Σταγόνες στίχοι, Πωλλέτα Ψυχογυιοπούλου και Ελένη Κοφτερού, Εκδόσεις Λεξίτυπον, 2024
Γράφει η Μαρία Σταθέα
Με χαρά παρέλαβα την πρόσφατα εκδοθείσα ποιητική συλλογή «Σταγόνες στίχοι – Χαϊκού και 14 συλλαβές που συνθέτουν τάνκα», (εκδ. λεξίτυπον), από τις ποιήτριες Πωλλέτα Ψυχογυιοπούλου και Ελένη Κοφτερού. Εκείνο που κάνει σημαντική την παρούσα έκδοση είναι πως ξεχωρίζει ως το πρώτο βιβλίο στην Ελλάδα που ασχολείται εξ ολοκλήρου (και σε συνεργασία των δύο ποιητριών) με το Τάνκα, το αρχέγονο είδος γιαπωνέζικης παραδοσιακής ποίησης. Το βιβλίο επίσης κοσμούν τα ευρηματικά σκίτσα του Μανώλη Ηλιόπουλου.
Τα παλαιότερα αστεία ή περιπαικτικά δεκαεπτασύλλαβα Χόκκου, αγαπητά στους σαμουράι και στους αυλικούς των αρχόντων, συνοδεύονταν από τα δεκατετρασύλλαβα Ματσούκου. Σταδιακά, τα Χαϊκού, (με 5 – 7 – 5 συλλαβές στους τρεις στίχους τους) συμπληρώνονται με τους δύο επτασύλλαβους στίχους και δημιουργείται το Τάνκα, ενώ παύει η χρήση εποχιακών λέξεων (Κίγκο) και τα ποιήματα διακρίνονται πλέον για τον λυρικό ή φιλοσοφικό στοχασμό τους (από την περίοδο Έντο). Ο Ματσούο Μπασό (1643-1694), ο ‘περιφερόμενος ποιητής’ και δάσκαλος, που η γέννησή του θεωρήθηκε από τον ιστορικό και ποιητή Γυόνε Νογκούτσι ως «το μεγαλύτερο γεγονός στην Ιστορία της Ιαπωνίας», εντρυφώντας στον Βουδισμό Ζεν, δημιούργησε την Σχολή Χαϊκού τον 17ον αι., ενώ ο Κομπαγιάσι Ίσα (1763-1828) φθάνει την τέχνη του χαϊκού στο απόγειό της. Στην Δύση φέρνει τα χαϊκού σε αγγλική μετάφραση ο Ελληνο-ιρλανδός Λευκάδιος Χερν και στην Ελλάδα το 1925 ο Γ. Σταυρόπουλος και αργότερα ο Γ. Σεφέρης κ.ά..
Στο παρόν βιβλίο, σε μια ποιητική συνομιλία και σε αγαστή συνεργασία και αρμονική συνύπαρξη οι δύο λογοτέχνιδες υιοθετούν αυτή την ποιητική φόρμα και αναλαμβάνουν η Πωλλέτα Ψυχογυιοπούλου να γράψει χαϊκού και η Ελένη Κοφτερού να συνεχίσει με τους επτασύλλαβους στίχους, ώστε να δημιουργηθεί ένα αξιόλογο αποτέλεσμα και εντελώς πρωτότυπο για τα ελληνικά δεδομένα πόνημα. Γράφουν στο οπισθόφυλλο:
Έμπνευση στιγμής / και μινιατούρες στίχοι. / Να, το χαϊκού!
Μ’ επτά κι άλλους επτά / νάνους στίχους απαντώ.
Μας ξαφνιάζουν ταυτόχρονα με την τολμηρή απόφασή τους να ασχοληθούν με ένα σχεδόν άγνωστο για τον πολύ κόσμο είδος ποιητικής φόρμας, η οποία χαρακτηρίζεται και απαιτεί ‘ιδιαίτερη αντίληψη του ευγενικού, του λεπτεπίλεπτου και του ωραίου’, ενώ ταυτόχρονα ακολουθεί την αυστηρή πειθαρχία του Ζεν, τον αυτοέλεγχο και την κατανόηση της φύσης του νου και της φύσης των πραγμάτων, μυώντας τον αναγνώστη στην εξωτική ιαπωνική ποίηση.
Στο έργο των δύο δημιουργών, το πρώτο μέρος (το χαϊκού) θίγει ένα θέμα. Το δεύτερο μέρος (οι επτασύλλαβοι στίχοι) συμπληρώνει και ολοκληρώνει την αρχική σκέψη ή την επεκτείνει ή ακόμα μπορεί να έχει έναν παρηγορητικό τόνο, μιαν ενθάρρυνση, μια νότα αισιοδοξίας. Κάποτε οι δυο επτασύλλαβοι αντιστρέφουν το απαισιόδοξο σε αισιόδοξο μήνυμα ή εκφράζουν μια φιλοσοφική διάθεση, πεσιμιστική ή όχι, με αφορμή το αρχικό γόνιμο τρίστιχο, που κεντρίζει τη σκέψη και δίνει έμπνευση για τη συνέχεια.
Βλέπουμε το τάνκα να ολοκληρώνει την σκέψη με απαισιόδοξη διάθεση:
Φέρε λουλούδια/το φως άσε να λάμψει/Άνοιξη ξανά.
Άνθη με πεταλούδες/ξεκινούν τον πόλεμο.(σ.11)
(Η άνοιξη που ζωντανεύει την πλάση, εδώ γίνεται αφορμή για την έναρξη του πολέμου και της καταστροφής)
Βλέπουμε να επεκτείνεται η αρχική ιδέα με την συμπλήρωση του τάνκα:
Το βουνό σμίγει/αναβλύζουν οι στίχοι/τέχνης πετράδια.
Φλογέρα ακούγεται/αρχή παραμυθιού. (σ.9)
(Η Τέχνη δεν σταματά στην ποίηση (στίχοι), συνεχίζεται με μουσική (φλογέρα) και παραμύθι).
Το τάνκα έχει παρηγορητικό ύφος με έναν τόνο αισιοδοξίας:
Οι ανθοί σιωπούν/σκοτεινιασμένο κύμα/χειμώνας βαθύς.
Κλεισμένα τα βλέφαρα/των λουλουδιών που θα ’ρθουν. (σ.50)
(Μπορεί να υπάρχει ο χειμώνας, το σκοτάδι και η σιωπή, αλλά μετά από όλα αυτά θα έρθουν/θα ανθίσουν λουλούδια).
Και αλλού:
Στερλίτσιας άνθη/πουλιά παραδεισένια/θάνατο σκορπούν.
Λουλούδι ελκυστικό/χαμόγελο του Άδη! (σ.20)
(Αν και έχουν συνδεθεί αυτά τα άνθη με τον θάνατο, μοιάζουν και με χαμόγελο στον κάτω κόσμο).
Και ακόμη, μετά το γεμάτο θλίψη χαϊκού, οι επτασύλλαβοι λειτουργούν υποστηρικτικά:
Ψυχή στα μαύρα/ με κατατρύχει φόβος/καταδιωγμένου.
Στήριγμά σου θα γίνω/σκιάς ασπίδα εγώ. (σ.46)
Το τάνκα μπορεί να εκφράζει σκεπτικισμό και φιλοσοφική διάθεση:
Η πεταλούδα/πολύχρωμη βεντάλια/σαν αέρινη.
Πως ήταν προνύμφη/έχει πια λησμονήσει. (σ.14)
Πηγές έμπνευσης για τις δυο λογοτέχνιδες αποτελούν η φύση και ο άνθρωπος. Μέσα από το έργο τους ζωγραφίζουν εικόνες και συναισθήματα, όπως στη γιαπωνέζικη ποίηση. Υμνούν με διακριτικό τρόπο τη φύση, όπως ακριβώς αρχικά επεδίωκαν και επετύγχαναν οι πρώτοι Ιάπωνες δημιουργοί. Ο ουρανός, το βουνό και η θάλασσα, τα δένδρα (λεύκες, κρανιές, φλαμουριές και ελιές, φύλλα χνουδάτα, βελουδένια και ακτινοβόλα), τα άνθη (τριαντάφυλλα, παπαρούνες, αγιόκλημα, στερλίτσια, γαρύφαλλα, κρινάκια της άμμου), αλλά και πουλιά παραδεισένια, λαμπερές πυγολαμπίδες και πολύχρωμες πεταλούδες, έντομα και αμέτρητα κοχύλια και κρυστάλλινα παφλάζοντα νερά, τα σύννεφα στον θόλο του ουρανού με τα αστέρια και τα πεφταστέρια του, όλα γίνονται ποιητικό εργαλείο έκφρασης.
Ανάλογη θέση στο ποιητικό έργο των Ψυχογυιοπούλου και Κοφτερού κατέχει και ο άνθρωπος και τα συναισθήματά του. Φόβοι, αγωνία, μελαγχολία, απελπισία και τρόμος, έρωτες και πάθη δαιμονικά, επιθυμίες, πόθοι, αγάπη, λαχτάρα για αποδοχή και τρυφερότητα, ελπίδες και όνειρα – άλλα ματαιωμένα κι άλλα σε αναμονή για πραγματοποίηση – ξεχειλίζουν από την γραφίδα των δύο ποιητριών και πλημμυρίζουν την σκέψη του αναγνώστη.
Ονειρεύτηκα/φλαμουριές ανθισμένες/ζεστή αγκάλη.
Τ’ όνειρο απομυζούν/οι μέλισσες ολούθε.(σ.13)
(Μετουσιωμένες σε αγκαλιές ανθισμένων δένδρων η τρυφερότητα και η στοργή, που τις γεύονται οι μέλισσες. Κάπως έτσι πρέπει να φτιάχνεται το πολύτιμο μέλι…).
Μεταφυσικά ερωτήματα αναδύονται, καταπνίγονται και τελικά αποσιωπώνται. Μυστικά υπονοούνται, υπαινίσσονται ή θίγονται αλλά δεν φανερώνονται. Εξομολογήσεις χωρίς αποκαλύψεις, εναλλαγή εικόνων, έτοιμων για να εμπνεύσουν έργα και άλλων καλλιτεχνών. Μικρές δραματικές γραμμές γεμάτες λυρισμό, αλλά και αντιθέσεις: φως και χρώματα φασματικά, μα και κατάμαυρο τοπίο, λυγμικά μοιρολόγια, πένθος και θάνατος, που οδηγεί την ψυχή σε ατέρμονη περιπλάνηση. Νεκροί έρωτες και άνθρωποι θαλασσοδαρμένοι, που ψυχορραγούν σε μια καγκελόφραχτη Μεσόγειο, νεκρικά ρούχα που μεταστρέφονται σε νυφικά, μνήμες και αναμνήσεις ανεξίτηλες, σύννεφα-φαντάσματα που ξεσπούν σαν μπόρα αλλά και άγγελοι φωτός, που μπερδεύονται με γλυκό κυδωνόπαστο, στοχασμοί, όπου το ποιητικό υποκείμενο εκφράζει αισθήσεις, προβληματισμούς και πιθανόν κάποιες βιωμένες καταστάσεις, όλα συνθέτουν το ιδιαίτερο κλίμα της ποιητικής αυτής συλλογής.
Πώς να αξιολογήσει κανείς τελικά δύο δημιουργούς ενός και του αυτού έργου; Θα πω για το εμπνευσμένο και επιτυχές εγχείρημά τους. Θα τονίσω την εκλεπτυσμένη σκέψη τους, που τη διακρίνει κανείς σε όλο το βιβλίο. Για παράδειγμα παραθέτω ακόμα 2-3 στίχους από την κάθε μια (και κρατείστε τις εικόνες):
Ελένη Κοφτερού: Στης θάλασσας το στήθος/αλαφροπατάμε. (σ.26)
Πωλλέτα Ψυχογυιοπούλου: Θαύμα ιδέσθαι/κρυστάλλωμα νερού/ Καθρεφτίζομαι. (σ.27)
Η ευαισθησία, η ταλαντευόμενη ανάγκη για τρυφερότητα της Πωλλέτας Ψυχογυιοπούλου με το ανάλαφρο λίκνισμα των χαϊκού της βρίσκει το έρεισμα στον εύστοχο τρόπο, με τον οποίο ολοκληρώνει με τους επτασύλλαβους η Ελένη Κοφτερού, δημιουργεί και αναδεικνύει το τάνκα.
Η δοτικότητα, η αισιοδοξία και η συχνά φιλοσοφική διάθεση της Ελένης Κοφτερού «δένει» το τάνκα με την υπέροχη φαντασία και το εμπνευσμένο θέμα που θίγει στο κάθε χαϊκού η Πωλλέτα Ψυχογυιοπούλου.
Και οι δύο μαζί οικοδομούν ένα πρωτότυπο έργο/δημιούργημα υπηρετώντας την Ποίηση. Και το μελάνι που μπορεί να μαυρίσει τα χέρια, τελικά σταλάζει στο χαρτί, γίνεται λέξεις και ελευθερώνει το ποίημα, έτσι ώστε αυτό να μοιάζει ουρανός μαζί και γη και κάποτε μόνο του να…‘πετάξει’.
Σταγόνες στίχοι, λοιπόν. Κι αν πρόκειται για φθινόπωρο ή χειμώνα, τούτες οι σταγόνες θα μπορούν να ενώνονται με τις στάλες της βροχής και να συμπληρώνουν την εποχή αλλά και την σκέψη του αναγνώστη. Και πάλι, όμως, μέσα στο καλοκαίρι ή την άνοιξη, οι ποιητικές σταγόνες της Πωλλέτας Ψυχογυιοπούλου και της Ελένης Κοφτερού θα ακουμπούν τον μελετητή του βιβλίου τους, θα τον αποσπούν από άλλες σκέψεις πιεστικές και από έγνοιες που καίνε και θα τον δροσίζουν απολαυστικά.
Βιογραφικό Πωλλέτα Ψυχογυιοπούλου