«Η Νικηταρού που τη λένε και Μπετίνα»
Κώστας Βούλγαρης
Εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2019
Από την «Αλήθεια» έως τη «Νικηταρού»:
η πρό(σ)κληση του Κ. Βούλγαρη
της Μίνας Π. Πετροπούλου
«Οι λέξεις φέρουν μαζί τους το βάρος της ίδιας της ύλης τους: του πένθους ή του πάθους, της στέρησης ή της τρυφής, της υποτέλειας ή της εξουσίας.
Η λειτουργία της γλώσσας μοιάζει πολύ με τη λειτουργία της ψυχής: και οι δύο αντλούν από το χάος του πριν και του μετά, του όχι ακόμη και του ήδη τετελεσμένου· καμιά τους δεν διέπεται από γραμμικότητα.
Κώστας Βούλγαρης – Η Αλήθεια (1)
Ο Κώστας Βούλγαρης, πολυγραφότατος συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας, άγει τον συγγραφικό του βίο με ερωτική διάθεση απέναντι στη διάσταση της γλώσσας και συνειδητά πορεύεται με σεμνότητα υπηρετώντας μέσω της γλώσσας και της διανοίας του τόσο την λογοτεχνία, όσο και την ιστορία. Η λυρικότητα της ομολογουμένως απόλυτα ιδιαίτερης γραφής του προσδίδει ποιητικότητα σε κάθε του πόνημα και κάθε φορά συστηματικά προκαλεί τον αναγνώστη σε ατραπούς ασυνήθιστες. Η ανταπόκριση στο εκάστοτε συγγραφικό του κάλεσμα είναι πρό(σ)κληση σκέψης για τον αναγνώστη, που κόντρα στους σύγχρονους καιρούς απαιτεί πνευματική εγρήγορση και σύγκρουση με τον καθωσπρεπισμό συνήθων πρακτικών και προβαλλόμενων θέσεων.
Για μια ακόμη φορά στο βιβλίο «Η Νικηταρού που τη λένε και Μπετίνα» χωρίς εκπτώσεις και χωρίς φόβο ο Κ. Βούλγαρης υπηρετεί «το προαιώνιο παιχνίδι, ανάμεσα στην Φανταστική και την Συμβολική τάξη» (2). Η ζωή και οι συνθήκες που την ορίζουν πριν και μετά από την επαναλαμβανομένη ύπαρξη ενός σημαντικά καθοριστικού προσώπου, εν προκειμένω της Νικηταρού ή Ελίζαμπεθ ή Μπετίνας, ανάλογα με τις εκάστοτε ιστορικές περιστάσεις ή τις μυθοπλαστικές διαστάσεις που ο δημιουργός αποφασίζει να προσδώσει, είναι εκείνες οι προσλαμβάνουσες που διαμορφώνουν το ηθικά δίκαιο και το μεμπτό, το ανθρώπινο και θείο, το αιώνιο και το παροντικό. Οι νόμοι κάθε είδους και όποιας χρονικής διάρκειας σε όποιο σύμπαν, πραγματικό ή μεταμυθοπλαστικό προσδιορίζονται – αν δεν σμιλεύονται – μέσω της γραφής ως του μόνου μέσου που δύναται να υπερασπίζεται αυθεντικά την Αλήθεια.
Η τωρινή ηρωίδα, η «Νικηταρού», με τον δυναμισμό που τη χαρακτηρίζει να προκαθορίζεται ήδη από το όνομα προσφώνησής της, αποτελεί πρόσωπο πολυδιάστατο στον ιστορικό, μυθοπλαστικό και μεταμυθοπλαστικό χρόνο. Οι πολλαπλές μορφές της στις ανάλογες αφηγήσεις του βιβλίου συνιστούν, αποφεύγοντας ψευτορομαντισμούς και ωραιοποιήσεις, το παλίμψηστο μιας γυναικείας προσωπικότητας που εν δυνάμει διατρέχει την ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας και υπερασπίζεται/υποστηρίζει τη θέση του συγγραφέα πως «Κάθε αφήγηση συγκροτεί μια κειμενική ολότητα, η οποία, ανεξάρτητα από το ιδεολογικό της μήνυμα, τείνει πάντοτε στην πειθώ του αναγνώστη, περί της αληθείας, της ακρίβειας, της εγκυρότητάς της, εν τέλει περί της αξίας της» (3)
Τρίπτυχο πνευματικής συνέχειας και διανόησης με αφετηρία τη γενέτειρα και των τριων, την αρκαδική γη, αποτελεί για τη σύγχρονη ελληνική γραμματεία η παρουσία του Γιάννη Πάνου, του Θανάση Βαλτινού και αλλά και του νεότερου τους Κώστα Βούλγαρη. Ο τελευταίος αποτίνει φόρο τιμής στους συγκεκριμένους δημιουργούς με τον τρόπο που ξεχωρίζει και υπερασπίζεται το έργο τους στο κειμενικό του σύμπαν. Αυτό είναι εμφανές και στη «Νικηταρού». Σε αυτό του το βιβλίο όμως ο Κ. Βούλγαρης συνομιλεί συγγραφικά, όπως έχει ήδη γραφεί, και με τον Μιχαήλ Ψελλό αποτυπώνοντας και αναδεικνύοντας την αέναη και συχνά ανατρεπτική σχέση χρόνου, ιστορίας και τόπου: «Ο χρόνος εξαερώνει σε φωτεινό αιθέρα την γωνιώδη στερεότητα των γεγονότων και την αυτάρκεια της γραφής. Ούτε άγκυρα, ούτε παλαμάρι, ούτε σύνορα ή άλλοι φραγμοί μπορούν να κάνουν το γεγονός να παραμείνει γεγονός, και τη λέξη να απομείνει λέξη. Ο κήπος της Εδέμ, ή ο ήλιος που στάθηκε ακίνητος πάνω από την Γαβαών, είναι ποιητικά οράματα για όλους τους λαούς. Η Βαβυλώνα, η Τροία, η Τύρος, η Παλαιστίνη, η Αθήνα, η Ρώμη, η Αλεξάνδρεια, είναι ονόματα που έχουν περάσει στον χώρο του μύθου» (4).
Ο Κ. Βούλγαρης αναδομώντας γεγονότα και αναπλάθοντας τα φαντασιακά πεδία, συμβάλλει στη λογοτεχνική ύπαρξη και κατ΄επέκταση στη «μυθοποίηση» του γενέθλιου τόπου του, των Δολιανών Αρκαδίας.Συστηματικά με αδιάκοπη ερευνητική ματιά και συλλογή στοιχείων συμβάλλει απόλυτα στη λογοτεχνική παρουσία της γενέτειρας του. Σε πολλά βιβλία του αλλά και στην «Νικηταρού» ο συγκεκριμένος τόπος λειτουργεί ως πρωταγωνιστής Άλλος, ως σημείο αναφοράς ανώνυμων και επώνυμων προσώπων αλλά και γεγονότων που εξελίσσουν την Ιστορία.
Και επειδή για τον Κ. Βούλγαρη: «Άλλως τε, Ιστορία, καθ’ εαυτή, των πόνων παραμυθία πρόσκαιρος, αλλά, παρά ταύτα, πλούτος αναφαίρετος και θησαυρός εσαεί αδαπάνητος, όπου έκαστος σιτίζεται, κατά την εικόνα αυτού και κατά την ιδέαν αυτού, πάππους και επιπάππους αναγορεύων και μητέρες αναγνωρίζων και γεννήσεις και παιδοτροφίες και δικαίου αντίληψη» (5) στη «Νικηταρού» μέσω των πολλαπλών μορφών της ηρωίδας του μέσω προσώπων, γεγονότων και δημιουργών δίνει την ιστορική και κοινωνική ταυτότητα της σύγχρονης Ελλάδας: ελληνική επανάσταση, διεκδικήσεις και συγκρούσεις των κατοίκων με τον κλήρο και δη τους καλόγερους, μετακινήσεις από τα ορεινά στα πεδινά, αγώνες για επιβίωση με αυτάρκεια και αξιοπρέπεια. Βασιλιάς, θερινά ανάκτορά αλλά και η εμβληματική παρουσία του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη. Μικρασιατική καταστροφή και μεσοπόλεμος, κατοχή και αντάρτικο, ταγματασφαλίτες και συγκλονιστικές ιστορίες καθημερινών ανθρώπων. Πασοκ και παπανδρεϊσμός, μεταπολίτευση και σκληρή αποκαθήλωση ονείρων. Με μια όμως προσεκτική αναγνωστική ματιά διακρίνει κανείς να περιδιαβαίνουν τις σελίδες στη «Νικηταρού» ο Εγγονόπουλος, ο Ελύτης, ο Βάρναλης, ο Σινόπουλος, ο Γκάτσος… Ο δημιουργός σε μια συγγραφική ακροβασία αποτυπώνει ισορροπημένα την Ελλάδα των οφθαλμών και της βαθύτερης σκέψης του.
Ο κ. Βούλγαρης, όπως έχει ήδη γραφεί «δεν υιοθετεί το προφίλ του ηττοπαθούς αφηγητή»(6). Ειδικά στη «Νικηταρού που τη λένε και Μπετίνα» θεωρώ ότι «ενδύεται την ανδρεία του λόγου στολή» (7) και παραμένει υπερασπιστής της αριστερής του διανόησης χωρίς αγκυλώσεις ιδεολογικού προσανατολισμού που μυθοποιούν σχήματα πολιτικά – λογοτεχνικά- κοινωνικά και αρνείται την πρόσδεση στο άρμα κάθε φατρίας. Τραβά τον μοναχικό του δρόμο γραφής του σύμπαντος κόσμου που βιώνεται, καταγράφεται και ερμηνεύεται με τρόπο απαιτητικό προς τον όποιο αναγνώστη επιλέξει να τον διαβάσει. Δέσμιος της αγαπητικής σχέσης με την ιστορία και τον τόπο του, διέρχεται την ιστορικότητα ως αφηγητής και ως πρόσωπο που ενεργεί.
Τον απασχολεί το παρελθόν αλλά και το παρόν και το μέλλον μετερμηνείας του απλού και εύγλωττου. Οι πηγές της ανθρώπινης δραστηριότητας και της ερμηνείας/ προσέγγισης των δρώντων και των δρωμένων απαιτεί για τον Βούλγαρη την καταβύθιση στο ιστορικό γίγνεσθαι και την ανάδυση μέσω των γεγονότων, προσώπων, συνθηκών που εκτοξεύουν την πνευματικότητα και την αντίληψη. Αυτό πραγματώνεται μόνο όταν κάποιος αποδεσμεύεται από το σύνηθες και το καθεστηκός και όταν συνδυάζει απρόσμενα το αληθές των πραγμάτων πέρα από το περίβλημα των λέξεων. Η ουσία της γλώσσας ερμηνεύει, μεταπλάθει και διευκρινίζει τον Άλλον ως δρων υποκείμενο και ως μέγιστη κινητήριο δύναμη.
Διαμορφώνει έναν εντελώς ιδιότυπο τρόπο γραφής στον οποίο ο ίδιος ως χαρακτηριστικό δρων συγγραφικό υποκείμενο γίνεται πρωτοπόρος μια συγγραφικής δραστηριότητας, που εκτείνεται σε βάθη και πλάτη αναδημιουργώντας ευρεσιτεχνικά εικόνες/υποθέσεις/πρόσωπα και γεγονότα. Αποδεικνύει την πολυπλοκότητα της καθημερινότητας, της ιστορίας και της λογοτεχνίας που συνυπάρχουν και υπηρετούνται μέσω της γραφής. Μιας γραφής που πάνω απ΄ όλα είναι ποιητική γιατί η επιλογή και η λυρικότητα των λέξεων, η αφήγηση των περιστατικών, η φαντασία του δημιουργού και τα πραγματικά ιστορικά γεγονότα συμβάλλουν σε μια μοναδική όσο και αναπάντεχη Αλήθεια με πιστό συνοδοιπόρο τη γλώσσα.
Η γλώσσα και η σκέψη του Βούλγαρη ακολουθεί τις περιπέτειες της αληθινής και φαντασιακής Μπετίνας θυμίζοντας τους έλικες του ανθρώπινου εγκεφάλου. Περίπλοκη, πολυσήμαντη αλλά και αδιόρατη. «Δεν βολεύεται με λιγότερο ουρανό»(8) ούτε από τη μεριά του δημιουργού, ούτε από την προσπάθεια του αναγνώστη να κατανοήσει την ιδιαίτερη γραφή, να ακολουθήσει τον ειρμό και να οδηγηθεί στις ατραπούς της – μερικές φορές – δαιδαλώδους σκέψης του.
Εισηγητής νέων τρόπων – και γιατί όχι νέων τόπων – γραφής τολμά μια ανανεωτική συγγραφική μεταμυθοπλαστική πρόταση που προκαλεί το συντηρητικό και ανανεώνει το παρόν της λογοτεχνίας αλλά και της ιστορικής αφήγησης. Είτε, λοιπόν, κάποιος συνεχίζει να απορεί, είτε παραδέχεται την ύπαρξη της πολυσήμαντης ηρωίδας ως μυθοπλαστικού ή εν μέρει πραγματικού προσώπου, ο Κ. Βούλγαρης με το συγκεκριμένο βιβλίο του απρόβλεπτος και σταθερά εκπλήσσων το αναγνωστικό του κοινό δίνει την αέναη ουσία της τέχνης και την σταθερή συμβολή της στον κόσμο μας:
«Η τέχνη είναι τελείως απρόβλεπτη, και μάλιστα αναιδής. Αρνείται να πάρει σταθερό σχήμα και να περιγραφεί με τρόπο αυστηρό και καθορισμένο. Στην πραγματικότητα, ίσως να μην υπάρχει η εικαζόμενη και επιζητούμενη ουσία της τέχνης.
Το βασικό της χαρακτηριστικό είναι η ικανότητά της να προσλαμβάνει διαφορετικές μορφές, επίμονα και ακούραστα, να μεταναστεύει, να ταξιδεύει, να μετακινείται, συχνά μακριά από τη θεωρούμενη ως φυσική έδρα της ή κατά μήκος κάθε είδους συνόρων.
Μέσα σε μια τέτοια παράφρονη κυκλοφορία –σ’ αυτή την ακαταμάχητη κίνηση μετατόπισης, μετωνυμίας, μεταμόρφωσης– πώς μπορούμε να διακρίνουμε την αλήθεια της τέχνης, και εν προκειμένω της λογοτεχνίας;
Και ακόμα, πώς μπορούμε να πούμε τι είναι η τέχνη, αφού παρουσιάζεται με τόσες διαφορετικές αμφιέσεις, είδη, γένη, πρόσωπα, προσωπεία;» (9)
(1) Η Αλήθεια – Ο άλυπος θάνατος, Κ. Βούλγαρης, εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2019
(2) Ο.π., σελ.6
(3) Ο.π., σελ.6
(4) Ο.π., σελ.4
(5) Ο.π., σελ.4
(6) https://bookpress.gr/kritikes/elliniki-pezografia/17990-i-nikitaroy-pou-ti-lene-kai-betina-tou-kosta-voylgari-kritiki, 30 Ιουνίου
2023, Κωστούλα Μάκη,
(7) Η Αλήθεια – Ο άλυπος θάνατος, Κ. Βούλγαρης, εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2019, σελ.22
(8) Ρωμιοσύνη, Γιάννης Ρίτσος
(9) Η Αλήθεια – Ο άλυπος θάνατος, Κ. Βούλγαρης, εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2019, σελ.5