Η φωνή της | Πέννυ Μιλιά | Εκδόσεις Καστανιώτης
Οι λέξεις και το φύλο
«Το εάν η γλώσσα είναι σεξιστική, αποτελεί σύμπτωμα, όχι την ίδια την ασθένεια. Για να αλλάξει επιβάλλεται πριν απ’ όλα να κατανοήσουμε τις βαρύτατες συνέπειες της έμφυλης διαίρεσης/ιεραρχίας σε κάθε πτυχή της ζωής των ανθρώπων.»
*από άρθρο στην Εφημερίδα των Συντακτών 31/05/2023 της Μαρία Γκασούκα
(Ομότιμη καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αιγαίου, Μέλος της Πρωτοβουλία κατά των Γυναικοκτονιών, Μέλος του Δικτύου γυναικών συγγραφέων κατά της έμφυλης βίας Η Φωνή της)
Η μαύρη λεσβία ποιήτρια και ακτιβίστρια , όπως αυτοσυστήνεται η Audre Lorde, στο ποιητικό μανιφέστο της «Η ποίηση δεν είναι πολυτέλεια» το 1985 λέει:
«(…) Καθώς γίνονται γνωστά και αποδεκτά στον εαυτό μας, τα συναισθήματά μας και η ειλικρινής εξερεύνηση τους, γίνονται καταφύγια και φρούρια και εκκολαπτήρια για τις πιο ριζοσπαστικές και τολμηρές ιδέες, και στεγάζουν τη διαφορά που είναι τόσο απαραίτητη για την αλλαγή και την εννοιολόγηση οποιασδήποτε ουσιαστικής δράσης. Αυτή τη στιγμή, θα μπορούσα να αναφέρω τουλάχιστον δέκα ιδέες που κάποτε θα έβρισκα ανυπόφορες ή ακατανόητες και τρομακτικές, εκτός αν προέρχονταν μετά από όνειρα και ποιήματα (…)
Γιατί μέσα σε δομές που ορίζονται από το κέρδος, από τη γραμμική εξουσία, από τη θεσμική απανθρωποποίηση, τα συναισθήματα μας (…) έπρεπε να γονατίζουν μπροστά στη σκέψη, όπως εμείς έπρεπε να γονατίζουμε μπροστά στους άντρες.
Αλλά οι γυναίκες έχουν επιβιώσει. Ως ποιήτριες. (…)»
Χαίρομαι πάρα πολύ που βρισκόμαστε ξανά. Πάντα χαίρομαι που βρισκόμαστε, αυθεντικά, χωρίς να είναι κάποια από εμάς στενή μου φίλη, νιώθω αυτή την οικεία αίσθηση σε όλη την πορεία από την αρχή, ότι κάθε συνάντηση μας, κάθε λεπτό που αφιερώνουμε μαζί έχει νόημα, είναι κάτι σημαντικό, κάτι που έλειπε, κάτι αναγκαίο.
Πάντα όταν είναι να μιλήσω μπροστά σε κόσμο δεν ξέρω τι να πω. Τι να πρωτοπώ. Δεν είναι ότι ντρέπομαι, απλά είναι τόσα πολλά πράγματα που πρέπει να αφήσω απ’ έξω και θέλω τόσο πολύ πάντα να μιλήσω επί της ουσίας.
Είναι και αυτή η απέχθεια στον ξύλινο λόγο και στους ξύλινους ομιλητές. Τόσες πολλές οι ώρες που έχουμε όλες μας υπομείνει, υποστεί, κούφια λόγια, ξύλινες, άκαμπτες γλώσσες. Τόσα λεπτά θυσιάσει, τόσα χρόνια στα θρανία, στα αμφιθέατρα, σε συγκεντρώσεις, ακούγοντας τους λόγους από καθέδρας.
Από την λούπα αυτή βγαίνω και σκέφτομαι να ξεκινήσω με την φράση που έκλεισε ο Μάνος Χατζιδάκις την ομιλία του σε σχέση με την Παράδοση στη μουσική κι αυτός κάπου στα μέσα του 1980. Και όποτε χρειάζεται να μιλήσω κάπου πιο επίσημα ή ακαδημαϊκά, ή να παρουσιάσω κάτι όπως ένα βιβλίο, σοβαρά όπως λέμε τέλος πάντων, έρχεται στο μυαλό μου και με παρηγορεί, μου δίνει θάρρος. Έχει ως εξής: Συγχωρέστε μου, λέει, που δεν υπήρξα πιο μεθοδικός στην τοποθέτηση του θέματος, λέει. Διαθέτω βλέπετε ποιητική ιδιοσυγκρασία, λέει, που μου απαγορεύει την ομαλή δομή, λέει. Ωραία λέω και εγώ, θα ξεκινήσω με αυτό.
Τι κάνω όμως στην ουσία; Ζητάω συγνώμη; Για την ιδιοσυγκρασία μου «που απαγορεύει την ομαλή δομή;» Την (όποια) ποιητική μου ικανότητα; Και ποια είναι τέλος πάντων αυτή η ομαλή δομή; Όντως δεν μπορώ να την ακολουθήσω; Ποιος/ Τι μου την απαγορεύει;
Τι δουλειά έχουν οι απαγορεύσεις, οι συγνώμες και οι μεταμελημένες παραδοχές ελλείματος παραδοσιακής δομής στην αρχή μια ομιλίας για ένα βιβλίο που μιλάει για τις γυναίκες, γραμμένο από γυναίκες με σκοπό να ενδυναμώσει τις γυναίκες; Τώρα σα να βγάζει περισσότερο νόημα.
Εδώ έχει ζουμί, σκέφτομαι, εξετάζοντας μέσω του Μέγα ποιητή, τη δική μου σκέψη, τα δικά μου όρια. Και σίγουρα αφού μέχρι εδώ, αφού μέχρι σήμερα, δεν ακολουθείς την ομαλή δομή στην σκέψη δεν πρόκειται να την ακολουθήσεις τώρα. Προχώρα, εδώ είναι το μονοπάτι.
Έπειτα μου ήρθε στο μυαλό η αγαπημένη μου λέξη τον τελευταίο καιρό. Την λέω σε συνεδρίες με γυναίκες και άνδρες, σε φίλους, στον εαυτό μου. Έχει και ελληνική ρίζα.
Anapologetic
Εδώ είμαστε. Πάμε να μεταφράσουμε.
Without regret- χωρίς να μετανιώνω- όχι και τόσο- δεν με ικανοποιεί- χωρίς να ζητώ συγνώμη- πιο κοντά- συν /γνώμη- χωρίς να με νοιάζει η γνώμη των άλλων – του άλλου.
Anapologetic-
χωρίς να ζητώ την άδεια- αυτό είναι.
Μετά θυμάμαι κάτι παρόμοιο, πιο σύγχρονο. Το ακούς στο tic-toc, βιντεάκια κλπ
Sorry/not sorry-εδώ λέω λοιπόν είμαστε.
Ζητώ συγνώμη που θα αρθρώσω έναν μη παραδοσιακό λόγο. Έξω από την ομαλή παραδοσιακή, στερεοτυπική «ομαλή» δομή, όπως απολογείται ο Μέγας ποιητής το 1980. Για την «ανωμαλία». Και την ποιητική ιδιοσυγκρασία.
Ζητούμε συγνώμη που είμαστε αυτές που είμαστε, οι εαυτές μας. Που, ναι, μπορούμε να ακολουθήσουμε την ομαλή δομή αλλά να σας πω κάτι; Δεν θε-λου-με. Ή μπορεί και να θέλουμε, κάποιες, κάποι@, κάποια στιγμή.
Ζω σε μια κοινωνία, σε μια εποχή που οι ποιητές και οι ποιήτριες ζητούν συγνώμη. Που οι γυναίκες απολογούνται όταν διαλέγουν τον δικό τους δρόμο, όταν αρθρώνουν τον δικό τους λόγο, με τον δικό τους τρόπο, τη δική τους δομή που χαρακτηρίζεται στερεοτυπικά «μη ομαλή». Ανώμαλη. Φοβούνται. Φοβόμαστε. Να πούμε τις δικές μας λέξεις. Να μην μας χαρακτηρίσουν, απαξιώσουν, απορρίψουν, ακυρώσουν. Να μην μας βάλουν στη θέση μας. Μην μας κοροϊδέψουν. Μην μας χλευάσουν. Μην μας χτυπήσουν. Μην μας σκοτώσουν; Ακόμα; Ναι ακόμα. Υπερβολές. Υπερβολές; Στην Ελλάδα του 2024; Ναι. Στην Ελλάδα των γυναικοκτονιών. Στην Ευρώπη των γυναικοκτονιών.
« Ο ακήρυχτος πόλεμος στις γυναίκες στην Ευρώπη»
Έτσι ονομάζεται η έρευνα που πραγματοποιήθηκε από το Μεσογειακό Ινστιτούτο Ερευνητικής Δημοσιογραφίας (MIIR) στην Αθήνα σε συνεργασία με 18 ειδησεογραφικά πρακτορεία του European Data Journalism Network. Η εν λόγω έρευνα «χάρισε» στην Ελλάδα μια πρωτιά -και σίγουρα όχι θετική.
Σύμφωνα με τα δεδομένα της έρευνας, η χώρα μας κατέχει την υψηλότερη ετήσια αύξηση σε δολοφονίες γυναικών και θηλυκοτήτων από άνδρες λόγω του φύλου τους. Πιο συγκεκριμένα, ανάμεσα σε 20 ευρωπαϊκές χώρες, η Ελλάδα παρουσίασε κατά τη διάρκεια της πανδημίας αύξηση γυναικοκτονιών κατά 187,5% μέσα σε μόλις έναν χρόνο. Από το 2020 μέχρι το 2021. Από 8 καταγεγραμμένα περιστατικά το 2020 σε 23 το 2021.
Στην Ελλάδα, οι γυναίκες για πρώτη φορά έχουν νόμιμο δικαίωμα ψήφου και εκλογής στις 28 Μαΐου 1952.
Πρώτη φορά έχουν λόγο δημόσιο επίσημο πάνω στην ζωή τους πριν από 72 χρόνια. Πόσο ετών είναι οι μητέρες μας; Εμείς;
Σε ηλικία 8 ετών, ενώ έμενε με την μητέρα της, η μετέπειτα ποιήτρια, πεζογράφος και ακτιβίστρια Μάγια Αγγέλου, κακοποιήθηκε σεξουαλικά από τον φίλο της μητέρας της, έναν άνδρα με το όνομα Freeman. Η Αγγέλου ανέφερε το γεγονός στον αδερφό της, ο οποίος το είπε στην υπόλοιπη οικογένεια. Ο Freeman καταδικάστηκε ως ένοχος αλλά μπήκε στην φυλακή για μόλις μια ημέρα. Τέσσερις ημέρες μετά την αποφυλάκισή του, δολοφονήθηκε, προφανώς από τους θείους της Αγγέλου. Η Αγγέλου έγινε κωφάλαλη για σχεδόν πέντε χρόνια, όπως ανέφερε: “Πίστευα ότι η φωνή μου τους σκότωσε. Σκότωσα αυτόν τον άνδρα επειδή είπα το όνομά του. Και τότε σκέφτηκα ότι δεν θα μπορούσα ποτέ να ξαναμιλήσω επειδή η φωνή μου θα σκότωνε τον οποιονδήποτε …”
Η εκδίκηση αντί να χειραφετήσει και να απελευθερώσει το μικρό κορίτσι έγινε πάλι μέσα από μια πατριαρχική κουλτούρα παραδοσιακής “προσβολής της τιμής της οικογενείας”, αντεκδίκησης και βεντέτας. Στην ουσία, μέσα από τον φόνο, κάθε άλλο παρά αποκαθίσταται η τραυματισμένη αξιοπρέπεια του θύματος. Γι’ αυτό και έχει πρώτιστη αξία -και αυτό είναι που πραγματικά μπορεί να αλλάξει μια κουλτούρα: ο σεβασμός στην στιγμή που το θύμα και στον τρόπο που το ίδιο ορίζει την επανόρθωση.
Στη θεραπεία που είναι ο κατεξοχήν χώρος ικανός να δεχτεί και να επεξεργαστεί εξομολογήσεις, θεωρείται κακή πρακτική και απειρία του θεραπευτή να παρεμβαίνει και να πιέζει την θεραπευόμενη σε αυτό-αποκάλυψη. Η σωστή εκπαίδευση συνίσταται ακριβώς (και) σε αυτό: να ακολουθείς την ανάγκη και την επιθυμία του ίδιου του ατόμου στο ταξίδι να ανακαλύψει μέσα σε ένα ασφαλές περιβάλλον, τα ψυχικά αποθέματα και την δύναμη του, που έχει παροπλιστεί, φιμωθεί ή τραυματιστεί. Η εμπειρία ότι οι άνθρωποι μπορούν να σχετισθούν με ασφάλεια και χωρίς φόβο, έχει στόχο να αποκαταστήσει τελικά την εμπιστοσύνη όχι μόνο στον εαυτό του αλλά και στους άλλους, και να επιστρέψει στην κοινωνία, σε όλους μας, που θα σχετιστούμε μαζί της, ως γονιό, σύντροφο ή παιδί, δάσκαλο, επαγγελματία, συνάδελφο και συμπολίτη, ένα ψυχικά υγιές, ακόμα και σοφότερο, ικανότερο και υπεύθυνο άτομο. Είναι προσωπική και κοινωνική εξέλιξη, και τελικά Πολιτισμός. Δεν φοβόμαστε, μιλάμε, ζητάμε βοήθεια. Δεν είναι ταμπού. Λέει η φωνή μου, λέει η ψυχοθεραπεύτρια.
«Για τις γυναίκες, λοιπόν,» λέει η Λορντ, «η ποίηση, (η γραφή) δεν είναι πολυτέλεια. Είναι μια ζωτική αναγκαιότητα της ύπαρξής μας. Διαμορφώνει την ποιότητα του φωτός μέσα στο οποίο βασίζουμε τις ελπίδες και τα όνειρά μας για επιβίωση και αλλαγή, πρώτα σε γλώσσα, μετά σε ιδέα και μετά σε πιο απτή δράση.»
Ερχόμαστε από τις λέξεις
από έναν κόσμο παλιό, οπού ακόμα μας αρνούνται τις πράξεις
σε έναν κόσμο που φτιάχνουμε με πράξεις
με λέξεις που είναι πράξεις
με ό,τι έχουμε
όπως μπορούμε
χωρίς να ζητάμε την άδεια.
Συγνώμη, αλλά δεν ζητάμε συγνώμη. Δεν ζητάμε άδεια, που είμαστε γυναίκες, που είμαστε συγγραφείς, που γράφουμε, ποιούμε, μιλάμε και πράττουμε τις εαυτές μας.
«Απολάμβαναν αυτή την ευχάριστη αγωνία με μια σπάνια παύση, που τις ένωσε σε έναν χώρο επίτηδες αδειασμένο από το κάθε τι, που όμως είναι προετοιμασμένος να καταληφθεί από τις πιο φοβερές, από τις πιο θαυμάσιες λέξεις του κόσμου. Η Άννα κρατούσε την ανάσα της. Ποια από τις τρεις τους θα βγει πρώτη από αυτή την άγνωστη παραδείσια σιωπή; Ποια λέξη θα γεννηθεί πρώτη μέσα σε αυτή την φοβερή παύση;»
*από το διήγημά μου «Από το δάσος» στο βιβλίο «Η φωνή της» (Καστανιώτης, 2023)
*από το άρθρο στην Εφημερίδα των Συντακτών 31/05/2023 της Μαρία Γκασούκα
*“Poetry is not a luxury” (1977)
Audre Lorde (is self-described as black, lesbian, feminist, socialist, mother, warrior, poet. Her essay “Poetry Is Not a Luxury” origi- nally appeared in Chrysalis: A Magazine of Female Culture in 1977 and was reprinted in her well-known collection of essays, Sister, Outsider (1989)).
“(…)As they become known and accepted to ourselves, our feelings, and the honest exploration of them, become sanctuaries and fortresses and spawning grounds for the most radical and daring of ideas, the house of difference so necessary to change and the conceptualization of any meaningful action. Right now, I could name at least ten ideas I would have once found intolerable or incomprehensible and frightening, except as they came after dreams and poems. (…)
For within structures defined by profit, by linear power, by institutional dehumanization, our feelings (…) were meant to kneel to thought as we were meant to kneel to men. But women have survived. As poets. (…)
For women, then, poetry is not a luxury. It is a vital necessity of our existence. It forms the quality of the light within which we predicate our hopes and dreams toward survival and change, first made into language, then into idea, then into more tangible action.(…)”
*Για την Παράδοση, από το βιβλίο του Μάνου Χατζιδάκι «Ο καθρέφτης και το μαχαίρι»,( Ίκαρος 1988).
* από το άρθρο « Ο ακήρυχτος πόλεμος στις γυναίκες στην Ευρώπη» ,στην Εφημερίδα των Συντακτών 26/02/2023.
Τα έσοδα από τα δικαιώματα του βιβλίου δίνονται στο Ευρωπαϊκό Δίκτυο κατά της Βίας.