Σοφία Περδίκη, Η σειρήνα του χρόνου, ΑΩ Εκδόσεις, 2024
Γράφει η Αντωνία Παυλάκου
Πρόκειται για την τρίτη ποιητική συλλογή της Σοφίας Περδίκη με κεντρικό θέμα τον χρόνο, όπως και ο τίτλος της δηλώνει. Ωστόσο η έννοια της χρονικότητας σε θέση γενικής προσδιοριστικής μοιάζει να παραχωρεί ένα διακριτικό προβάδισμα στην προσδιοριζόμενη σειρήνα. Αυτή αρχικά λειτουργεί ως μαγικό θέλγητρο, γιατί ο χρόνος της νεανικής βιωτής έχει θελκτικό δυναμισμό, κατά την ωριμότητα όμως ως ήχος οξύς προειδοποιεί για τη δυστυχία της φθοράς και την εγγύτητα του θανάτου. Το άλυτο αυτό «Αιώνιο αίνιγμα» πραγματεύτηκε η ποιήτρια στο πρώτο, και βραβευμένο με τα βραβεία «Μαρία Πολυδούρη» και «Ζαν Μωρεάς» το 2021, ομώνυμο ποιητικό βιβλίο της (Kίχλη, 2020).
Μετά το Συλλαβίζοντας με τον ίμερο (Γερμανός, 2023), με τα 42 υμνητικά του έρωτα χαϊκού, στη νεοεκδοθείσα ποιητική συλλογή της (Ιούλιος 2024), η Σ. Π. πραγματεύεται τα γενόμενα στον βιωμένο χρόνο της. Η επιφανειακή αρχική ανάγνωση φανερώνει μια απλή καταγραφή όσων συνέβησαν, η εμβάθυνση όμως αποκαλύπτει μια διαμαρτυρία για τον τρόπο που αυτά συνέβησαν, καθώς η ποιήτρια ακούει πλέον τη σειρήνα για το επερχόμενο, αν και ακόμη μακρινό γι’ αυτήν τέλος, που διακριτικά υποβάλλεται στο δεύτερο μισό της συλλογής. Λέει χαρακτηριστικά στο πεζοποίημα «Τableau vivant», σελ. 41: «Η τοιχογραφία της εποχής μου έχει υποστεί πολλαπλές φθορές», φράση που συμπίπτει περίπου νοηματικά με τον στίχο-προμετωπίδα του βιβλίου: «Νοέμβριος και στο μυαλό μου βρέχει καλοκαίρια», του αείμνηστου θείου της, εικαστικού και ποιητή Αλέξανδρου Ίσαρη. Η συλλογή ολοκληρώνεται με το ποίημα «Τώρα που έσβησαν οι γραμμές», αφιερωμένο στη μνήμη του Ίσαρη, που «έφυγε» αδόκητα, ενώ στο μυαλό του «έβρεχε ακόμη καλοκαίρια». Η ποιήτρια με όπλο τη μνήμη, και όπως ο ίδιος τής έμαθε, τον «ιχνογραφεί» ποιητικά -μια γροθιά στη φθορά του χρόνου και στον θάνατο- υπενθυμίζοντας ταυτόχρονα και την οντολογία του: «Θα επιστρέψω φωτεινός».
Ο λόγος όμως πλέον για τη Σοφία Περδίκη και το εξαιρετικής καλαισθησίας νέο και τρίτο πλέον βιβλίο της, με τη φροντίδα των εκδόσεων ΑΩ και με εξώφυλλο που κοσμεί ζωγραφικό έργο της ίδιας, εύλογο αποτέλεσμα της ιδιότητάς της ως εικαστικού. Η χρωματική παλέτα, το πουλί και η γυναίκα-σειρήνα, με το όμορφο πρόσωπο και την ευθεία ματιά, αποτελούν μια πρόγευση για τον ποιητικό λόγο που θα ακολουθήσει αλλά και έναν υπαινιγμό της διακαλλιτεχνικότητας, δηλαδή της συγκοινωνούσας ύλης των δύο τεχνών στο βιβλίο, όπως αποτυπώνεται στη φράση «Ut pictura poesis» (Οράτιος, Ars Poetica).
Τοποθετημένο στη μέση της συλλογής το ποίημα «Η σειρήνα του χρόνου», αδιαμφισβήτητα αποτελεί μια προαποφασισμένη τομή σε αυτήν, ταυτισμένη με την ηλικιακή ωριμότητα της ποιήτριας. Καταγράφονται τα χρόνια της νεότητας, που προηγούνται της τομής, και την ακολουθούν όσα θα ζήσει με περισσότερη προσοχή και με συγκεκριμένες αποφάσεις, όπως, εν είδει μηνύματος, στο τέλος του παραπάνω ποιήματος δηλώνει: «Η σύγκρουσή της με τον χρόνο/ήταν μετωπική» και: «Σε κάθε επόμενο τόνο/οι ώρες και οι εποχές της/θα είναι επείγουσες» ( σ. 35).
Παρακολουθώντας την παραπάνω αρχιτεκτονική, ως προς τα νοήματα, διάταξη των ποιημάτων της συλλογής, ο αναγνώστης επιστρέφει στο πρώτο ποίημα, «Έναν Ιούνη», στο οποίο η Σ.Π., με πρωτοτυπία έκφρασης, συστήνεται στον αναγνώστη από την ημέρα της γέννησής της. Παρά τον εξομολογητικό τόνο της, εξαρχής επιτυγχάνει το προσωπικό βίωμα να το υποβάλλει ως συλλογικό, ώστε να κερδίζει περισσότερο το ενδιαφέρον και να κινητοποιεί συναισθηματικά, στοιχείο που ανιχνεύεται ενδεικτικά στη φράση του παραπάνω ποιήματος: «στα τσίνορα είχα τ’ αλάτια/και την οδύνη για δάκρυα» (σελ. 9), ενώ συνεχίζει εξομολογούμενη στο ποίημα «Οι μέρες μου» (σελ. 10): «αντιστάθηκα με κιαροσκούρο/στων ειλημμένων σχεδίων τις προοπτικές».
Με έξυπνο τρόπο διατυπώνει στο ίδιο ποίημα και την πρώτη αίσθηση για την καλλιτεχνική διάσταση του εαυτού της: «Μισή μέρα στην πραγματικότητα/κι άλλη μισή δοσμένη σε διαστάσεις αφηρημένες». Τα παιδικά παιχνίδια, ταυτισμένα με την αθωότητα αλλά και την έναρξη του παιχνιδιού της ζωής, αποτυπώνονται εν φαντασία στο πεζοποίημα «Η παιδική χαρά» (σελ.11). Και μετά τις ζαχαρένιες κούκλες, την αμυγδαλόπαστα και τις σοφίτες, η φαντασία γίνεται μόνιμη φίλη στο κρεβάτι της εφηβείας. Ακολουθεί η πρώτη, η άγουρη νεότητα, και η συνειδητοποίηση ότι, κατά παράδοση, ως γυναίκες «βρεθήκαμε κλεισμένες/για να δείξουμε η μία στην άλλη / πώς να υπομένουμε βουβά τη ζωή». («Κατά παράδοση», σελ.14). Σε λίγους στίχους στο προηγηθέν αλλά και σε άλλα ποιήματα είναι εύστοχα αποτυπωμένη η γυναικεία μοίρα, ορισμένη από την κοινωνία και συνυφασμένη με τον κάθε τύπου εγκλεισμό, την υποταγή, ενίοτε και τον βιασμό σώματος και ψυχής. Η τσακισμένη εκ γεννήσεως με «δούρεια άλογα» γυναικεία φύση, με επιρροές στη σύλληψη από τον Όμηρο, τον Ευριπίδη, τον Σεφέρη αλλά και τον Ελύτη, αποτυπώνεται στο έξοχο ποίημα «Άνοιξη – Νεφέλη» (σελ.15).
Ωστόσο, ανυποψίαστα υποψιασμένη η ποιήτρια για όσα συναισθηματικά δεινά πρόκειται να της συμβούν, υποκύπτει στη φύση της και αναπόδραστα χάνεται στη δίνη του πρώτου έρωτα, καθώς έχει άγνοια γοητευτική, όπως δηλώνει ο «Μαγεμένος αυλός» του ομώνυμου ποιήματος (σελ. 20) και του παραμυθιού. Ακολουθεί μια σειρά ερωτικών ποιημάτων, τρία από τα οποία παρουσιάζουν εκφάνσεις του νεανικού έρωτα στην ορμή του, με λόγο αρκετά κρυπτικό. Το ποιητικό υποκείμενο, κατά την πορεία προς την ενηλικίωση, εκφράζει τη δυσκολία και την πάλη να μην απεκδυθεί τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ως ανθρώπου, να μην γίνει δηλαδή αυτό που θα ήθελαν οι άλλοι, καθώς το κρεσέντο του έρωτα και της αγάπης συνοδεύεται από τη διάψευσή τους και τη διαδικασία ενός επίπονου αλλά πολύ ποιητικού χωρισμού: «είχα προμηθευτεί εγκαίρως και τα χρυσά εισιτήρια» για την «παράσταση που έδινες». («Παράσταση» σελ.33). Για όλα τα ερωτικά συναισθήματα καταγράφεται σε επόμενα ποιήματα η αναπόληση και η νοσταλγία.
Τη σκληρή πραγματικότητα της ενήλικης ζωής, που τα όνειρα αλφαδιάζονται πια με την πραγματικότητα, τον θάνατο της αθωότητας και της εμπιστοσύνης καταγράφει στους στίχους: «Στο έδαφος που περπατάει/η εμπιστοσύνη/ανθίζουν εκείνα/τα λαμπερά ιώδη/άνθη των υποσχέσεων» («Η εμπιστοσύνη», σελ. 23).
Στο β΄ μέρος της συλλογής, η ποιήτρια, επεξεργαζόμενη τη μετωπική σύγκρουσή της με τον χρόνο, υποδηλώνει ότι βρίσκεται στο μεσοστράτι της ζωής. Οδηγείται στην επιλογή να «τραβάει χαρακιά» («Η χαρακιά», σελ. 36) και να απορρίπτει, ανθρώπους κυρίως, που η διάσωση των κοινωνικών τύπων κάποτε τής επέβαλε, γιατί ο πολύτιμος εναπομείνας χρόνος της απειλείται με ξόδεμα λόγω της παρουσίας τους. Αρχίζουν οι απολογισμοί, ενώ η φθορά της μνήμης, με επίπτωση στην ανάμνηση, γεμάτη γλυκόπικρο συναίσθημα, περιγράφεται με χρώματα στο ποίημα «Blue» (σελ. 40), μαζί με την αθέλητη αποδοχή της ηλικιακής πραγματικότητας ως «μελαγχολική ultramarina».
Στο εκπληκτικό «Tableau vivant» (σελ.41), ένα πεζοποίημα με ρυθμικό λυρισμό, η ποιήτρια μιλά για τον βιωμένο χρόνο με την ιδιότητα και το λεξιλόγιο του ζωγράφου, ενώ η ιδιαίτερότητα τής φύση του καλλιτέχνη αποτυπώνεται στο ποίημα «Τύφλωση» (σελ. 43). Με το ποίημα «Αποκαλυπτήρια» (σελ.45), η Σοφία Περδίκη υποδηλώνει την απόφασή της να εμφανιστεί δημόσια και με την ιδιότητα της ποιήτριας, γι’ αυτό και εύστοχα ακολουθούν δύο ποιήματα ποιητικής. Διακρίνεται η πάλη του ποιητή με τις λέξεις, το άνυσμά του να ανταποκριθεί στο επιθυμητό αποτέλεσμα του νοήματος, ακόμη η ανάγκη του εγκλεισμού και της απομάκρυνσής του από τον κόσμο για να αποδώσει με λεκτική ακρίβεια αυτό που επιθυμεί.
Στα επόμενα δύο ποιήματα το νόημα σωματοποιείται. Στο ποίημα ποιητικής «Το σώμα του κειμένου» (σελ. 49), ένας μέντορας δίνει συμβουλές ποιητικής μέσω του σώματος, ενώ το νεκρό σώμα αποδίδει τον θάνατο των σχέσεων, που αφήνει τη θλίψη ως επίγευση από την πληγή της απομάκρυνσης. Με στοχαστική διάθεση και τον ίδιο πικρό, μελαγχολικό λυρισμό η ποιήτρια αντικρίζει τα ανθρώπινα. Υπαινιγμοί για τη μνήμη ως εφόδιο, για την ανάμνηση επίσης, και συγκινητική η έξυπνη και τρυφερή υπογράμμιση για την απώλεια της πρώτης σε μερικά ποιήματα.
Ξέχωρες οι αναφορές τής Σ.Π. στα γηρατειά και ό,τι αυτά επισείουν, στα σύγχρονα κοινωνικά ζητήματα, όπως η κακοποίηση των γυναικών, η αλλοτρίωση, τα ευτελισμένα συναισθήματα, η αδυναμία επικοινωνίας, οι κλονισμένες ανθρώπινες σχέσεις, η επιβαλλόμενη αδιαφορία για τα κοινά, ο κυνισμός, η βία, η απουσία ιδεών και οραμάτων, με αποτέλεσμα το αληθινό και τόσο συγκλονιστικό συμπέρασμά της: «Ζούμε μέσα στα εκκωφαντικά προάστια/των αποφάσεων./Κλείνουμε τ’ αυτιά κι οδηγούμαστε αργά/στα σιωπητήρια», λέει στο ποίημα («Ορυμαγδός», σελ. 58). Υπογραμμισμένη στους παραπάνω στίχους η απουσία πολιτικής συνειδητοποίησης, καθώς η μνήμη επιβάλλεται να εξαφανιστεί, να κυριαρχεί η αναλγησία ή η κατάθλιψη, («Ρήγμα» και «Θλίψη» σσ. 67, 69).
Η νέα ποιητική συλλογή της Σοφίας Περδίκη αποτελεί έναν ακόμη ομόκεντρο κύκλο στον ανθρωποκεντρικό άξονα του ποιητικού της σύμπαντος. Απόλαυσα την πρωτοτυπία σύλληψης και εκφοράς των νοημάτων, το πλούσιο, πρωτότυπο και παιγνιώδες λεξιλόγιο αλλά και την πολύσημη και πολυεπίπεδη χρήση του. Κυρίαρχες οι μεταφορές, οι αλληγορίες, οι παρηχήσεις, προπάντων οι ζωντανές εικόνες, που η ποιήτρια κατασκευάζει, καθώς συμπορεύεται με την ιδιότητα της ζωγράφου. Επιλέγω μερικούς από τα πολλούς στίχους με παρόμοια χαρακτηριστικά: «Κάθε πρωί ξεθωριάζει/το μπλε κάποιας ανάμνησης./Από του κοβαλτίου την άμμο/χαλίκι δεν μένει στη γλώσσα μου». («Blue», σελ. 40).
Παρά την προσωπική θέαση της ζωής, η ποίηση της Σ.Π. απευθύνεται σε όλους. Είναι ποίηση ενδοσκοπική, κοινωνική, βαθιά υπαρξιακή, που με τον θεατρικό και παραμυθητικό τόνο, τον υπαινικτικό σαρκασμό, τον αυτοσαρκασμό και τη λεπτή ειρωνεία της αποτυπώνει τα δεινά του σημερινού ανθρώπου, της γυναίκας κυρίως. Και τα δεινά αυτά του πολιτισμού μας, ο τελευταίος πηγή δυστυχίας κατά τον Φρόιντ, συνυφαίνονται και με την υποκρυπτόμενη ενόρμηση του θανάτου. Με ποιήματα δομικά άρτια και με ουσιαστική επίδραση της ζωγραφικής στον στίχο της, η Σ.Π. σκιαγραφεί τη σκέψεις της, κυρίως με εικόνες. Οι τελευταίες βοηθούμενες από την πολυσημία τη μεταφορικότητα, την αλληγορία του λόγου και τις εύστοχες αναλογίες, διεγείρουν ποικιλοτρόπως συναισθηματικά, με στόχευση τόσο στο ατομικό όσο και στο συλλογικό μας βίωμα.