Ποιος είναι ο ιδανικός αναγνώστης; Είναι κάποιος που κατανοεί σε μεγάλο βαθμό το κείμενο, πιάνει το χιούμορ του, διακρίνει τα βαθύτερα επίπεδα, συνδέεται με τα κρυμμένα νοήματα και συλλαμβάνει στο ακέραιο τις διακειμενικές αναφορές; Σε μια τέτοια περίπτωση ο ιδανικός αναγνώστης θα ταυτιζόταν με τον συγγραφέα. Ή τουλάχιστον θα έτεινε να του μοιάζει πάρα πολύ.
Μήπως είναι το ακριβώς αντίθετο; Κάποιος που δεν έχει καμία σχέση με τον συγγραφέα, που συνάγει εντελώς διαφορετικά συμπεράσματα, που βλέπει από άλλη σκοπιά την ιστορία, που κάνει αναπάντεχους συνειρμούς και βοηθάει με τον τρόπο του να αναδειχθεί η ποικιλομορφία του κειμένου;
Και ας φύγουμε από την υπερβολή της έννοιας «ιδανικός». Ποιος είναι ο καλύτερος αναγνώστης; Ο λόγιος; Ο λαϊκός; Ο έξυπνος; Ο επίμονος; Ο έμπειρος ή ο αθώος;
Ο Σαχτούρης χαιρόταν που το ποίημα του Η Λησμονημένη έκανε έναν γνωστό του, τσαγκάρη με μόρφωση δημοτικού, να κλαίει. Αν το λογοτεχνικό έργο συγκινεί έναν άσχετο, έναν μη εξοικειωμένο αναγνώστη, ακόμα και έναν εχθρικά διακείμενο προς τη λογοτεχνία, δείχνει ότι διαθέτει δύναμη που υπερβαίνει το υποτιθέμενο κοινό του. Έχει οικουμενικότητα. Καταλύει και διευρύνει τα όρια της πρόσληψης.
Από την άλλη, το έργο στην ολότητά του δεν γίνεται παρά να το προσλαμβάνει πιο ικανοποιητικά ο έχων την ανάλογη μόρφωση και καλλιέργεια. Ξαναγυρίζουμε πάλι στην αρχή. Μήπως είναι τούτος ο ιδανικός αναγνώστης; Μήπως κάποιος ηλικιωμένος που έχει διαβάσει πολλά και είναι υποψιασμένος; Ή, αντίθετα, ένας νέος που έχει διαβάσει ελάχιστα και έχει λιγότερες προκαταλήψεις; Και εν τέλει είναι γυναίκα, άντρας ή κάτι άλλο ο ιδανικός αναγνώστης; Έχει υπόσταση ή βρίσκεται στη σφαίρα των φαντασιώσεων του κάθε συγγραφέα;
Ίσως ο ιδανικός αναγνώστης να ανήκει σε καθεμία από τις παραπάνω κατηγορίες. Τον καθιστά ιδανικό η διαφορετικότητά του, η ιδιαιτερότητά του, το προσωπικό φίλτρο μέσα από το οποίο διηθεί τα πράγματα. Στην ουσία ιδανικός αναγνώστης δεν υπάρχει. Υπάρχουν μόνο διαφορετικής βαθμίδας τρόποι πρόσληψης.
Υπό μία άλλη οπτική όλοι μαζί, οι ατελείς και προβληματικοί αναγνώστες, συνθέτουμε τον ένα, τον απρόσιτο και τόσο επιθυμητό ιδανικό αναγνώστη.
Πίνακας: Man Reading – Dirk Von Hoogstraten