Αναζητώντας την ανανέωση της ποιητικής έκφρασης – Κριτική από τον Δήμο Χλωπτσιούδη

   Η ανανέωση του ποιητικού λόγου αποτελεί ένα βασικό ζητούμενο στην εξέλιξη της τέχνης. Η νέα ποιητική συλλογή της Πηνελόπης Ζαλώνη («το κέρασμα», βακχικόν, 2020) καταθέτει μία αισθητική πρόταση με στιλιστικές επιρροές από τη διεθνή ποιητική παραγωγή και μία εντόπια προβληματική. Η δημιουργός εκφράζει μία διάθεση φυγής από τα δεσμά της φόρμας υιοθετώντας έναν συνειρμικό και συνάμα συμβολικό τρόπο γραφής. Ο στιχουργικός πειραματισμός συμφωνεί λειτουργικά με το στοχαστικό περιεχόμενο με την κοινωνική αγωνία που εκφράζει η ποίησή της και την εξπρεσιονιστή ρητορική.
Η ποίηση της Ζαλώνη ανήκει στον χώρο της κοινωνικής αγωνίας με υπαρξιακές τάσεις για την κοινότητα (σε στιγμές-στιγμές, τόσοι πολλοί χειμώνες στις ατραπούς, έμεινε άνευ ενοριτών, ζευγάρια που ξαποστάσατε, εκείνη την Κυριακή, στις έξι και τέσσερα) και τη χώρα (σοφοί γεροί συνωστισμένοι σε πάρκα…, χώρα δεμένη στους βράχους, χρέος και μόνον, δεν συλλογίστηκε ποτέ τον πόνο των άλλων). Η έννοια του καθήκοντος και της ύβρεως εντοπίζονται συχνά με διάφορες οπτικές στη συλλογή (έμεινε άνευ ενοριτών, έλεγε πως όσοι έχουν πίνακα με γυναίκα, τόσοι πολλοί χειμώνες στις ατραπούς, αυτοκρατορικοί πόλεμοι). Η ποιήτρια στηλιτεύει την αδιαφορία και τον ατομισμό (περιμένοντας στην μπαλκονόπορτα τον ξένο, σοφοί γεροί συνωστισμένοι, δεν συλλογίστηκε ποτέ τον πόνο των άλλων, τριγυρνούσε σαν αγρίμι, έμεινε άνευ ενοριτών), ενώ το προσφυγικό εμφανίζεται συχνά με ευαισθησία μέσα στο εξπρεσιονιστικό κάδρο (τα θαρρετά πουλιά, έμεινε άνευ ενοριτών, οι ρίζες μας βρίσκονται ψηλά, αυτοί η άγνωστη, ο μακαντάσης της διάσωσης).
Η αισθητική πρόταση της Ζαλώνη, με επιρροές από ποικίλα είδη, συνδυάζει την πρόζα με τον ελεύθερο στίχο σε μία προσπάθεια ανανέωσης της μορφής. Η δημιουργός δεν ευθυγραμμίζεται με τη λογοτεχνική παράδοση. Απορρίπτει τους κανόνες της φόρμας και αναζητά την ανοικείωση στη μορφή ως ζωτικό στοιχείο της καλλιτεχνικής ανανέωσης. Για τους Ρώσους Φορμαλιστές, εξάλλου, οι νέες λογοτεχνικές φόρμες λειτουργούν ως αισθητική ανοικείωση που δοκιμάζουν τις συμβάσεις του γένους, μόλο που αυτό σήμερα ξεχνιέται με την μονότονη υιοθέτηση συμβατικών τρόπων ποιητικής αφήγησης. Η Ζαλώνη υιοθετεί μία υβριδική φόρμα με έντονο το στοιχείο της πρόζας (στα τέλη του πιο στρογγυλού μήνα…, έλεγε πως όσοι έχουν πίνακα με γυναίκα, περιμένοντας στην μπαλκονόπορτα τον ξένο, τόσοι πολλοί χειμώνες στις ατραπούς, χρέος και μόνον, τριγυρνούσε σαν αγρίμι). Στίχοι με διαφορετικό μήκος, πολύ συχνά υπερδεκαεφτασύλλαβοι, εναλλάσσονται με θρυμματισμένους ή μονολεκτικούς και διαχωρίζονται σε ημιστίχια με τελείες, που ορίζουν απλές προτάσεις και ένα “κοφτό” ύφος ανάγνωσης/απαγγελίας.
Η απομάκρυνση από την καθιερωμένη φόρμα δεν εντοπίζεται μόνο σε οπτικό επίπεδο, αλλά εκτίθεται με τρόπο λειτουργικό προς το περιεχόμενο και την ποιητική. Ένας εξπρεσιονιστικός τόνος διανθίζει τις συνθέσεις της συλλογής (χίλια πρόσωπα χάθηκαν, ξένες στο σώμα). Με έντονο το στοιχείο της προφορικότητας (τα θαρρετά πουλιά, τις αναγνωρίζει κανείς από το μοβ παλτό, αυτοκρατορική πόλεμοι, τόσοι πολλοί χειμώνες στις ατραπούς) και ενίοτε με λέξεις της λαϊκής γλώσσας (δεν συλλογίστηκε ποτέ τον πόνο των άλλων, τόσοι πολλοί χειμώνες στις ατραπούς, ο μακαντάσης της διάσωσης). Η αλογία θεμελιώνεται στην εισαγωγή εικόνων που ορίζουν τη στιχουργική κίνηση και σε συνδυασμό με το συχνό διαλογικό στοιχείο ζωντανεύουν το ποιητικό κάδρο δίνοντας μία σκηνική διάσταση.
Ανυπότακτη απέναντι σε κανόνες η Ζαλώνη ενσωματώνει τον γλωσσικό πειραματισμό σε μία εξπρεσιονιστική ποιητική υπερπραγματικότητα. Το εξπρεσιονιστικό στοιχείο “δένεται” λειτουργικά με τη στιχουργική φόρμα, ως προσπάθεια ανανέωσης της ποιητικής έκφρασης και έρχεται σε αντίθεση με τον εξουσιαστικό λόγο (discourse). Προβάλλει έναν λόγο ανατρεπτικό που στρέφεται εναντίον της καθεστηκυίας έκφρασης και έμμεσα συγκρούεται με τον εξουσιαστικό λόγο. Το ωραίο αμφισβητείται, ενώ στη θέση του αναδεικνύεται η σημασία της γλώσσας, ως μηχανισμός ερμηνείας του κόσμου και παραγωγής νοημάτων. Ο ανοικειωτικός χαρακτήρας της ξαφνιάζει τον αναγνώστη και ανανεώνει τον τρόπο που αντιμετωπίζει την ποιητική γλώσσα.
Στην απόρριψη της οικείας φόρμας συμβάλλουν και οι τίτλοι των συνθέσεων. Ως τίτλος λειτουργεί ο πρώτος στίχος που διαχωρίζεται από το σώμα του ποιήματος, διατηρώντας την κοινωνικοποιητική λειτουργία. Ο τίτλος της Ζαλώνη, αν και παρακειμενικό στοιχεία κατά τον Genette, λειτουργεί ως μετακείμενο που σχολιάζει ερμηνευτικά το συγκείμενο. Ωθεί–ως ερμηνευτικό κλειδί– τον αναγνώστη να επιστρέψει σε αυτόν προκειμένου να επανανοηματοδοτήσει τη σύνθεση. Η συνήθης πρακτική θέλει τον τίτλο να θέτει το θέμα (topic), το ζήτημα που θα καταστεί αντικείμενο επεξεργασίας από το ποίημα και έτσι ο τίτλος τίθεται σε μία σχέση καταφορικής διαστολής με το συγκειμένο. Η Ζαλώνη όμως παραδίδοντας στον τίτλο την ταυτόχρονη λειτουργία σχέση ως πρώτου στίχου, διαρρηγνύει αυτή τη διαστολή και τον συνδέει οργανικά με το ποιητικό σώμα.
Η Ζαλώνη καταθέτει ένα κοινωνικό κείμενο εισάγοντας συλλογικά βιώματα. Η εξπρεσιονιστική έκφραση επιτρέπει την εισαγωγή κοινωνικών εμπειριών. Στο πλαίσιο ενός ευρέως διακειμενικού διαλόγου φέρνει σε επαφή το ποιητικό κείμενο με κοινωνικά στιγμιότυπα, έθιμα και τον κυρίαρχο/εξουσιαστικό λόγο. Συνομιλεί με την Αποκάλυψη (είδα την πλευρά και περίμενα) και με την ιστορική παράδοση (αυτοκρατορικοί πόλεμοι, κόρη μεγάλου κωμικού). Τα διακείμενα γίνονται άμεσα αντιληπτά τον αναγνώστη (βασική λειτουργία της διακειμενικότητας όπως την έθεσαν η Kristeva, ο Barthes και ο Riffaterre) και διαμορφώνουν ένα πολυφωνικό ποιητικό κείμενο, θέτοντας τον αναγνώστη στο επίκεντρο της προβληματικής. Τα ανώνυμα υποκείμενα άλλωστε, το β’ ενικό και το α’ πληθυντικό γραμματικά πρόσωπα μεταφέρουν τον ακροατή/αναγνώστη στον πυρήνα του ποιητικού στοχασμού συνομιλώντας μαζί του.
Σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο εκτίθεται και η πολύ συχνή γυναικεία παρουσία, ορίζοντας μία θηλυκή οπτική των πραγμάτων, γεμάτη ευαισθησία και προβληματισμό για την κοινωνία και τον Άνθρωπο, τις μάχες και τις ήττες του. Και ενώ αφορμή στέκονται σημεία του συλλογικού βιώματος και της επικαιρότητας, η δημιουργός τα εκθέτει σε ένα διαχρονικό στοχαστικό πεδίο αναφοράς μεταφέροντας τον αναγνώστη στην ατμόσφαιρα που επιφέρει ο κριτικός λόγος που καταθέτει.