυναίκες που δολοφονήθηκαν, παραθέτοντας στο ποίημα της πολλά από τα ονόματα των θυμάτων ως υποσημείωση, γεγονός που κι αυτό λειτουργεί πολυεπίπεδα και συμβολικά.
Εν κατακλείδι, τόσο το συγκεκριμένο ποίημα όσο και στο σύνολο της η ποιητική συλλογή τής Βεληβασάκη, αποτελούν μια τολμηρή φεμινιστική ποιητική πράξη. Η ποιήτρια αποδομεί τις πατριαρχικές αφηγήσεις, καταγγέλλει τη συστηματική βία και καλεί σε μια νέα ανάγνωση της γυναικείας ύπαρξης, πέρα από τους ρόλους που της επιβάλλονται. Εύχομαι και ελπίζω ότι η εν λόγω ποιητική συλλογή θα συγκλονίσει το αναγνωστικό κοινό, θα απασχολήσει ως φαινόμενο τους κριτικούς λογοτεχνίας και ότι θα ταρακουνήσει τα λιμνάζοντα νερά σε επιτροπές απονομής λογοτεχνικών διακρίσεων και κρατικών ή ακαδημαϊκών ή άλλων ποιητικών βραβείων.
ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΟ ΔΩΜΑΤΙΟ[1]
Ιδού η Νυμφίος έρχεται
κάθε έντεκα λεπτά
τηλεοπτική η σταύρωσή της εφέτος
δίπλα η πολυθρόνα
[όλη η ιστορία σε φράκταλ] χάσκει
σαν στόμα το δωμάτιο
επαναλαμβανόμενη η μισή
επαναλαμβανόμενη
ανάμεσα στα πράγματα
στροβιλίζεται
ένας ουρανός η άλλη μισή
στο χαλασμένο δωμάτιο
δίπλα η πολυθρόνα
αναπαυτική, επαναπαυμένη
Σήμερον κρεμάται επί ξύλου
κρεμάται ή πνίγεται με τα χίλια πρόσωπά της
χείλια μάτια δάχτυλα δείχνουν
τις θάλασσες τις αταξίδευτες
το φως στο υπογάστριο
μητέρα, κόρη, ερωμένη, μαχήτρια, παραδομένη
γυναίκα αναλήθευτη
επαληθευμένη
γυναίκα εγκιβωτισμένη
γυναίκα αναστάσιμη
Κάθε έντεκα λεπτά
πηγαίνω με λέξεις
με λέξεις εκείνης που περνάει αόρατη και δεν επιστρέφει
δόξα σοι! Από σήμερα ορατή
και [ενταφιασμένη]
ΚΟΙΤΑ ΠΩΣ ΟΡΘΩΘΗΚΕ ΤΗΣ ΑΝΑΙΔΕΙΑΣ ΤΟ ΚΕΦΑΛΙ!
Γυναίκα [ή Gwena]: Ελλιπής άνδρ-ωπος γένους θηλυκού, βασίλισσα,
πόρνη, σύζυγος, περιουσιακό στοιχείο, καλλωπιστικό φυτό ή οικόσιτο
ζώο που βοηθά στις δουλειές του σπιτιού – γεννά και κρατά τα παιδιά
απασχολημένα, σαν μηχανή. Οι άλλοι τη θεωρούν ασήμαντη. Κάποιοι
την κρύβουν. Τρέμουν το χάος ανάμεσα στα σκέλια της. [Βελτιωμένος
ορισμός Cambridge: An adult female human being; an adult who lives
and identifies as female though they may have been said to have a diffe-
rent sex at birth. Λήμμα στο Oxford Collocations Dictionary: A rude
way of addressing a female person, especially when telling her what to do.]
[1] Δήμητρα, Ζάκι, Γαρυφαλλιά, Σούζαν, Ελένη, Νεκταρία, Σταυρούλα, Ελένη, Κλειώ, Κωνσταντίνα, Ντέσι, Κατερίνα, Καρολάιν, Ανίσα, Μόνικα, Δώρα, Τζεβριέ, Αλεξάνδρα, Ελιόνα, Φαίη, Μίρκα, Ζωή, Ανθή, Λέλα, Βάια, Αγγελική, Κική, Παναγιώτα, Ελένη, Σούζαν, Βασιλική, Ελένη, Μόνικα, Ανδριάνα, Άννα, Άντα, Μαρία, Τάνια, Τζούλι, Αργυρώ, Ανθή, Αδαμαντία, Κατερίνα, Μαρία, Τασούλα, Τζούλια, Κατερίνα, Βίκυ, Γεωργία, Νικολέτα, Αΐντα, Αναστάζια, Ιβάνκα, Ελευθερία, γυναίκα, γυναίκα, γυναίκα …