Ντιντιέ Εριμπόν, Επιστροφή στη Ρενς – Κριτική από τον Κωνσταντίνο Καραγιαννόπουλο

Είναι πάρα πολύ γνωστός ο αφορισμός του Fernando Pessoa: «Η προσποίηση είναι αυτογνωσία»[1]. Ποτέ, όμως, δεν κάτσαμε να σκεφτούμε τι ακριβώς σημαίνει. Για ποια προσποίηση μιλάει; Και για ποιο λόγο ένα παιχνίδι ρόλων μπορεί να οδηγήσει σε μια κατάσταση αυτογνωσίας; Επίσης, είναι αληθινή εκείνη η στιγμιαία έκλαμψη –στην οποία αναφέρεται ο ποιητής σε άλλον αφορισμό του- που σε κάνει να αναφωνήσεις «Γεννήθηκα!»;

Αυτά ήρθαν στο νου μου διαβάζοντας το βιβλίο του γνωστού γάλλου στοχαστή Didier Eribon, Επιστροφή στη Ρενς, των εκδόσεων νήσος.

Το βιβλίο αυτό ανήκει σε ένα νέο κειμενικό είδος που κάνει σιγά- σιγά την εμφάνισή του τα τελευταία χρόνια και που παραμένει –παρ’ όλα αυτά- τελείως άγνωστο στην χώρα μας. Ο θεωρητικός λογοτεχνίας, Carlos Spoerhase, το ονόμασε “Autosociobiography”[2], μιας και η αφήγηση προσωπικών τραυματικών εμπειριών και η συγκινησιακή χρήση της γλώσσας μπλέκονται με τον κοινωνιολογικό στοχασμό. Βέβαια, κατά την δική μου εκτίμηση, η υβριδικότητα του είδους συνίσταται σε επιπλέον λόγους, όπως π.χ. στις εμφανείς αναγωγές τόσο στο Künstlerroman (μιας και γινόμαστε μάρτυρες της διαδικασίας ωρίμανσης του συγγραφέα), όσο και στο αντιμυθιστόρημα (αφού η αφήγηση των γεγονότων διακόπτεται με την εισαγωγή στοιχείων που ανήκουν κατά κύριο λόγο στο επιστημονικό δοκίμιο, δίχως –παραδόξως- να χάνεται η παρουσία του αφηγητή- διαμεσολαβητή).

Με αφορμή την είδηση του θανάτου του πατέρα του, ο Eribon, επιστρέφει στην οικογενειακή εστία και αναμετράται με το παρελθόν του ή μάλλον με το μισοφαές εκείνο κομμάτι της προσωπικής του ιστορίας που πάλεψε πολύ σκληρά να το διαγράψει. Με κριτική ματιά και αναστοχαστική διάθεση, έρχεται αντιμέτωπος με ερωτήματα που έως τότε απέφευγε (;) και με όψεις του κοινωνικού βίου που κρύβονταν πίσω από τους φόβους και τους δισταγμούς ενός ανθρώπου που ήταν συνεχώς αναγκασμένος να αναδιαμορφώνει τον εαυτό του. Κι εδώ ίσως να γίνεται εμφανής η επιρροή του Φουκώ. Αν και δεν ασχολείται (τουλάχιστον σε πρώτο επίπεδο) με τους θεσμούς και τις πολλαπλές μορφές εξουσίας, θέτει την ίδια την υποκειμενικότητά του προς εξέταση, με σκοπό «την διάγνωση του παρόντος»[3] και την κατάκτηση μιας λίγης παραπάνω ελευθερίας ή και της εκ νέου μεταμόρφωσής του.

Κεντρικό σημείο αποτελεί η διαπίστωση του συγγραφέα πως η κοινωνική τάξη αποτελεί βασικό δομικό υλικό για το χτίσιμο της ατομικής ταυτότητας[4], αλλά και οι διαδικασίες που συντελούνται όταν οι επιμέρους κοινωνικοί ρόλοι συγκρούονται. Θα διαφωνήσω με τους Rieger-Ladich και Wortmann ως προς την διαστρωμάτωση της αφήγησης[5](εκείνοι χωρίζουν την αφήγηση με βάση τις ηλικιακές φάσεις της εφηβείας, της μετεφηβείας και της ωριμότητας), μιας και οι εγκιβωτισμένες αφηγήσεις για τους γονείς και τους παππούδες, αλλά και για τους στοχαστές που γνώρισε δημιουργούν ένα πλεχτό σύνθετο, η λειτουργία του οποίου είναι απόλυτα συνυφασμένη με το θεωρητικό πλαίσιο και τα επιχειρήματα που αναπτύσσει.

Τέλος, η φτώχια, η βία ως άμεσο αποτέλεσμα των πολιτικών και οικονομικών συνθηκών, ο μηχανισμός της αυτό- απόρριψης και της ντροπής του ομοφυλόφιλου της γαλλικής επαρχίας του ’60 και ’70, αλλά και οι σχεδόν αναπόδραστες οριοθετήσεις της εαυτότητας[6], που αναλύονται από τον Eribon, δείχνουν τα σαθρά πλαίσια επάνω στα οποία στήθηκε όλο το μεταπολεμικό σύστημα.