Βίκυ Κατσαρού “Μόρα”, Εκδόσεις Ενύπνιο, Μάρτιος 2025
Γράφει η Ευσταθία Π.
Μόρα ή όχι Μοίρα – ξηλώνοντας την αφήγηση
Τα θέματα/μοτίβα που απασχολούν τη Βίκυ Κατσαρού στο σύνολο των τεσσάρων βιβλίων της, ή του ενός μεγάλου ποιήματός της σε τέσσερα μέρη, είναι η μητρογονική γραμμή, ο έρωτας, ο θάνατος, οι αμαρτία/τιμωρία, ποιο το κόστος της ελευθερίας και ποιο αυτό της σύνδεσης. Στη Μόρα πιο συγκεκριμένα παρακολουθούμε τη σημασία του ασπρίσματος των μαλλιών, το ζώο τοτέμ, τη μαγική δύναμη του ονόματος, τη διάκριση ανάμεσα στη βιολογική μητέρα και στη Μητέρα με μ κεφαλαίο, στη θανάτωση των παραδεδομένων γνώσεων σε μια πορεία προς το Τέλος, όπου τέλος όχι μόνο το βιολογικό, αλλά κυρίως ο σκοπός που νοηματοδοτεί την ύπαρξη του ατόμου, και πιο συγκεκριμένα της Γυναίκας.
Η Μόρα, λοιπόν, με υπότιτλο Το σημάδι της Σάρας, κείμενο υβριδικό, στις παρυφές του θεατρικού μονολόγου και της νουβέλας, διαπνέεται στο σύνολό της από έναν τόνο γνώριμο από τα προηγούμενα βιβλία της Κατσαρού. Αυτός ο τόνος, ή αλλιώς το ύφος, μετατοπίζεται αδιάπτωτα ανάμεσα στο έντονα προσωπικό και εξομολογητικό και στο διδακτικό και δημόσιο. Αφήγηση σταθερά πρωτοπρόσωπη, σε βαθμό που δεν διακρίνει κανείς με ευκολία αν μιλάει εξ ονόματος των αφηγητριών της ή προσφέρει το σώμα της για να μιλήσουν εκείνες εκ στόματός της.
Η ιστορία του κάθε προσώπου έχει τα δικά της χαρακτηριστικά, αλλά η φωνή που μας μιλά είναι μία. Η Μύριαμ, η Ελσινόρη, η Σάρα, και πάλι η Μύριαμ, που πια ονομάζεται Μόρα. Η γυναίκα που στερείται και στερεί. Η γυναίκα που δεν γεννά μα σκοτώνει. Η γυναίκα που γεννά και αγαπά. Η γυναίκα που ερωτεύεται. Το σώμα της πρωτοστατεί. Το πέρασμα του χρόνου καταγράφεται στις τρίχες των μαλλιών της. Στα νύχια της. Η ύπαρξή της αποδεικνύεται πρωτίστως από τις λέξεις της.
Το πρώτο κομμάτι του βιβλίου είναι μια διαρκής παρήχηση του Μ: Μόρα, Μύριαμ, Μητέρα, Μάνα, Μαμά και τελικά Μοίρα. Η μοίρα των γυναικών, το μοίρασμα, η μυσταγωγία της μετάβασης από κορίτσι σε γυναίκα. Η ονοματοδοσία εαυτής. Το όνομα τρέπεται σε ένα μετερίζι που προφυλάσσει τη γυναίκα απ’ όσα συντελούνται στον κόσμο και τον κόσμο απ’ όσα συντελούνται μέσα της.
Η μορφή, η αφηγηματική φόρμα που επιλέγεται, είναι ρευστή, όπως και οι μύθοι τους οποίους αναδιηγείται. Η υβριδική φόρμα είναι άλλωστε ένα εργαλείο που διαχρονικά οι φεμινιστικές αφηγήσεις έχουν υιοθετήσει προκειμένου «να αποκαλύψουν αντικομφορμιστικές γνώσεις που δεν είναι συμβατές με τους λογοτεχνικούς τρόπους».1 Πρόκειται για μια συνειδητή πρόθεση και πρόταση, καθώς δεν είναι η πρώτη φορά που το επιλέγει (ήδη στα τρία προηγούμενα βιβλία της πειραματίζεται σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό με τη φόρμα του μακροσκελούς ποιήματος), ενώ ήδη από το δεύτερο βιβλίο της έχει επισημανθεί πως η επιλογή των θεμάτων της παραπέμπει σε «φεμινιστική ποιητική βιογραφία».2
Διαβάζοντας τη Μόρα, αναρωτήθηκα αν η Κατσαρού έχει διασταυρωθεί με το βιβλίο του Καισάριου Δαπόντε Καθρέφτης γυναικών, ένα εγχειρίδιο ορθών συμπεριφορών του 18ου αιώνα (1766), μια έμμετρη αναδιήγηση ιστοριών, «κακών τε και καλών γυναικών». Η Μόρα μπορεί να διαβαστεί ως ένας ανεστραμμένος καθρέφτης γυναικών, καθώς εδώ τα πρέπει και τα εκ φύσεως αμφισβητούνται, αν δεν απορρίπτονται, καταστατικά. Εκτός αν θεωρήσουμε πως το να εντοιχίζει κανείς τον σύντροφό του, όπως στο Βαρέλι του Αμοντιλάδο του Έντγκαρ Άλαν Πόε, ή το να σφάζει ένα ολόκληρο χωριό όπως η τριερική Γκρέις στο Dogville είναι αποδεκτές πρακτικές. Είναι σαφές πως οι πρακτικές που ασκούν και τα μονοπάτια που επιλέγουν οι ηρωίδες του βιβλίου αποτελούν μια συστηματική κριτική πάνω στο τι είναι φυσικό, τι σημαίνει επιλογή και μοίρα, και σε τι βαθμό η πραγματικότητά μας και ο τρόπος με τον οποίο την αντιλαμβανόμαστε αποτελούν προϊόντα Αφηγήσεων του κυρίαρχου Λόγου.
Ελσινόρη, όνομα που παραπέμπει ευθέως στο Κάστρο του Σαιξπηρικού Άμλετ, Μύριαμ και Σάρα, στο δεύτερο μέρος του βιβλίου καταθέτουν εναλλάξ τις αφηγήσεις τους, πλέκοντάς τες σε ένα ενιαίο κείμενο, χωρίς σαφή ειδολογικά χαρακτηριστικά: Αν στο πρώτο κομμάτι του βιβλίου έχουμε ένα αφηγηματικό ποίημα με παρένθετα παραθέματα βιβλικού χαρακτήρα, ή μια αφήγηση σπασμένη σε στίχο, στο δεύτερο έχουμε μικρές πρόζες, ή μονολογικού χαρακτήρα αφηγήσεις. Από το πρώτο βιβλίο, Τα κεράσια της Εύας, με την πιο τυπική ποιητική δομή, στο δεύτερο, την Παπούσα, ένα συνθετικό επικού χαρακτήρα ποίημα, στο τρίτο, τις Χαρακίδες, με τα μεγαλύτερα σε έκταση ποιήματα/μονολόγους, στο τέταρτο, τη Μόρα, η Κατσαρού διατηρεί ενιαία την ποιητική της φωνή, όπως και τον βασικό της «στόχο». Με λόγο λιτό, διανθισμένο με βιβλικά και λυρικά στοιχεία, επιχειρεί να επαναφηγηθεί μύθους γυναικών, από όλα τα μήκη και τα πλάτη της Ιστορίας, επανασυστήνοντάς τες (ή επαναθεωρώντας τες, σύμφωνα με την Adrienne Rich). Μέσα από την πρακτική της αυτή, το παρόν δεν χάνεται, αλλά αντίθετα ξεβράζεται διαρκώς στη σελίδα σαν καλογυαλισμένο βότσαλο. Έννοιες όπως αυτές της Μητρότητας και της Θηλυκότητας, ζητήματα όπως το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση του σώματος καθώς και η βίαιη αποστέρησή του, θεματικές που διεκδικούν τον πραγματικά πρωταγωνιστικό ρόλο στη δημιουργία της Κατσαρού.
Το σημάδι της Σάρα, ο υπότιτλος του βιβλίου, αποτελεί κλειδί για την ανάγνωσή του. Ποιο είναι αυτό το σημάδι λοιπόν;
Η μητέρα του Σαμψών δεν μπορούσε να κάνει παιδιά για πολλά χρόνια, ώσπου Άγγελος Κυρίου της παρουσιάστηκε και της είπε ότι θα γεννήσει γιο διαλεχτό. Ο Άγγελος του Θεού είπε ψέματα. Γέννησε κόρη τρισκατάρατη κι η δύναμή της ήτανε ανίκητη όσο δεν έκοβε τα μαύρα μακριά μαλλιά της. Η κόρη κρατούσε από ρίζα γυναικών που το σκότος μοίρανε με άλιωτο μερέτι. (σ.14)
Τα ίδια αυτά μαύρα μακριά μαλλιά, το άλιωτο μερέτι (μοίρα), βρίσκουμε στο εξώφυλλο του βιβλίου να σχηματίζουν τη μητρογονική γραμμή. Τα μαλλιά γίνονται το νήμα της αφήγησης και το μαύρο του μελανιού ανασκαλεύει οστά, συνθέτοντας ένα άγαλμα από τα σώματα των γυναικών που χάθηκαν στο πέρασμα των χρόνων. Τα ίδια σώματα που φέρνει επίμονα ενώπιον μας με τη γραφή της η Βίκυ Κατσαρού.
1“The hybrid verse novel and History”, Jeri Kroll https://www.axonjournal.com.au/issues/7-2/hybrid-verse-novel-and-history
2Ποιητικό μνημείο: για την Παπούσα της Βίκυς Κατσαρού, Αντώνης Κ. Πετρίδης, Φρέαρ https://frear.gr/?p=32754