Ο Σωτήρης Παστάκας (ποιητής, μεταφραστής, δοκιμιογράφος, ραδιοφωνικός παραγωγός, μυθιστοριογράφος, δάσκαλος βιωματικής γραφής, ανθολόγος), γεννήθηκε το 1954 στη Λάρισα, όπου ζει. Σπούδασε Ιατρική στο πανεπιστήμιο Sapienza της Ρώμης. Για 30 χρόνια εργάστηκε ως ψυχίατρος στην Αθήνα. Ο Παστάκας είναι ένας σημαντικός ποιητής στη σύγχρονη ελληνική ποίηση. Το 2001 συν-ίδρυσε την Παγκόσμια Ακαδημία Ποίησης στη Βερόνα, και τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους έλαβε υποτροφία από το Κάστρο Hawthornden, διεθνές καταφύγιο για συγγραφείς, κοντά στο Εδιμβούργο. Έχει δημοσιεύσει μεταφράσεις ιταλικής ποίησης, δοκίμια, διηγήματα και 17 συλλογές ποίησης. Έχει μεταφραστεί σε 16 γλώσσες και έχει διαβάσει ποιήματα σε διάφορα διεθνή φεστιβάλ ποίησης (Σαν Φρανσίσκο, Σεράγεβο, Σμύρνη, Ρώμη, Νάπολη, Σιένα, Κάϊρο, Κωνσταντινούπολη κ.λπ.) Τρεις από τις ποιητικές του συλλογές κυκλοφορούν στην Ιταλία, όπου κέρδισε το βραβείο Nord Sud το 2016, και μία στις ΗΠΑ.
Shakhawat Tipu: Αγαπητέ ποιητή Σωτήρη Παστάκα, ευχαριστώ πολύ για τη συγκατάθεσή σας στη συνέντευξη. Μια κρίση μαίνεται στον κόσμο, αυτή της πανδημίας. Μήπως η κρίση της ανθρώπινης ύπαρξης σας κάνει να σκεφτείτε κάτι από την αρχή; Τί θα ήταν αυτό;
Σωτήρης Παστάκας : Αγαπητέ μου ποητά Σακαουάτ, η τωρινή κρίση πάει να καταργήσει τον άνθρωπο ως φυσική παρουσία, το ανθρώπινο σώμα. Με την εργασία εξ’ αποστάσεως ιδιαίτερα, μετά το cybersex στο οποίο είχαμε ήδη εθιστεί, η τελική επίθεση ενάντια στο σώμα είναι για να προετοιμάσει την είσοδο στον ασώματο εικοστό πρώτο αιώνα. Ένας νέος κόσμος δίχως σώμα. Ποιητικά σκέφτομαι συνεχώς και προσπαθώ να απαντήσω στο ερώτημα που έθεσε πριν από διακόσια χρόνια ο προφητικός Walt Whitman: τί θα ήταν η ψυχή χωρίς το σώμα;
Shakhawat Tipu: Είστε διάσημος ψυχίατρος και ποιητής. Από ψυχαναλυτικής απόψεως, πώς κρίνετε την ποίηση; Η ποίηση είναι απλώς το λυρικό ξέσπασμα της γλώσσας; Πώς συμβάλλουν τα άλλα στοιχεία στην ουσία του ποιητή;
Σωτήρης Παστάκας: Το λυρικό υποκείμενο χρησιμοποιεί τη γλώσσα για να εκφραστεί, να φανερωθεί στον κόσμο. Το σώμα και το μυαλό του ποιητή είναι πέραν των ορίων της γλώσσας: είναι η Ιερή Μανία. Ο ποιητής μόνον όταν καταλαμβάνεται από αυτό το ιερό παραλήρημα μπορεί να επικοινωνήσει τη γλώσσα των ανθρώπων. Χρειάζεται μια δόση τρέλας για να κάνει το ποίημα κοινό κτήμα όλων μας, ανεξαρτήτως της γλώσσας στην οποία γράφτηκε αρχικά.
Ποιος σας έπεισε να γράψετε ποίηση; Στην αρχή, το ποίημα κάποιου σας επηρέασε να γράψετε κι εσείς ένα ποίημα; Εάν ναι, πώς θα εκτιμούσατε αυτά τα ποιήματα τώρα ή τη σκέψη σας από αισθητικής απόψεως;
Δεν με έπεισε κανένας, μάλλον επέβαλλα την ιδέα μου στη δασκάλα, στην Τρίτη δημοτικού, γιατί ήμουν τεμπέλης κι αντί για ολοκληρωμένα κείμενα προτιμούσα να γράφω σε έμμετρο λόγο. Μου ερχόταν πιο εύκολα. Αυτά που έγραφα όμως έτυχαν της προσοχής της και της επιδοκιμασίας της. Το σατόρι έγινε με τα βιβλία του Καβάφη, που έφερε στο σπίτι η αδελφή μου από την Αθήνα. Αισθητικά αισθάνομαι βαθύτατα καβαφικός ποιητής, και η γνώμη μου όχι μόνο δεν κατέπεσε αλλά εδραιώθηκε με τον καιρό.
Η πρώτη σας γλώσσα είναι η ελληνική. Έχετε άριστη γνώση των Ιταλικών. Ποια είναι η ιδιότητα αυτών των δύο γλωσσών στην πρακτική της ποίησης; Ποια είναι η διαφορά μεταξύ των δύο γλωσσών; Και ποιος είναι ο τόπος που συναντιούνται;
Η Ελληνική γλώσσα είναι πλούσια σε διαστρωματώσεις από την αρχαιότητα μέχρι των ημερών μας και ένας ποιητής είναι σαν να βρίσκεται μέσα σε ένα χιλιόχρονο μπαζάρ και να διαλέγει τις πραμάτειες του. Δεν συμβαίνει το ίδιο με την Ιταλική που έχει ξεχάσει τις λατινικές της ρίζες. Οι ομοιότητες έγκεινται στο κοινό λυρικό βίωμα που πρωτοστατεί και στις δύο, αλλά και στο μεσογειακό σύμπαν που είναι γεμάτο αντικείμενα, οσμές, χρώματα γυμνά και απέριττα κάτω από τον καυτό ήλιο. Τις ενώνει η Μεσόγειος, το mare nostrum, η δική μας θάλασσα.
Η ποίησή σας είναι κυρίως μια συμβολική μορφή της στιγμής, της έντασης που δημιουργεί μια σχέση ιστορικότητας με τη στιγμή. Ταυτόχρονα, η ποίησή σας συνδέεται με την εσωτερική μορφή των γύρω αντικειμένων και του άλλου. Αυτή είναι μια πολύ όμορφη φόρμουλα για την ποίηση. Αλλά έχετε σκεφτεί ποτέ, ότι υπάρχει έλλειψη όσον αφορά την κατανόηση της γλώσσας; Πώς υπερβαίνει ο ποιητής τη δική του γλώσσα;
Εκτιμώ ιδιαιτέρως την άποψή σας για την ποίησή μου αγαπητέ ποιητή, και σας ευχαριστώ πολύ. Είναι αλήθεια πως με ξάφνιασε η τοποθέτησή σας. Ναι, το έχω σκεφτεί και το σκέφτομαι συχνά μπορώ να πω, όταν βρίσκομαι εκτός Ελλάδας σε φεστιβάλ και δημόσιες απαγγελίες, όταν αισθάνομαι πως το κοινό παρακολουθεί με απόλυτη προσοχή την παράσταση, συμμερίζεται τα λόγια μου κι ενθουσιάζεται. Όταν βλέπω τα ματάκια τους να λάμπουν από ενθουσιασμό και αγάπη. Σκέφτομαι λοιπόν, πως αυτό που ξεπερνάει τον περιορισμό της εθνικής γλώσσας είναι η χρήση της μεταφοράς. Η χρήση της μεταφορικής γλώσσας είναι αυτή που κάνει τους στίχους μας οικουμενικούς.
Η ποίησή σας μοιάζει πως συνεχίζει την πολιτική φιλοσοφία. Μερικές φορές, φαίνεται μαρξιστική φιλοσοφία, μερικές φορές ανοιχτή, και μερικές φορές δημιουργεί μια σχέση πραγματικότητας με το αντικείμενο. Πώς κρίνετε τη συγγένεια της πολιτικής ιδεολογίας με την ποίηση;
Διαμόρφωσα τη σκέψη μου στην Ιταλία, που πήγα να σπουδάσω Ιατρική, ούτε καν δεκαοκτώ χρονών, το 1972. Μεγάλωσα στον απόηχο του Μάη του 68, οπότε θεωρούσαμε πως όλα ήταν πολιτική: και το σεξ και οι καθημερινές μας συναναστροφές. Η ζωή στη γειτονιά, η καθημερινότητά τας ήταν πολιτική. Η ιδιωτική μας ζωή ήταν πολιτική. Με αυτή την έννοια, αλλά και με την πλατωνική έννοια της Πόλης, και η ποίηση είναι πολιτική ακόμη και στις λυρικές της εκφάνσεις. Χρηστικά μπορώ να σας διαβεβαιώσω, πως μόνο πολιτική ποίηση αξίζει να γράψει κανείς στις μέρες μας.
Έχετε αναμνήσεις από τα ποιήματά σας που σας δίνουν μεγάλη ευχαρίστηση ή υπάρχει κάτι που σας κάνει να μελαγχολείτε; Πως εξηγείται η ποίηση από την πλευρά της φροϋδικής θεωρίας;
Υπάρχουν ποιήματα που τα έγραψα ένθεος, κι η συγκίνησή τους κρατάει ακόμη. Εκείνα που μας δίνονται, όταν το χέρι γράφει ασταμάτητα λες και κάποιος σου τα ψιθυρίζει στο αυτί, κι υπάρχουν και τα άλλα που σε παιδεύουν, τα γράφεις με κόπο ώσπου ένα μικρό λάθος, μια απρόβλεπτη λέξη τους δίνει αναπνοή και σε εκπλήσσει εσένα πρώτα απ’ όλους, το ποίημα. Δεν ξέρω ποιες από τις δύο διαδικασίες με σπρώχνει να γράφω ποιήματα. Η φροϋδική άποψη είναι γνωστή: η αισθητική έχει πολλά κοινά σημεία με τη νεύρωση, καθώς τόσο η πράξη του ποιητή όσο και του νευρωσικού, είναι συμβολικές πράξεις. Γι’ αυτό ίσως δεν υποβλήθηκα ο ίδιος σε ψυχοθεραπεία, γιατί αν θεράπευα τις νευρώσεις μου, από που θα έπαιρνα υλικό για τα ποιήματά μου;
Η «Ποιητική» του Αριστοτέλη έχει επηρεάσει την ποίηση σε όλο τον κόσμο. Αλλά μετά από τόσα χρόνια, ποια νομίζετε ότι είναι η διαφορά μεταξύ της κλασικής ελληνικής ποίησης και της σύγχρονης ελληνικής ποίησης; Ή ποια είναι τα κύρια ζητήματα της παράδοσης; Ποιο νομίζετε ότι είναι το περίγραμμα της ελληνικής ποίησης;
Εδώ είναι το αστείο, αγαπητέ μου Σακαουάτ. Η ελληνική ποίηση τα τελευταία εκατό χρόνια είναι προσανατολισμένη στην Αγγλική και τη Γαλλική ποίηση. Στις αρχές του αιώνα ο Σεφέρης αντέγραψε τον Έλιοτ, ο Ελύτης (για να περιορίσουμε την κουβέντα μας στα δύο Εθνικά βραβεία Νόμπελ), τους Γάλλους υπερρεαλιστές. Οι πιο σύγχρονοι μιμούνται τους μπιτ και πιθηκίζουν με τα αγγλοσαξονικά project, μια λέξη που σ’ εμένα προκαλεί ασυγκράτητα γέλια. Η παράδοσή μας, σημείο αξεπέραστο στην κατάκτηση της γλώσσας μας παραμένουν τα ποιήματα της Παλατινής Ανθολογίας. Εκεί λοιπόν και το περίγραμμα της Ελληνικής ποίησης στις μέρες μας: την έκθεση των πραγμάτων και των σωμάτων κάτω από το φως του Αττικού ουρανού που αποκλείει κάθε μεταφυσική θεώρηση.
Πώς μπορεί να είναι ένας κόσμος χωρίς όνειρα; Έχετε όνειρα; Ποιον κόσμο ονειρεύεστε; Είναι κάτι που θα θέλατε να πείτε στους μελλοντικούς ποιητές;
Ένας κόσμος σε αισθητηριακή απομόνωση, αυτό είναι που με τρομάζει. Όταν οι αισθήσεις μας εξασθενήσουν, ο κόσμος μας θα ξεμείνει κι από όνειρα. Το όνειρό μου παραμένει το ίδιο, από τα εφηβικά μου χρόνια: ονειρεύομαι έναν κόσμο όπου θα έχει καταργηθεί το ιδιοκτησιακό καθεστώς, και θα υπάρχει η ελεύθερη ανταλλαγή αγαθών και ιδεών. Στους ποιητές, θα επαναλάβω τα λόγια του Τζακ Χίρσμαν, να γράφουν ότι θέλουν αφού έχουν σπάσει πρώτα την καρδιά τους. Με άλλα λόγια να δυστυχήσουν, για να βάλουν την καρδιά τους γυμνή στο χαρτί.
Σωτήρης Παστάκας
Σακαουάτ Τίπου
* Ο Σακαουάτ Τίπου, γεννημένος το 1971, ζει στη Ντάκα. Είναι διακεκριμένος ποιητής, δοκιμιογράφος και συντάκτης άρθρων από το Μπαγκλαντές. Μια εξέχουσα προσωπικότητα του νέου ποιητικού κινήματος της Βεγγάλης, ο Τίπου καθιερώθηκε νωρίς ως κορυφαίος ποιητής της γενιάς του. Τα ποιήματά του έχουν μεταφραστεί στα Ισπανικά, Ιταλικά, Ελληνικά, Σερβικά, Σλοβενικά και Αγγλικά. Έχει δημοσιεύσει οκτώ συλλογές με ποιήματα και ένα βιβλίο για μια διάσημη εικαστικό της Βεγγάλης, τη Novera Ahmed και τα έργα της. Ο Tipu επιμελήθηκε την Jatiya Shahittya (2008), ένα περιοδικό γλωσσολογίας και φιλοσοφίας και το Charalnama (2011), μια συλλογή από συνεντεύξεις ανθρώπων του δρόμου σε μια ιδιωματική γλώσσα. Τα ποιήματά του εμφανίστηκαν σε πολλά περιοδικά και ανθολογίες σε όλο τον κόσμο.