Γράφει ο Δημμήτρης Παπανδρέου
17 ΣΗΜΕΙΑ – ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ (ΒΥΖΑΝΤΙΟ)
- Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία αποτελεί την ιστορική μετεξέλιξη της δυτικής Ρωμαϊκής αναδυόμενη και θριαμβεύουσα στο φιλόξενο και γόνιμο περιβάλλον της μεταλεξανδρινής ελληνιστικής εποχής. Όταν το δυτικό τμήμα της Αυτοκρατορίας κατέπεσε απεδείχθη η πολιτιστική υπεροχή της Ανατολής που συνεκράτησε τις συστατικές δομές του νεοπαγούς κράτους κάτι που δεν κατάφερε το δυτικό σκέλος καθώς δεν διέθετε τα πλεονεκτήματα της Ανατολής.
- Ουδέποτε το κράτος ονομάστηκε Βυζαντινό. Η ονομασία αυτή του αποδόθηκε από δυτικούς μελετητές στην προσπάθειά τους, για ευνόητους λόγους να αποφύγουν την ορολογία ελληνο-ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Ορθότερη και συγκροτημένη ιστορικά είναι η ονομασία ανατολική ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και αυτό για τους πρώτους αιώνες. Αργότερα εναλλακτική ονομασία θα ήταν ο όρος ελληνορωμαϊκή Αυτοκρατορία της Ανατολής. Όσα αναφέρουμε αποδεικνύουν ότι το ονοματολογικό πρόβλημα του Βυζαντίου το δημιούργησαν οι μεταγενέστεροι ιστορικοί, καθώς το συγκεκριμένο κράτος ουδέποτε όπως αναφέραμε ασχολήθηκε με το θέμα. Ακόμη και όταν ο Καρλομάγνος στέφθηκε ως Αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στη Δύση, η γραφειοκρατία της Κωνσταντινούπολης δεν έπαψε να τον θεωρεί υποδεέστερο και ανίσχυρο να αμφισβητήσει τα πρωτεία της Ανατολής.
- Οι Βυζαντινοί ανέλαβαν το δύσκολο έργο της ερμηνείας, επεξήγησης και εκλαϊκευσης του ορθόδοξου δόγματος, προσπάθεια που διήρκησε αιώνες. Πάλεψαν άνισα κάποιες φορές με τις αιρέσεις, κάτι που τελικά στοίχισε στο κράτος την απώλεια των νοτιοανατολικών του επαρχιών. Η άφιξη του Ισλάμ την εποχή εκείνη θα εκληφθεί ως λύτρωση από τους ταλαιπωρημένους επί αιώνες κατοίκους της Ανατολής οι οποίοι το προηγούμενο διάστημα εκλήθησαν να απορροφήσουν και να κατανοήσουν δυσνόητες για αυτούς θεολογικές έννοιες όπως ο Αρειανισμός, ο Μονοθελητισμός, ο Μονοενεργητισμός και ο Μονοφυσιτισμός.
- Η Ανατολική Αυτοκρατορία λειτούργησε ως προπύργιο ανάσχεσης αλλεπάλληλων εισβολών κυρίως από την Ανατολή εκπληρώνοντας την αποστολή αυτή επιτυχώς επί αιώνες. Απέτυχε στον ρόλο αυτό μόνο όταν καταλύθηκε με την κατάληψη της πρωτεύουσας από τους σταυροφόρους, και εξασθενήσασα καίρια υπέκυψε στην οθωμανική κατάκτηση. Η προάσπιση των ανατολικών συνόρων απέκτησε και μυθικές διαστάσεις καθώς κάπου στα σημερινά σύνορα Συρίας – Τουρκίας, στην Κιλικία γεννήθηκε ο θρύλος του Διγενή Ακρίτα και των συντρόφων του που μάχονταν ηρωϊκά κατά των Αράβων.
- Η Αυτοκρατορία είχε όλα τα στοιχεία πολιτειακού μορφώματος που ανταποκρίνονταν σε κρατική συγκρότηση της μορφής αυτής. Πολυεθνική, πολυσυλλεκτική, πολυθρησκευτική, κατάφερνε να εξισορροπεί αντιφάσεις και να συσπειρώνει φυγόκεντρες τάσεις, κατά κανόνα επιτυχημένα. Μακροημέρευσε επί εννέα αιώνες, και παρά την προσπάθεια ανασύστασης που κατεβλήθη τον 13ο αιώνα ο στόχος δεν επετεύχθη καθώς η Κωνσταντινούπολη έπαψε να είναι το κέντρο βάρους των εξελίξεων. Σε αυτό συνέβαλε η συγκυριαρχία (condominium) στην οποία εξαναγκάστηκε να συγκατανεύσει με την Βενετία χάνοντας την πρωτοκαθεδρία στην θάλασσα.
- Η Πόλη του Βοσπόρου κατέχει το μοναδικό στην ιστορία προνόμιο να έχει υπάρξει πρωτεύουσα επί 1600 συνεχόμενα χρόνια δύο Αυτοκρατοριών, της Ελληνορωμαϊκής και της Οθωμανικής με κοινό παρανομαστή αμφοτέρων τον ίδιο γεωγραφικό χώρο. Όταν η Ρώμη έπαψε να έχει όλα τα στοιχεία που δικαιολογούσαν την πρωτοκαθεδρία της, οι τελευταίοι αυτοκράτορες της ύστερης ρωμαϊκής περιόδου άρχισαν να αναζητούν εναλλακτικά κέντρα διοίκησης με κριτήριο την αποκέντρωση του κράτους. Η Κωνσταντινούπολη έρχεται ως καταληκτικός σταθμός της αναζήτησης αυτής. Η μεταφορά δεν αρκούσε βεβαίως να συγκρατήσει την πορεία χαλάρωσης αν δεν επέρχετο η ενοποιητική δύναμη του Χριστιανισμού. Ο τελευταίος δεν μπορεί να κριθεί ως η ομαλή συνέχιση της ιστορίας αλλά η υπέρβασή της προσφέροντας το ισχυρότερο προστατευτικό κέλυφος στο μετακινούμενο προς ανατολάς κράτος.
- Η Αυτοκρατορία συνέχισε την αλεξανδρινή πολιτική της μετατόπισης του κέντρου βάρους των παγκόσμιων εξελίξεων προς την Ανατολή. Τούτο ανεστάλη με το κλείσιμο των εμπορικών δρόμων της Μεσογείου λόγω της Οθωμανικής κατάκτησης και της προσωρινής στροφής του ενδιαφέροντος των Ευρωπαίων προς δυσμάς.
- Εντός της Αυτοκρατορίας συνετελέσθη μια από τις πιο συγκλονιστικές συγκρούσεις θρησκευτικού χαρακτήρα στην ιστορία, η διαμάχη περί της αναγκαιότητος ή μη της λατρείας των εικόνων. Σαφώς επηρεασμένοι από τον ανεικονικό διάκοσμο των χώρων λατρείας του Θεού που πρέσβευε το Ισλάμ και προσπαθώντας να διασώσουν τις ανατολικές επαρχίες από την επέλαση των Αράβων οι αυτοκράτορες του 8ου αιώνα και εν μέρει του 9ου υπέκυψαν στον πειρασμό κατάργησης της λατρείας των εικόνων. Αυτό τελικά δεν συνέβη αποτρέποντας ίσως τον σταδιακό εξισλαμισμό της νοτιοανατολικής Ευρώπης.
- Πέρα από μοναρχία η Αυτοκρατορία ως προς τους τύπους υπήρξε και πολυδυναστική υπό την έννοια ότι δεν κυβερνήθηκε από μια ή δύο βασιλικές οκογένειες. Ισαυροι, Κομνηνοί, Μακεδόνες και Παλαιολόγοι προσέφεραν σημαντικούς ηγέτες αποδεικνύοντας ότι καμιά από αυτές κατείχε την αυθεντία της ελεω Θεού νομιμότητας. Υπό το πρίσμα αυτό το κράτος υπήρξε περισσότερο δημοκρατικό από την φεουδαρχική και απολυταρχικά διοικούμενη Δύση η οποία με τις ευλογίες του Πάπα αποθέωνε τυφλά τον μονάρχη.
- Η Χριστιανική Αυτοκρατορία της Ανατολής ως ολοκληρωμένη πολιτειακή οντότητα συνδύαζε αρμονικά τρία βασικά στοιχεία του ευρωπαϊκού πολιτισμού που αποτελούν διαχρονικά τους πυλώνες μια κοινής ευρωπαϊκής ταυτότητας: Αρχαία ελληνική σκέψη, Ρωμαϊκό δίκαιο και Χριστιανική πίστη συνθέτουν τα τρία βασικά χαρακτηριστικά της σύγχρονης Ευρώπης και εδώ το Βυζάντιο έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην διαμόρφωση και διαφύλαξή τους.
- Πολλά έχουν ειπωθεί και γραφτεί για την εθνική αυτοσυνειδησία των βυζαντινών, αμφισβητώντας τον πατριωτισμό, φιλοπατρία και γενικότερα την αφοσίωση στην κεντρική εξουσία. Η αλήθεια είναι ότι οι περισσότεροι αυτοκράτορες δεν αντιτάχθηκαν στην διασφάλιση της ενότητας του κράτους ακολουθώντας στρατηγική με κριτήρια πολιτικού ρεαλισμού και προσαρμογής στις πραγματικές συνθήκες. Ο Ιουστινιανός υπήρξε οραματιστής της επανόδου στον οικουμενισμό μιας ενιαίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από την Ισπανία έως τη Μικρά Ασία αλλά δεν απαρνήθηκε την Κωνσταντινούπολη. Ο Ηράκλειος, ως άλλος Μεγας Αλέξανδρος, έδωσε έμφαση στην Ανατολή και στον θρησκευτικό συμβολισμό για να αντιμετωπίσει τον Περσικό κίνδυνο. Οι Μακεδόνες αυτοκράτορες πολεμούσαν πρακτικά παντού, κωδικοποίησαν την στρατιωτική ορολογία και σφυρηλάτησαν τη βυζαντινή πολιτειολογία (Πορφυρογέννητος). Οι Κομνηνοί επανήλθαν στην Ανατολή βλέποντας ότι η κύρια απειλή στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία προερχόταν από εκεί. Όλοι αυτοί παρά τη χρονική απόσταση που τους χώριζε δεν απαρνήθηκαν την ανάγκη συνέχειας και διατήρησης της συνοχής της Αυτοκρατορίας.
- Η Χριστιανική Αυτοκρατορία της Ανατολής δεν είχε να αντιμετωπίσει μόνο τους αλλόθρησκους του Ισλάμ ως κύρια απειλή από τον 8ο αιώνα. Τα πλούτη και η ευμάρειά της προσήλκυσαν το ενδιαφέρον της ομόθρησκης Δύσης, η οποία, σε μια περίοδο αναστοχασμού για την Ανατολή, και υποκριτικά κοπτόμενη και διαρρηγνύουσα τα ιμάτιά της για την ανάκτηση των Αγίων Τόπων εφηύρε τον σταυροφορισμό ως όχημα στρατιωτικής εισβολής στην Ανατολή που οδήγησε τελικά στην πρώτη πτώση της Κωνσταντινούπολης. Ο σταυροφορισμός ουσιαστικά απετέλεσε την πρώϊμη έκφραση της αποικιοκρατικής αντίληψης της Δύσης για τον εξευρωπαϊκό κόσμο με κριτήρια πολιτικού τυχοδιωκτισμού, αρπαγής θησαυρών και προσάρτησης εδαφών. Οι σταυροφόροι άλλωστε ή μάλλον οι επίγονοί τους ήταν εκείνοι που κατέστρεψαν τους προκολομβιανούς πολιτισμούς της Αμερικής όταν η οθωμανική κατάκτηση της Ανατολής απέκοψε προσωρινά την πρόσβαση των Ευρωπαϊων την Ανατολική Μεσόγειο.
- Το Βυζάντιο κατηγορήθηκε από στρατευμένους επικριτές του για φανατισμό και θρησκευτική μισαλλαδοξία. Η Δύση, που επινόησε την Ιερά Εξέταση αποθεώνοντας τον σκοταδισμό του μεσαίωνα δεν έχει κάνει τη δική της αυτοκριτική σε αυτόν τον τομέα, και πολύ περισσότερο, δεν κατάφερε να αποτρέψει τη δική της «εικονομαχία» που ήταν το μεγάλο κίνημα της Μεταρρύθμισης του 16ου αιώνα. Οι Βυζαντινοί είχαν πολύ πιο δύσκολο έργο να φέρουν εις πέρας, να κατοχυρώσουν δηλαδή την αυθεντία του δόγματος σε μια ελληνιστική Ανατολή που έβριθε από προγενέστερες δοξασίες αμφισβητώντας ακόμη και σε κρατικό επίπεδο τον Χριστιανισμό (επεισόδιο πρόσκαιρης έκπτωσης του Χριστιανισμού, 361-363). Η δύση ωρίμασε θρησκειολογικά μόλις τον 16ο αιώνα όταν είχε τερματιστεί ο Εκατονταετής πόλεμος Αγγλίας – Γαλλίας και η μεγάλη πανδημία που αποδεκάτισαν πληθυσμιακά την Γηραιά Ήπειρο. Με άλλες λέξεις η Αυτοκρατορία της Ανατολής άντεξε 400 χρόνια αιρέσεων και αντιπαρήλθε το εικονομαχικό κίνημα, ενώ η Δύση κατέρρευσε πολιτειακά, κοινωνικά, δημογραφικά, οικονομικά και πληθυσμιακά μόλις σε μερικές δεκαετίες.
- Η Αυτοκρατορία έβγαλε μεγάλες προσωπικότητες σε όλους τους τομείς τις τέχνες, τα γράμματα, την φιλοσοφία και την εκκλησία. Φώτιος, Μιχαήλ Ψελλός, Σέργιος, Νικόλαος ο Μυστικός, Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, Μιχαήλ Κηρουλάριος, Προκόπιος, Τριβωνιανός, Γεώργιος Πλήθων και άλλοι υπήρξαν πρόσωπα που επεσκίασαν ακόμη και Αυτοκράτορες με τη συμβολή τους στην πορεία του κράτους. Η ισότητα των γυναικών σε δημόσια αξιώματα, όρος άγνωστος για τη Δύση στον Μεσαίωνα ήταν ήδη προχωρημένος στο Βυζάντιο. Αρκεί να αναφέρουμε τη σύζυγο του Ιουστινιανού, την Ειρήνη την Αθηναία που έφτασε στον Αυτοκρατορικό Θρόνο και την Άννα Κομνηνή.
- Στο θεμελιώδες ερώτημα αν η Αυτοκρατορία είχε ελληνικό χαρακτήρα η απάντηση ποικίλλει ανά εποχή. Το κράτος ξεκίνησε ως ρωμαϊκό, στηρίχθηκε στο ελληνιστικό υπόβαθρο της Ανατολής, αφομοίωσε έθιμα, πρακτικές και παραδόσεις της περιοχής, άφηνε ελεύθερο το πεδίο σε όλους να έχουν πρόσβαση στη διοίκηση, και τελικά μετά την αυτοπεποίθηση που του εξασφάλισε η εικονομαχική κρίση αποδέχθηκε ως φυσιολογική ιστορική εξέλιξη τον εξελληνισμό του. Εν πάσει περιπτώσει από τη στιγμή που αναγνώριζε την αποξένωση του από τη Δύση άρχιζε να καταφάσκει σιωπηρά και ανομολόγητα την υπεροχή της ελληνικής παιδείας. Νομίζουμε ότι δεν υπάρχει καλύτερη απόδειξη παροδοχής της διαφορετικότητας από τη Δύση όταν το 968 ο Νικηφόρος Φωκάς απευθυνόμενος στον επίσκοπο Κρεμώνης Λιουτπράνδο του είπε ότι «εσείς δεν είστε Ρωμαίοι αλλά Λομβαρδοί».
- Το «απροσμάχητον» κράτος δεν αναπαυόταν ποτέ. Σπάνια υπήρχε ηρεμία στα σύνορά του. Δεχόταν επιθέσεις από παντού, από εχθρούς που φιλοδοξούσαν να εγκατασταθούν στην πρωτεύουσά του. Εύκολα έφταναν εκεί αλλά με εξαίρεση δύο φορές πάντα αποκρούονταν. Οι Βούλγαροι υπήρξαν ο μεγαλύτερος κίνδυνος πριν τους Σταυροφόρους και τους Οθωμανούς. Ήταν ευάλωτο από τα δυτικά λόγω ιδιομορφίας του εδάφους αλλά ευπρόσβλητο και από τη θάλασσα. Η λάμψη του Ρωμαϊσμού ήταν τόσο εκτυφλωτική ώστε όλα τα ξένα φύλα που επετέθηκαν στην Πόλη ήθελαν να σφετεριστούν την ιδιότητα αυτή. Το κράτος σε πολλές περιπτώσεις κατάφερνε να αφομοιώνει τους εισβολείς αλλά η πρώτη Άλωση ήταν αυτή που εξαφάνισε το πλεονέκτημα του σχεδόν απόρθητου της Πόλης με αποτέλεσμα η Κωνσταντινούπολη να μετατραπεί το 1204 σε πόλη δευτερεύουσας σημασίας με ισχυρούς ωστόσο συμβολισμούς.
- Το Βυζάντιο επιζεί και πέραν του Βυζαντίου και μετά τη δεύτερη άλωση. Η Δεύτερη Ρώμη καταλύθηκε, αλλά πολύ γρήγορα θα γεννηθεί η προσδοκία της Τρίτης Ρώμης που θα διαδεχόταν την προκάτοχό της. Η ιδέα αυτή επινοήθηκε λόγω της πρώτης μεταφοράς της πρωτεύουσας, αλλά σύντομα μεταβλήθηκε σε ψευδαίσθηση καθώς οι διακινητές της, οι Ρώσοι ηγεμόνες, ούτε την πολιτική παιδεία, αλλά ούτε και τη θεληση είχαν να την υλοποιήσουν. Και όμως σε μια διασταλτική ερμηνεία το Βυζάντιο επιζεί ακόμα και στις μέρες μας, έστω ως μικρογραφία, αλλά πολύ περισσότερο λόγω της ανθεκτικότητας του δεύτερου μετά την πολιτεία πόλου εξουσίας του Οικουμενικού Πατριαρχείου το οποίο αποτελεί ουσιαστικά τον μακροβιότερο θεσμό του Ελληνισμού. Όταν ο Πορθητής κατέλαβε την Πόλη αντελήφθη ότι για να διασφαλίσει τα νέα κεκτημένα του είχε ανάγκη τη συνεργασία του επικεφαλής του ορθόδοξου πληρώματος, τον Πατριάρχη και για αυτό του αναγνώρισε σειρά προνομίων. Η πράξη αυτή έχει τεράστια ιστορική σημασία διότι το Ισλάμ παραδέχτηκε εν τοις πράγμασι ότι η στρατιωτική του επικράτηση δεν θα ήταν βιώσιμη αν δεν συμφιλιωνόταν με τον έτερο ισχυρό πόλο του Βυζαντίου την Ορθοδοξία, έστω στο πλαίσιο μιας αρχικής πειραματικής συνύπαρξης. Η πράξη του Πορθητή έχει την ίδια σημασία με την αναγνώριση της ισχύος του Χριστιανισμού από τον Μέγα Κωνσταντίνο το 313 με το διάταγμα περί ανεξιθρησκείας.