Ανδρέας Μήτσου, Ο καουμπόης του Αλίμου, Εκδόσεις Καστανιώτη
Γράφει ο Σπύρος Μπρίκος
Συγγραφέας, υπ. Διδάκτορας της Σχολής Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (Τμήμα Εικαστικών Τεχνών & Επιστημών της Τέχνης)
Ο Άλιμος, ο Αμβρακικός και ο διάβροχος αφηγητής
Προτεινόμενες οπτικές ανάγνωσης της συλλογής διηγημάτων Ο καουμπόης του Αλίμου του Ανδρέα Μήτσου
Το σπείρωμα του μικρού διηγήματος και η συνθήκη της γραφής
Διαβάζοντας κανείς απνευστί και τις δεκαεννέα μικρές ιστορίες, στη σειρά ακριβώς που καθορίζει η ροή ανάγνωσης του βιβλίου -όσο και αν κάθε ξεχωριστή αφήγηση διατηρεί την αυτοτέλειά της μέσα στο σύνολο και θα μπορούσε να διαβαστεί επιλεκτικά- έχει την αίσθηση μιας σπονδυλωτής δομής ανάπτυξης ενός καθολικού πλην όμως κατακερματισμένου νοήματος, μιας κεντρικής ιδέας, ενός κυρίαρχου ερωτήματος που στην προσπάθειά του να απαντηθεί μέσα στη συμβολική συνθήκη του γραπτού λόγου, με λυρικούς, ποιητικούς και μουσικούς τονισμούς, σε πολλαπλά σημεία του, στο τέλος παραμένει αναπάντητο αν και διανθισμένο, ανανεωμένο και ζωντανό στην αντίληψη του αναγνώστη. Στη σπονδυλωτή αυτή δομή γραφής τα αυτόνομα διηγήματα αίρουν τα σύνορά τους, και τις μεταξύ τους διαφορές, αλληλοδιαπλέκονται και διεισδύουν το ένα μέσα στο άλλο. Σε αυτό το σύνθεμα γραφής, που ο λόγος ρέει, κρατώντας σε εγρήγορση το αντανακλαστικό των ματιών, οι εγκιβωτισμοί, οι παλινδρομήσεις στον χρόνο και οι διαρκείς επιστροφές στην παιδική ηλικία, συνθέτουν έναν πίνακα χρωμάτων και αποχρώσεων, ένα κολάζ αναμνήσεων και εμπειριών που μαγεύουν. Το μικρό διήγημα έχει τη δυναμική του σπειράματος, την πλαστικότητα του ελάσματος, κατά την εκτίναξή του απελευθερώνει ολόκληρη της εσωτερική ψυχική δύναμη, την ενέργεια και την ένταση του συγγραφέα, και ο Ανδρέας Μήτσου επιλέγει αυτή τη φόρμα γραφής ως μέθοδο μέγιστης ανάφλεξης ιδεών, ερωτημάτων και νοημάτων που επιθυμεί ο ίδιος να φέρει στο φως της συνείδησης ταχέως. Με έχουν απασχολήσει κατά το παρελθόν οι Σφήκες[1], η εξαίσια γυναίκα και τα ψάρια[2], τα Χριστούγεννα ενός άτυχου μπάτσου[3], συλλογές διηγημάτων όπου ο βραβευμένος συγγραφέας χειρίζεται αριστοτεχνικά αυτή τη συνθήκη γραφής. Στον καουμπόη του Αλίμου[4] συμβαίνει βέβαια και το εξής παράδοξο. Πρόσωπα των μυθιστορημάτων του όπως η Γκαλίνα[5], η Αλεξάνδρα[6], ο κίτρινος στρατιώτης[7], επιστρέφουν επικαιροποιώντας τη συνθήκη γραφής από την οποία προέκυψαν, κομίζοντας αναπάντητα ερωτήματα, το κυρίαρχο και φλέγον ερώτημα της ύπαρξής τους, ζωντανεύοντας την ιστορία τους, διεισδύοντας πάλι μέσα στο κεφάλι του καουμπόη του Αλίμου ως βασανιστικές πρωταρχικές εμμονές, ως σκέψεις αδιάλυτες και αμεταβόλιστες που εισβάλουν βιαίως και με γόρδιους δεσμούς αγκυροβολούν στις εγκεφαλικές συνάψεις αυτού του βιγλάτορα, του ακοίμητου φρουρού του αυτόφωτου φυλακίου της ψυχής.
Το ψυχαναλυτικό υπόστρωμα και το ψυχικό πλάσμα
Οι τρεις τάξεις της πραγματικότητας, όπως τις ορίζει βέβαια η ψυχανάλυση, το «συμβολικό», το «πραγματικό» και το «φαντασιακό», δημιουργούν μία ξεχωριστή και ιδιαίτερη δομή μέσα στον λόγο, και αυτό όχι μόνο διαφαίνεται αλλά πραγματώνεται στο πρωτότυπο νέο σύνθεμα/σύνθωμα γραφής του Ανδρέα Μήτσου[8]. Παραπέμπω εδώ στον όρο σύνθωμα, που εφηύρε και χρησιμοποίησε ο Jaques Lacan αναλύοντας το έργο του James Joyce στο διάρκειας ενός έτους σεμινάριο 1975-1976[9]. Ομοίως και σε κάθε δημιουργό υπάρχει μία αναδιάταξη των συνδέσεων αυτών των τριών τάξεων της πραγματικότητας, του συμβολικού, του πραγματικού και του φαντασιακού, που αποκρυσταλλώνονται σε μία ξεχωριστή για τον ίδιο τον δημιουργό σκευή, δομή έκφρασης. Άλλωστε ο ίδιος ο Ανδρέας Μήτσου μάς το εξομολογείται, κατά τη ροή της ανάγνωσης αυτής της συλλογής διηγημάτων, πως από μικρός δεν μπορούσε να τεμαχίσει, να ξεχωρίσει, να κόψει στα δύο αυτό το ενιαίο της συνύπαρξης του ονείρου και της φαντασίας, με την πραγματικότητα. Και σε ένα άλλο σημείο μάς καθιστά σαφές το πώς η πραγματικότητα αυτή καθαυτή (η έλευση του πραγματικού δηλαδή) διεισδύει κάποιες φορές με ύπουλο τρόπο, υπονομεύοντας τη μαγεία και το μυστηριακό της σκέψης, της έκφρασης και της δημιουργίας, σαν το φως που αλλοιώνει το φιλμ στη φωτογραφία. Μία ακόμα παρατήρηση: Τούτη η συλλογή διηγημάτων ξεκινά με το πρώτο σημαίνον της ψυχανάλυσης, το όνομα του Πατρός (όρος του Jaques Lacan) , την πρώτη δηλαδή απώθηση στο ασυνείδητο, την εναρκτήρια συνθήκη της θυσίας της πραγματικότητας στο βωμό του συμβολικού (λέξη), και με αυτή τη λέξη (σημαίνον), του πατέρα δηλαδή, ο Μήτσου θα θέσει σε λειτουργία το ψυχαναλυτικό παιχνίδι με τον σωσία, ένα παιχνίδι που εμπεριέχει μετωνυμίες και μεταμορφώσεις του μύθου.
Η φιλοσοφική σκευή και το αλεξιερεθιστική ασπίδα
Η γραφή για τον Ανδρέα Μήτσου είναι το αλεξικέραυνο της ύπαρξής του. Επιστρέφει σε αυτήν όπως ο πρωτόγονος κυνηγός στη σπηλιά του, στο καταφύγιό του. Είναι όμως αρματωμένος με τον βαρύ οπλισμό της φιλοσοφικής ενατένισης και ο λόγος του διαρκώς πάλλεται ανάμεσα στον φιλοσοφικό στοχασμό και την ψυχαναλυτική εξομολόγηση. Ο Sigmund Freud στο κορυφαίο κατά τη γνώμη μου έργο του Πέραν της αρχής της ηδονής[10]αναφερόταν σε εκείνο το ψυχικό περίβλημα, στο οποίο έδωσε τον όρο «αλεξιερεθιστικό» (αλεξιερεθιστική ασπίδα), και που η κύρια λειτουργία του είναι να φιλτράρει όλα τα απειλητικά για τον ψυχισμό ερεθίσματα, προστατεύοντάς τον. Η γραφή για τον Μήτσου είναι το «εγώ-δέρμα» [11], το περίβλημα εκείνο που μέσα από πόρους αναπνέει το μέταλλο της ψυχής του, με οπές διπλής κατεύθυνσης, βαλβίδα ασφαλείας για τον ρευστό εσωτερικό κόσμο των εκρήξεων, αλλά και για τον εξωτερικό που βιαιοπραγεί πάνω του. Αυτό το όριο, το δέρμα που αναπνέει, το γεμάτο σύμβολα και στίγματα γραφής, είναι το αναγνωριστικό σημάδι της ύπαρξης του συγγραφέα για τον εξωτερικό παρατηρητή, για τον εξ αποστάσεως αναγνώστη των γραπτών του κειμένων.
Η τραυματική σκηνή και η αντι-τραυματική ζώνη
Παρακολουθώντας ή ακόμα διαβάζοντας με ψυχαναλυτική ματιά τη σκηνή στην αρχαία τραγωδία όπου ο Οιδίποδας τυφλώνεται, καταστρέφοντας έτσι το αντιληπτικό, συμπεραίνουμε πως δημιουργείται με αυτόν τον τρόπο μία «αντι-τραυματική ζώνη», ώστε τα αντιληπτικά πλέον ερεθίσματα να μη γίνονται πλέον τραυματικά ψυχικά και να μπορεί ο Οιδίποδας να κρατάει ζωντανή την αναπαράσταση της μητέρας. Η «τύφλωση» για τον δημιουργό δεν σημαίνει απώλεια της όρασής του, αλλά ενεργοποίηση της λειτουργίας μιας εσωτερικής οθόνης αναπαραστάσεων -όπου τα πράγματα φωτίζονται και δείχνουν καθαρότερα- και δημιουργίας νέων μορφών και δομών διαμέσου του λόγου και της γραφής[12]. Ο Μήτσου το επισημαίνει και εδώ, σε διήγημα της συλλογής του αυτής, πως μόρφωση σημαίνει μορφή, δηλαδή διεργασία συνεχούς δημιουργίας εσωτερικών μορφών, δηλαδή ψυχικής μορφοποίησης. Το τραύμα στον συγγραφέα της συλλογής διηγημάτων ο καουμπόης του Αλίμου είναι τραύμα γέννησης, τραύμα απογαλακτισμού, τραύμα ελεύσεων της πραγματικότητας. Αντιγράφω προς επίρρωσιν του παραπάνω σκεπτικού, απόσπασμα από το διήγημα «το μαχαίρι του μοναχού Βησσαρίωνα»: «…Ακούμπησε λοιπόν ανακουφισμένος, εναπόθεσε τη σκέψη του, την ύπαρξή του όλη, στη φαλτσέτα, στο μαχαίρι του καλόγερου Βησσαρίωνα, στο δικό του πεδίο της μεγάλης ήττας. Εκεί όπου κείτονταν κι ο ίδιος σφαγμένος, ανάμεσα σε αποσυντεθειμένα πτώματα και στους λιγοστούς καπνούς που αργοσβήνουνε πάντα μετά τη μάχη. Δεν μπορούσε να το φανταστεί πως το μαχαίρι που μας κόβει τον ομφάλιο λώρο και μας φέρνει στη ζωή, αυτό το ίδιο επικρέμεται πάντα πάνω από το κεφάλι μας, περιμένοντας την κατάλληλη στιγμή να μας την πάρει πάλι πίσω». Η τραυματική σκηνή επαναλαμβάνεται και σε άλλα διηγήματα της συλλογής, όπως στο εξαιρετικό αισθητικά και από πλευράς σύμφυσης νοημάτων διήγημα με τίτλο «Το λεμόνι», αλλά και στο «Ξάγναντο» όπου η κόκκινη γραμμή αίματος του σαλαχιού παντοτινά για τον συγγραφέα -τόσο στο όνειρο όσο και στην πραγματικότητα- θα χωρίζει τη θάλασσα του Αμβρακικού στα δύο, όπως και στο αιματοβαμμένο ρόπαλο του ομότιτλου διηγήματος «Το ρόπαλο», όπως φυσικά και στο ομώνυμο διήγημα «Ο καουμπόης του Αλίμου» της συλλογής, όπου ο Μήτσου αναφέρεται στην τραυματική σκηνή της σφαγής αγελάδων στα δημόσια σφαγεία της Αμφιλογίας, και στα μουγκρητά που άκουγε μικρός στο σπίτι του που βρισκόταν πολύ κοντά στον χώρο της σφαγής. Παρατηρούμε πως στα έργα του Μήτσου η ονειρική σκηνή συγχέεται με την τραυματική σκηνή και πως οι ενοχές και τα τραύματα της παιδικής ηλικίας στοιχειώνουν τον βιγλάτορα των διηγημάτων αυτών, που επιζητά στο ξέφωτο της αφήγησης να τα απελευθερώσει ώστε να καθαρθεί και ο ίδιος. Υπάρχει η γεύση του αλμυρού νερού της θάλασσας, αλλά και του βρόχινου νερού στα διηγήματα, ο Αμβρακικός της παιδικής του ηλικίας στον οποίο επιστρέφει έπειτα από πενήντα και πλέον έτη, η υγρασία του Αλίμου και η ανελέητη βροχή που μαίνεται να εισέλθει μέχρι και στο εσωτερικό των μνημάτων. Πριν απ’ όλα, και πολύ πριν τις αφηγηματικές αιωρήσεις, ο συγγραφέας, διάβροχος από την ίδια την πραγματικότητα, φέρνει πάνω στο δέρμα του ουλές από μια ζωή δίκοπη, όπως η δίστομη σπάθα του παππού του στο τελευταίο διήγημα.
Το βλέμμα και ο καθρέφτης
Δισθενής, όπως δηλαδή τον αναφέρει το αφήγημα, ή διάβολος. Εκείνος που έχει επιφέρει ή που έχει υποστεί διπλό θάνατο; Εκείνος που διαβάλει αιωνίως τον θεό, η προσωποποίηση του κακού, ή εκείνος που συμφιλιώνεται και που προσπαθεί τουλάχιστον να συνυπάρξει με τα μέσα του δαιμόνια. Τί πραγματικά είναι ο ήρωας των διηγημάτων τούτων, ένας σωσίας, ένας άλλος, ή ίδιος ο εαυτός του; Όλα κρέμονται σε ένα σχοινί, στις λεπτές αποχρώσεις των νοημάτων και της αφήγησης, σε ισόπαλα τραύματα, στην τελική πρόταση που θα δυναμιτίσει το λογοτεχνικό κατασκεύασμα, και θα φωτίσει το σκοτεινό πρότερο όλον του. Συγκεφαλαιώνοντας, ο συγγραφέας της συλλογής διηγημάτων ο καουμπόης του Αλίμου, ορά ορώμενος και ποιεί, διαρκώς, ποιούμενος. Το σαλάχι της παιδικής του ηλικίας (προϊστορικά όντα θαλάσσης-αρχέγονοι φόβοι) θα τον κοιτάζει αενάως από τον ίδιο βυθό και με το ένα του πάντα μάτι, στην παραλία εκείνη του Αμβρακικού, στου «Πετρονίκου», όπου πνίγηκαν οι δίδυμοι αδερφοί αγκαλιασμένοι, και ο τσαγκάρης Βησσαρίωνας με ένα βλέμμα επίμονο, που τον διαπερνά, μέσα από τον πίνακα του Κοντσαλόφσκι θα τον μαγνητίζει σε όλη του τη ζωή. Και ας μην ξεχνάμε τον νέο σε ηλικία σωσία του, τον σαραντάρη που είναι φτυστός ο συγγραφέας, που το εξάχρονο παιδί του τον βλέπει ως πατέρα του και τον δείχνει έντρομο με το δάκτυλό του, όπως και τον «άλλον», τον πεθαμένο σωσία του, στο νησί της αφήγησης «Ατελέσφορη εμμονή», που σε καμία περίπτωση δεν θα ήθελε να τον υποκαταστήσει. Ο Ανδρέας Μήτσου σε τούτη την πρωτότυπη, εκφραστικά και γλωσσολογικά άρτια συλλογή διηγημάτων του, αναφέρεται όπως πάντα στον «άλλον», και, διαμέσου αυτού του «άλλου» στον εαυτό του. Είναι εκείνος ο «άλλος» του καθρέφτη μας. Ο «άλλος» που συγκροτεί το «εγώ» μας. Το κατοπτρικό μας είδωλο, η σκιά μας, διαμέσου του οποίου συνειδητοποιούμε την υπαρξιακή μας ενότητα, και αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας ως σύνολο. Το σίγουρο είναι πως θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τον συγγραφέα, πρωτίστως, για τις μεθόδους που μας προσφέρει απλόχερα μέσω της πολύσημης γραφής του, για αυτή τη δύσκολη, τη μοιραία και απνοϊκή καταβύθιση στις κατώτερες στιβάδες του ανθρώπινου ψυχισμού.
Σημειώσεις/βιβλιογραφία:
[1] Μήτσου, Ανδρέας. (2001). Σφήκες, Διηγήματα. Αθήνα: Καστανιώτης. [Βραβείο Ιδρύματος Κώστα & Ελένης Ουράνη Ακαδημίας Αθηνών (2002)].
[2] Μήτσου, Ανδρέας. (2014). Η εξαίσια γυναίκα και τα ψάρια. Αθήνα: Καστανιώτης. [Κρατικό Βραβείο Διηγήματος (2015)].
[3] Μήτσου, Ανδρέας. (2013). Τα Χριστούγεννα ενός άτυχου μπάτσου. Αθήνα: Καστανιώτης.
[4] Μήτσου, Ανδρέας. (2023). Ο καουμπόης του Αλίμου. Αθήνα: Καστανιώτης. [Στο κριτικό αυτό κείμενο γίνονται αναφορές και αναλύονται μέρη/αποσπάσματα κυρίως από τα εξής διηγήματα: «Ο δισθανής», «Το ρόπαλο», «Ο καουμπόης του Αλίμου», «Το Ξάγναντο», «Μια νύχτα με βροχή», «Το μαχαίρι του μοναχού Βησσαρίωνα», «Το λεμόνι», «Ξηρασία», «Ατελέσφορη εμμονή», «Η δίστομη σπάθα».]
[5] Μήτσου, Ανδρέας. (2017). Γκαλίνα, η σκοτεινή οικιακή βοηθός. Αθήνα: Καστανιώτης.
[6] Μήτσου, Ανδρέας. (2015). Η Αλεξάνδρα. Αθήνα: Καστανιώτης.
[7] Μήτσου, Ανδρέας. (2012). Ο κίτρινος στρατιώτης. Αθήνα: Καστανιώτης.
[8] Lacan, Jacques. (1982). Το Σεμινάριο ΧΙ. Οι τέσσερις θεμελιακές έννοιες της ψυχανάλυσης. Μτφρ. Σκαρπαλέζου Ανδρομάχη. Αθήνα: Κέδρος.
[9] Lacan, Jacques. (2005). Le Seminaire. Livre XXIII. Le sinthome (1975-1976), texte etabli par Jacques-Alain Miller, Seuil, Paris.
[10] Freud, Sigmund. (2014). Πέρα από την αρχή της ευχαρίστησης. Μτφ. Πατσογιάννης Βασίλειος. Αθήνα: Πλέθρον. Σελ. 47, 48, 49.
[11] Anzieu, Didier. (1985). Le moi–peau (Μτφρ. Το Εγώ-Δέρμα). Paris: Dunod.
[12] Δημόπουλος, Βασίλης. (2023). Στοιχεία για την ψυχική μορφοποίηση. Η δυναμική του τραύματος. Αθήνα: Αρμός. Σελ. 57-59 (& υποσημείωση σελίδας 58).