Νίκος Προσκεφαλάς, “Ο ουρανός ξέρει πέντε πράγματα παραπάνω”, Εκδόσεις Εύμαρος, 2025
Γράφει ο Δημήτρης Χριστόπουλος
Στο χάος του ουρανού
Το ποίημα είναι μνήμα
Στο βάθος του φέγγει ένα καντήλι
Κάθεσαι απέναντι και το κοιτάς
Περιμένοντας να ζωντανέψει
Οι ποιητές που εκπροσωπούν τον καίριο και λιτό λόγο χαρακτηρίζονται από την έμφαση στην απλότητα, τη σαφήνεια και την οικονομία στις λέξεις. Χρησιμοποιούν τις απολύτως απαραίτητες λέξεις, τις λέξεις με τη μέγιστη εκφραστική δύναμη, ενώ αποφεύγουν περιττές λεπτομέρειες και περιγραφές καθώς και την πολυλογία. Μια τέτοια ξεχωριστή περίπτωση ποιητή αποτελεί και ο Νίκος Προσκεφαλάς που κάνει το εκδοτικό ντεμπούτο του με μια συλλογή που θα συζητηθεί και πολύ πιθανόν να βρει τη θέση που της αξίζει στο ποιητικό μας σύμπαν, αν προσεχθεί και διαβαστεί με ταπεινότητα και ευλάβεια.
Ας ξεκινήσουμε από τον τίτλο και με το πολύσημο σύμβολο του «ουρανού». Ο ουρανός στους σύγχρονους ποιητές συχνά συμβολίζει μια ποικιλία συναισθημάτων και εννοιών, όπως την ελευθερία, την ελπίδα, την απεραντοσύνη, τη μοναξιά ή και την αναζήτηση του νοήματος.
Στην ποίηση του Νερούδα, ο ουρανός συχνά απεικονίζεται ως ένα σύμβολο του έρωτα και της φύσης. Η απεραντοσύνη του ουρανού μπορεί να αντικατοπτρίζει την απεραντοσύνη των συναισθημάτων του.
Στα έργα του Ρίτσου, ο ουρανός μπορεί να συμβολίζει τη σύνδεση του ανθρώπου με το σύμπαν και την αναζήτηση της ελπίδας σε δύσκολες στιγμές. Η περιγραφή του ουρανού μπορεί να φέρει μια αίσθηση γαλήνης ή αναπόλησης.
Στην ποίηση του Έλιοτ, ο ουρανός μπορεί να εκφράζει την απομόνωση ή την απελπισία, καθώς και τη σύνδεση με το πνευματικό. Ο ουρανός μπορεί να γίνει μια μεταφορά για την αναζήτηση του νοήματος σε έναν κόσμο που φαίνεται κενός. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το ποίημα “The Waste Land”, όπου ο ουρανός περιγράφεται με σκοτεινές και καταθλιπτικές εικόνες, υποδεικνύοντας την απουσία νοήματος και την πνευματική κρίση που βιώνουν οι άνθρωποι. Ο ουρανός σε αυτό το πλαίσιο μπορεί να ερμηνευθεί ως αντανάκλαση της εσωτερικής κατάστασης των ανθρώπων που ζουν σε έναν κόσμο γεμάτο απογοήτευση και απομόνωση. Επιπλέον, στο ποίημα “The Hollow Men”, ο ουρανός μπορεί να υποδηλώνει την πνευματική αποξένωση και την έλλειψη κατεύθυνσης. Η φράση “This is the way the world ends / Not with a bang but a whimper” αποτυπώνει την αίσθηση μιας σιωπηλής, θλιμμένης παρακμής, όπου ο ουρανός δεν προσφέρει ελπίδα ή σωτηρία, αντίθετα ενισχύει την αίσθηση της απουσίας.
Στην ποίηση της Πλαθ, τέλος, ο ουρανός συχνά συμβολίζει την ελευθερία, αλλά και την ασφυξία. Οι εξεικονίσεις του ουρανού μπορεί να αντικατοπτρίζουν τις εσωτερικές μάχες και τις συναισθηματικές καταστάσεις της ποιήτριας. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα μπορεί να βρεθεί στο ποίημα “The Moon and the Yew Tree”. Σε αυτό το ποίημα, ο ουρανός και η σελήνη συμβολίζουν τις εσωτερικές αγωνίες και τις αναζητήσεις της ποιήτριας. Ο ουρανός μπορεί να αποτυπώνει μια αίσθηση μοναξιάς και απομόνωσης, ενώ ταυτόχρονα φέρει και την επιθυμία για ελευθερία. Αυτή η διττή φύση του ουρανού είναι ένα κεντρικό θέμα στην ποίησή της και αναδεικνύει την εσωτερική της πάλη.
Αυτές οι διαφορετικές απεικονίσεις του ουρανού δείχνουν πως το σύμβολο αυτό έχει πολυδιάστατη σημασία και μπορεί να ερμηνευθεί με ποικιλία τρόπων ανάλογα με το πλαίσιο και τα συναισθήματα που επιθυμεί να εκφράσει ο ποιητής.
Ο ουρανός στην πρώτη συλλογή ποιημάτων του Νίκου Προσκεφαλά, φιλόλογου από την Πάτρα – όπως και στην ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη – συμβολίζει συχνά τις ελπίδες, τις επιθυμίες και την αναζήτηση του ανθρώπου για ελευθερία και νόημα. Είναι ένας χώρος που μπορεί να είναι ταυτόχρονα όνειρο και πραγματικότητα, και συνδέεται με τα συναισθήματα της μοναξιάς, της απογοήτευσης και της αναζήτησης της ταυτότητας. Η θεματολογία του Προσκεφαλά αγγίζει την έννοια της ύπαρξης και της ανθρώπινης εμπειρίας, και ο ουρανός λειτουργεί ως ένα σύμβολο που αντικατοπτρίζει τις εσωτερικές του συγκρούσεις και τον ψυχικό του κόσμο. Μέσα από την εικόνα του ουρανού, ο ποιητής μπορεί να εκφράσει την επιθυμία του για απελευθέρωση από τα περιοριστικά πλαίσια της καθημερινότητας, καθώς και την αναζήτηση μιας πνευματικής διάστασης που ξεπερνά τα υλικά. Συνολικά, ο ουρανός στην ποίηση του Προσκεφαλά είναι ένα πολυδιάστατο σύμβολο που συνδυάζει τη φύση, τη μεταφυσική και την ανθρωπιά, προσκαλώντας τον αναγνώστη να εξερευνήσει τις βαθύτερες πτυχές της ύπαρξής του.
Διαβάζουμε το πρώτο και το τελευταίο ποίημα της συλλογής, Δίλημμα και Το τελευταίο ποίημα.
ΔΙΛΗΜΜΑ
Βαρύς μολύβι
ο ουρανός
ή που θα μας πλακώσει
οριστικά
ή που θα του δοθούμε να
σωθούμε
Μακριά του το ’χουμε αποφασίσει
δεν μπορούμε
Ό,τι έπεται κάτω απ’ το δικό του βλέμμα συντελείται
ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΠΟΙΗΜΑ
Ελάτε λοιπόν σας προκαλώ
ελάτε να δείξουμε όλοι τα σημάδια μας
έτσι όπως χαράχτηκαν στον χάρτη
του κορμιού μας
ελάτε τις ουλές τους να αγγίξουμε το βάθος καθεμιάς χαράδρας
να μετρήσουμε
βαθιά στο στήθος μέσα να τρυπώσουμε να γυμνωθούμε όσο αντέχουμε
ο ένας εμπρός στα μάτια του άλλου
κι έπειτα γύρω απ’ τη φωτιά κατάματα να κοιταχτούμε επιτέλους
δεν έφταιγα δεν έφταιγες να πούμε να λυτρωθούμε από τις μαύρες πύλες που περάσαμε
Κι όταν εξαντληθούμε
από την τόση αλήθεια όταν συντριβούμε κι αποκάνουμε
με τη βροχή του με το έλεός του τη φωτιά μας να σβήσει
άκακος σπλαχνικός ουρανός
κι ένα μεγάλο να μας υπαγορεύσει ποίημα το τελευταίο το πλέον αληθινό
Το ποιητικό υποκείμενο δηλώνει την αμετάκλητη παράδοση όλων μας στο έλεος του ουρανού, όχι ενός τιμωρού ουρανού-Θεού, αλλά ενός σπλαχνικού ουρανού, που τίποτε δεν συντελείται ερήμην του, ακόμα κι αν σπανίως πια σηκώνουμε το βλέμμα μας προς τα πάνω.
Στο τέλος το ποιητικό υποκείμενο απευθύνει μια έκκληση στον καθένα μας. Μια έκκληση που ίσως φέρει τη λύτρωση. Το έχω ξαναπεί: στην εποχή μας το αίτημα δεν είναι να αλλάξουμε τον κόσμο. Το επείγον είναι να σώσουμε τον κόσμο, αφού πρώτα σώσουμε τον εαυτό μας.
Το υπόλοιπο σώμα του βιβλίου συντελείται (προσέξτε δεν είναι από τα πριν συντελεσμένο), καθώς το μάτι του αναγνώστη συναντά το καλά κρυμμένο φορτίο των λέξεων που συνθέτουν τις ποιητικές αλληγορίες.
Για να δούμε λοιπόν τα πέντε… πράγματα που ξέρει παραπάνω ο ουρανός:
1ο. Ο ποιητής είναι ο άγρυπνος, ο ξενύχτης θαλαμοφύλακας, αυτός που «με λέξεις/ στην ώρα σας/ ακούραστα/ θα σας ξυπνώ»… Η Φωνή που κατοικεί στην Ουτοπία, αυτός που κατοικεί εντός μας και κατάβαθα σωπαίνει. Είναι οι λέξεις που ενώ όλη τη μέρα στροβιλίζονται στον άνεμο, τα βράδια υποβάλλουν σε αγρυπνία τον θαλαμοφύλακα-ποιητή, αυτόν που πρώτα απ’ όλα γράφει για να επουλώσει τα δικά του πολυκαιρισμένα τραύματα, που δεν είναι όμως μόνο δικά του: «Γράφω για να επισκεφθώ/ τον εαυτό/ τον άσωτο τον μοναχό τον ξεχασμένο». Και πώς αλλιώς να γίνει όταν ο ποιητής οφείλει, με το λυχνάρι του Αλλαντίν στο χέρι, να είναι παρών στη μάχη που κάθε χρόνο δίνει η τριανταφυλλιά του κόντρα στην παγωνιά του χειμώνα. Αυτός ο ξενύχτης θαλαμοφύλακας είναι και ο πιστός αχθοφόρος της άνοιξης, αυτός που κουβαλά τα μπαγάζια της, τα άνθη και τα αγκάθια της, τις νίκες και τις ήττες της.
2ο. Οι ψευδαισθήσεις των ανθρώπων (ποίημα 9, σελ. 18): το ανούσιο ξόδεμα της ζωής, το νερό και το φαΐ που καταναλώθηκε σπάταλα, τη στιγμή που εξακολουθούμε να νιώθουμε νηστικοί και διψασμένοι για τον αληθινό άρτο της ζωής και το λάλον ύδωρ της. Ενώ κάπου εκεί ο ποιητής-Δον Κιχώτης δεν αγγίζει ούτε μπουκιά από το δείπνο που του ετοιμάζει ο ιπποκόμης του. Εδώ εντάσσεται και η θεματική των νόθων αισθημάτων, όπως αποτυπώνεται έξοχα στο ποίημα «Γενόσημα δάκρυα» (σ. 29). Εδώ και οι συνεχείς απόπειρες για ελευθερία, όπως αυτές εξεικονίζονται στο μάταιο πέταγμα των πουλιών προς τον ουρανό που δεν είναι τίποτε άλλο παρά η παγωμένη βιτρίνα του θανάτου («Εκουσίως», σ. 30, «Τρία πουλιά», σ. 31, «Έως θανάτου επιμονή», σ. 32).
3ο. Η βία του πολέμου μέσα από την ιστορία του Τρωικού πολέμου (ποιήματα 13 «Το τέλος», σ. 22 και «Αναχώρηση», σ. 26), η οποία απρόσμενα ανατρέπεται και ξαναγράφεται από τον Προσκεφαλά.
4ο. Η αλλοπαρμένη φιγούρα του Σαχτούρη και του Παυλόπουλου που τη δανείζεται ο ποιητής. («Επ’ αυτοφώρω», σελ. 62), ο εξαρτημένος από τις απαγορευμένες ουσίες της εποχής, το θάρρος και την ελπίδα, που στο τέλος συλλαμβάνεται επ’ αυτοφώρω για δημόσια προσβολή της απελπισίας. Η ίδια φιγούρα που αλλού μεταμορφώνεται σε αλλόκοτο και περιφρονημένο, γενναίο και στοχαστικό δύτη που βουτά στη μέσα θάλασσα της ύπαρξης για να χαϊδέψει τις πληγές της, αμετάκλητα παραδομένος αλλά και με τα μαλλιά του αντένες στραμμένες στον άνεμο. Αλλού γίνεται ο υπνοβάτης που υπνοβατεί ακόμα και τη μέρα όταν ο ουρανός είναι κατράμι. Και αλλού γίνεται ο άγγελος της ιστορίας, αυτός που ίπταται αλλά και πέφτει για να ξαναπετάξει. Γιατί ο άγγελος-ποιητής δεν είναι διακοσμητικό στου ουρανού τον θόλο αστέρι, αλλά μπορεί και να θυσιαστεί για να εκπληρώσει μια ευχή, την πιο ταπεινή προσευχή. «Μια πτήση και μια πτώση είμαι». Και τέλος, γίνεται ο μονιάς λύκος, ο μονοκόκαλος, ο ασυμβίβαστος («Μονοκόκαλος», σ. 34), που ποτέ δεν έσκυψε και γι’ αυτό περιφρονήθηκε.
5ο. Το βάρος του παρελθόντος που πέφτει ασήκωτο στους ώμους μας («Φυλακισμένα», σ. 42), όταν μουμιοποιείται, όταν κάποιοι επιχειρούν να βάλουν στον κύφωνα την ιστορία, βαθιά να τη θάψουν. Γιατί το παρελθόν είναι παρόν κάθε στιγμή, γιατί η μνήμη είναι η πνοή μας. Και τα σπασμένα αγγεία «δεν είναι ρωγμές/ οι φλέβες μας είναι/ το αίμα που στην κοίτη τους έτρεξε κάποτε/ το φουσκωμένο σαν ποτάμι αίμα/ το αίμα αυτό/ μας έσπασε κομμάτια».
Συνολικά, η ποίηση του Νίκου Προσκεφαλά χαρακτηρίζεται από ευαισθησία, μεταφυσική ανησυχία και μια ιδιαίτερη ικανότητα να μεταφέρει συναισθήματα και εικόνες φιλοσοφικού βάθους με απλότητα και δραστικότητα, καταφέρνοντας να δημιουργήσει μια γέφυρα ανάμεσα στο προσωπικό και το καθολικό αλλά και προσφέροντας ένα μοναδικό παράδειγμα εσωτερικής εξερεύνησης και πνευματικής αναζήτησης. Σαν έτοιμος από καιρό, συστήνεται στον κόσμο της ποίησης καταθέτοντας τον λιτό, καίριο, απαλλαγμένο από περιττά ψιμύθια ποιητικό του λόγο και αφήνοντας πολλές υποσχέσεις για τη συνέχεια σε όλους εμάς που πεινασμένοι και διψασμένοι για λίγο ουρανό σκύβουμε να δροσιστούμε στις αμόλυντες ποιητικές πηγές – όσες έχουν απομείνει.
Βιογραφικό Δημήτρης Χριστόπουλος