Προσέγγιση στο βιβλίο του Δήμου Χλωπτσιούδη Laissez passer, Εκδόσεις Μανδραδόρας, 2019
γράφει ο Γιώργος Ρούσκας
Laissez passer. Ελληνικό βιβλίο ποίησης με τίτλο στα γαλλικά; Ναι, αν πρόκειται για φράση παγκόσμια γνωστή. Η πρώτη σημασία της είναι: άδεια διέλευσης, διέλευση επιτρεπτή, κοινώς «άσε να περάσει». Η πρωτότυπη, «laisser – faire, laisser – passer, le monde va lui meme», που στην ουσία σημαίνει: αφήστε τα πράγματα όπως είναι, να ακολουθήσουν τη φυσική τους ροή [1], χρησιμοποιήθηκε στην οικονομία πρώτη φορά ως όρος από τον οικονομολόγο Φρανσουά Κενέ [2] (1694-1774), μετά από τον καθηγητή Άνταμ Σμιθ (1723-1790) και πολλές φορές έκτοτε. Διεξοδικά αναλύθηκε στο βιβλίο του καθηγητή Σίντνευ Φάιν [3] το 1964.
Αγαπημένη φράση των εφημερίδων [4], πέρασε από την οικονομία στη ζωή και έφτασε να σημαίνει: αφήστε τα όλα ελεύθερα, χωρίς περιορισμούς.
Πώς αντιλαμβάνεται τους περιορισμούς ο Δ.Χ.; Πώς βλέπει τη στάση του ανθρώπου απέναντί τους;
{υμνώ τον άνθρωπο
ποιητή και παντοκράτορα
που αμόλυντος και λεύθερος
χλευάζει σύνορα και πρέπει,
κανόνες και στερεότυπα}.
Τι θέλει να αφήσει ελεύθερο να περάσει ο τίτλος της συλλογής; Πολλά. Φανταζόμουν την ποίηση, την ελευθερία, την αξιοπρέπεια, τη λογική, τη δικαιοσύνη, με τις λέξεις να περνάνε πρώτες, αλλά ο ποιητής, αναφέρεται μεν σε αυτά, δίνει όμως το προνόμιο της πρωτιάς στο όνειρο, που μιλά όλες τις γλώσσες στην ασύνορη επικράτειά του, χωρίς να μιλά:
{τα όνειρα δεν έχουν πατρίδα
φυλή ή γλώσσα
μιλούν τη γλώσσα της τρικυμίας
στη θύελλα της πραγματικότητας}.
Ένας από τους βασικούς χειριστικούς άξονες του συστήματος, είναι και ο έλεγχος του υποσυνειδήτου, με παρακλάδι τον κατά βούληση έλεγχο των ονείρων. Πρώτο βήμα; Η παρέμβαση στις πεποιθήσεις με διασπορά αισθημάτων ενοχής:
{είμαστε ένοχοι
που ζωγραφίζουμε ακόμα όνειρα}.
Δεύτερο βήμα: Οι απαγορεύσεις, η συμμόρφωση, η υπακοή, αρχής γενομένης από σχολεία κατευθυνόμενης και ελεγχόμενης γνώσης, με ειδικά διαμορφωμένα ψαλίδια για τα φτερά των παιδιών που επιμένουν να πετάγονται από την πλάτη:
{εμένα με έστειλαν σχολείο
για να μην πετάξω}.
Γιατί το όνειρο είναι τόσο σημαντικό για τον ποιητή όσο και για τον Πίνδαρο (σκιάς όναρ κλπ);
Αν δούμε τη χρονοκοινωνικοπολιτική συγκυρία στην οποία ο Δ.Χ. γράφει, το σκότος δηλαδή της κατά τα άλλα «φωτεινής» με λαμπτήρες ηλεκτρικού εποχής μας,
{στην εποχή των εθνικισμών
δεν ξέρω σε ποιά γλώσσα
να κλάψω}
αν δούμε τη δολιοφθορά, τον βιασμό και την αλλοίωση των πάντων, των λέξεων βεβαίως μη εξαιρουμένων, οι οποίες αφού απωλέσουν τη σημασία τους, χρησιμεύουν στην κατασκευή ετοίμων συνθημάτων, όπως ενδυμάτων:
{χούντα και κατοχή, λέξεις
είναι μόνο που συμμετέχουν
στον πλειστηριασμό
μιας αυτάρεσκης συνθηματολογίας},
ίσως και να πλησιάσουμε στο γιατί:
{το δώρο του Προμηθέα δεν ήταν η φωτιά
ήταν το όνειρο
μέσα στο βαθύ σκοτάδι της απελπισίας}.
Γι αυτό ο Δ.Χ. επιθυμεί να «περάσει ελεύθερο» πρώτα το όνειρο.
Η άλογη συμπεριφορά του ανθρώπου προς τη Φύση (και τους άλλους, ως αναπόσπαστο μέρος αυτής) βαφτίστηκε λογική της ανάπτυξης, του πολιτισμού, της οικονομίας, της εξέλιξης, της προόδου. Τι μπορεί να κάνει ένα βιβλίο ποίησης (το τέταρτο του Δ.Χ. σύμφωνα με το αυτί του εξωφύλλου), όσο καλοτυπωμένο και καλαίσθητο αν είναι (εκδόσεις Μανδραγόρας, εγγύηση καλαισθησίας), όσο και αν στο δυσεξήγητο συμβολικό εξώφυλλο (που σχεδίασε ο Φαίδων Πατρικαλάκις) οι άνθρωποι απεικονίζονται ως φαντάσματα τρομαγμένα, θυμίζοντας το αριστούργημα «Η Κραυγή», του νορβηγού ζωγράφου Έντβαρντ Μουνκ;
Μα,
(α) να σημάνει:
{μια μαστεκτομή χρειάζεται η φύση
να διώξει το καρκίνωμα του ανθρώπου}
(β) να προειδοποιήσει, χρησιμοποιώντας την αναγωγή ως μέσο, με αφετηρία αναφοράς τα αξιώματα της μνήμης και της εμπειρίας (δεν ομιλώ φιλολογικά, αλλά απολύτως μαθηματικά):
{ένα καρφί μαρτυρά ότι η στάχτη
κάποτε ήταν ξύλο}
(γ) να καλέσει σε επαναπροσδιορισμό, αναθεώρηση, συμπόρευση, σε άρση κάθε είδους διακρίσεων:
{Άλλωστε, όλοι είμαστε
από το ίδιο ύφασμα
μόνο το χρώμα και τα σχέδια αλλάζουν}
(δ) να κραυγάσει υπονοητικά, συμβολικά, μεταφορικά, δηλαδή ποιητικά:
{Η καμπύλη αγκαλιάζει στοργικά το Διαφορετικό
Το παραλληλόγραμο το περιορίζει στη γωνία}.
Διαφορετικό; Η διαφορετικότητα στο χρώμα, στη φυλή, στη γλώσσα, στη θρησκεία, στα ήθη και έθιμα, στον σωματότυπο, στις δεξιότητες, στη διαμονή (πρόσφυγας, μετανάστης, ιθαγενής), σε όλα.
Η καμπύλη; Χεριών αγκαλιά, νοητική καμπύλωση χώρου και χρόνου, πρόσληψης και ανεκτικότητας, καμπύλη μήτρας γενεσιουργού, ανοιχτός ορίζοντας. Αττικός αμφορέας πολιτισμού, ιδεών, γνώσης, καμπύλη ελευθερίας, φιλοξενίας, αποδοχής, τόξο ευλυγισίας.
Το παραλληλόγραμμο; Συγκεκριμένου μήκους ευθύγραμμα τμήματα, ορθές γωνίες ή ανά δύο ίσες και οι άλλες παραπληρωματικές, αυστηρά καθορισμένες. Φυλακή, περιορισμός, λογική, καθετότητα (σταύρωση), απόλυτον, παγίωση, κουτί, όρια, ακαμψία.
Γωνία; Εδώ τιμωρία, όπως όρθιος στη γωνία της τάξης. Υποτίμηση. Παρασκήνιο. Αφάνεια. Σκιά. Οξύτητα. Αιχμή. Μέρος του όλου. Περιορισμένη οπτική.
Δύο στίχοι, πολλές ερμηνείες, πολλές προσλήψεις. Ποίησης νάμα.
Γνωρίζω καλά το έργο του Δ.Χ. ως κριτικού λογοτεχνίας, όπου με έναν εντελώς προσωπικό τρόπο, χρησιμοποιεί επιστημονικά παραδεδεγμένα εργαλεία κριτικής αξιολόγησης και εντοπισμού –ανάλογα με τη λογοτεχνική θεωρία– ευρημάτων, ώστε να ιδωθούν οι συνιστώσες του έργου σύμφωνα με τη «χ» ή την «ψ» μέθοδο. Σκέφτομαι συχνά αυτό που γράφει ο αγαπημένος του, ο Τέρι Ήγκλετον [5]: «για το μεταδομισμό δεν υπάρχει κάποιος σαφής διαχωρισμός μεταξύ “κριτικής” και “δημιουργίας” και οι δύο τρόποι υπάγονται στη “γραφή” ως τέτοια».
Η συγκεκριμένη περίπτωση του Δ.Χ. επιβεβαιώνει αυτή τη ρήση.
Αν και τα υστερο-νεορομαντικά στοιχεία της συλλογής δεν είναι τα κυρίαρχα, ικανοποιείται σε πολύ μεγάλο βαθμό αυτό που κατά τον Λεό Λόβενταλ η τέχνη κάνει [6]:
«στη γλώσσα ενός νεορομαντικού μόνο η τέχνη μάς μεταδίδει αυτό που είναι αληθινά καλό στην ανθρώπινη ζωή και εμπειρία την υπόσχεση της ευτυχίας που παραμένει ανεκπλήρωτη».
Το πρώτο μέλημα της –προσανατολισμένης στην εκπλήρωση της υπόσχεσης για ευτυχία– γλώσσας εδώ, είναι η επανάσταση. Όχι με συνθήματα αλλά με ουσία. Μπορεί γλωσσικά ο τρόπος να φλερτάρει συχνά με τον πεζό-αφηγηματικό, όμως η τελική του αίσθηση παραμένει ποιητική. Η οργάνωση και η κατασταλαγμένη εκφορά του, διέπεται από πολλές αρχές της λογικής αναλυτικής σκέψης:
(α)καταγραφή δεδομένων
(γ)επεξεργασία
(β)εύρεση παθογενειών
(γ)διαπόμπευσή τους, εκκαθάριση
(δ)αξιοποίηση καθαρών στοιχείων
(ε)προσθήκη νέου υλικού
(στ)σύνθεση.
Η συνθετική δημιουργία στο υπόψη βιβλίο γίνεται με δυναμικό τρόπο, εκτεινόμενο από τους πρόποδες του φυσιο-λογικού ως τις πλαγιές του αισθητού, περνώντας ενίοτε στα βάραθρα του υπερ-αισθητού και στις βουνοκορφές της ποίησης.
Κοινωνικός ρεαλισμός, στρατευμένη γλώσσα, καταγγελτικός λυτρωτικός ιδεαλισμός, όλα παρόντα σε μια ποίηση laisser – passer, άνευ περιορισμών, επαναστατική:
{έτσι βάφτισαν ποιητές
όσους ονειρεύονται
το «επαναστάτες» βλέπεις απειλεί την ευταξία
και η εξουσία θέλει δομές στέρεες
οι ποιητές είναι σαθρά θεμέλια
για τα δικά της οικοδομήματα».
Ελπίδα; Τριπλή. Ο λυρισμός, το παιδί που κατοικεί εντός μας και το ποίημα.
Τι είναι ποίημα;
{ποίημα είναι το παιδί που ρωτά στο αυτί
αν φτάνουν τα λεφτά για μία σοκολάτα}.
Αναφορές.
1. Κώστας Κατσιαμάνης, Νεοφιλελευθερισμός, μέρος 2ο, εφημερίδα Ριζοσπάστης, 21-7-2002 https://www.rizospastis.gr/story.do?id=1348412
2. βλ. εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα: https://www.britannica.com/biography/Francois-Quesnay
3. Sidney Fine, Laissez Faire and the General-Welfare State: a study of conflict in American thought, 1865-1901. United States: The University of Michigan Press, 1964
4. βλ. π.χ. εφημερίδα η Αυγή: Δημήτρη Π. Κυριακαράκου, Αφήστε μας να πορευτούμε, 30-06-2015, http://www.avgi.gr/article/10811/5667334/apheste-mas–na-poreutoume#
5. Τέρι Ήγκλετον, Εισαγωγή στη Θεωρία της Λογοτεχνίας, μετάφραση Μιχάλης Μαυρώνας,
εκδόσεις Οδυσσέας, 1996, σελ. 210
6. ΛΕΟ ΛΟΒΕΝΤΑΛ, Για μια κριτική θεωρία της λογοτεχνίας, εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Αλέξης Ζήρας, Εκδόσεις ύψιλον, 2016, σελ. 37