Χρύσα Ευστ. Αλεξοπούλου, Της γραφής, Εκδ. Περισπωμένη, Αθήνα 2023.
Γράφει η Ασημίνα Ξηρογιάννη
Kρατώ στα χέρια μου τη νέα ποιητική συλλογή της φιλολόγου και ποιήτριας Χρύσας Αλεξοπούλου, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Περισπωμένη. Να σημειωθεί η βράβευσή της από την Ακαδημία Αθηνών (Βραβείο Λάμπρος Πορφύρας 2021) για το βιβλίο της Πορείες κατάδυσης(Περισπωμένη, 2021)
Και η έκδοση τούτη είναι φροντισμένη, το χαρακτικό του εξωφύλλου είναι του Γιάννη Ευθυμιάδη. Βλέπουμε φωνήεντα (α, η, ω) και σύμφωνα(β, δ, γ)να βγαίνουν σαν λουλούδια από διάφανο ανθοδοχείο. Η γραφή της ανθίζει, πλουτίζει την καρδιά και τη νόηση, πλουτίζει τον άνθρωπο -δημιουργό, αλλά και τον άνθρωπο-εραστή της τέχνης της ποίησης, τον ακροατή, τον αναγνώστη.
Ο τίτλος της συλλογής είναι «της γραφής»-όλα πεζά. Και συνεχίζεται: «και άλλα γλωσσοκεντρικά ποιήματα». Στην ουσία εξ αρχής ορίζει μια αυτοαναφορική προσέγγιση, καθώς η ποιήτρια θα κινηθεί γύρω από τις λέξεις, τη γλώσσα γενικότερα. Τη γλώσσα που είναι το μέσο του ποιητή, το όπλο της δημιουργίας και της δημιουργικότητάς του. Τη γλώσσα που αντανακλά τη σκέψη και τα συναισθήματα του υποκειμένου.
Στο πρώτο μέρος του βιβλίου («της γραφής») που αποτελείται από 12 ποιήματα η ποιήτρια βάζει ως μότο μια φράση του W.B.Yeats, την εξής: Δεν είναι δυνατόν να καταλάβουμε την ποίηση χωρίς μια πλούσια μνήμη. Η μνήμη των βιωμάτων για τον άνθρωπο είναι ο πλούτος του. Οι εμπειρίες πολλάκις δίνουν το ερέθισμα στον ποιητή να δημιουργήσει, να φτιάξει ποιήματα ζωντανά και άμεσα. Η μνήμη θα είναι αυτή που θα δώσει το υλικό για τη συγγραφή, θα προκαλέσει αίσθηση, θα προκαλέσει συνδέσεις και συνθέσεις. Και έχει τη δύναμη να συμβάλλει στο ποίημα.
Η μνήμη σε λευκά σεντόνια ξαπλώνει τα γεννήματά της
να λάβουν σάρκα άυλη, ανέγγιχτη από τις δίνες της λήθης,
να ζυγιστούν με αντίβαρο το «θέλω» της φθοράς
της φθονερής
(σελ.11)
Διευκρινίζοντας το θέμα της μνήμης, θα λέγαμε πως για τους ποιητές είναι σημαντικό να μελετούν, να θυμούνται και να υπολογίζουν τα λόγια, τους στίχους προγενέστερών τους δημιουργών. Από τον ΄Ομηρο μέχρι τις μέρες μας, και από τα δημοτικά τραγούδια ως την κρητική και επτανησιακή λογοτεχνία, αλλά και από τον Κάλβο μέχρι τους σύγχρονους εν ζωή ποιητές, υπάρχει μια ολόκληρη παράδοση λογοτεχνική. Υπάρχουν, πολλές και ποικίλες ποιητικές φωνές που καλό είναι να έχει κατά νου ο δημιουργός του σήμερα που παίρνει στα σοβαρά τον εαυτό του. Συχνά οι λέξεις των άλλων μας γεννούν τις δικές μας λέξεις, μοιραία-μπορεί μάλιστα να μας οδηγήσουν σε κάποιο είδος διακειμενικότητας, καθώς παρθενογένεση δεν υπάρχει στην τέχνη. Χωρίς μνήμη, υπάρχει κατάρρευση, το πνευματικό οικοδόμημα δεν είναι στέρεο.
Τα ποιήματα της Αλεξοπούλου, πιο πολλά κρύβουν, παρά αποκαλύπτουν. «[…]είναι αίνιγμα η γραφή[..] (σελ.13), θα γράψει η ίδια. Και είναι συγκροτημένα, μελετημένα, μαρτυρούν πως σε μεγάλο βαθμό η ποιήτρια έχει αποκτήσει την ιδιοπροσωπία της, έχει βρει τη φωνή της και περπατά σταθερά σκορπώντας φως παντού.
Όσο για την αγωνία της για τις λέξεις και την αυτονομία τους είναι αισθητή. Η ποιήτρια γράφει χαρακτηριστικά:
Μην τις καρφώνεις τις λέξεις,
να συμμερίζεσαι τον πόνο της σταύρωσης.
Άφηνέ τες ελεύθερες να μετεωρίζονται,
Να παλινδρομούν ανάμεσα σε σημασία κι αίσθημα.
Μπορεί να σε εκπλήξουν παλλόμενες, καθώς
θα υπερβαίνουν τα μέτρα τους,
θα μεγαλώνουν την απόσταση από σένα,
θα κυκλοφορούν αυτόνομα ωραίες.
(σελ.15)
Κι άλλη αγωνία είναι για «τις νύχτες που υφαίνονται τα ποιήματα»(σελ.19) Που γίνονται μυστικές και μεγαλειώδεις συχνά ποιητικές διεργασίες, απαραίτητες για τη βιωσιμότητα των λέξεων και των στίχων.
«Τις νύχτες πηγαινοέρχονται λέξεις απρόσκοπτα, δεν σκοντάφτουν στα καθημερινά χρειώδη. Αυτά βαθιά υπνώνουν.» […] Ίσως θα μείνει κάτι σαν αναπνοή του νου και λίγες/λέξεις επιζήσασες να περιμένουν άλλη νύχτα.» (σελ.19)
Τις νοιάζεται, τις σκέφτεται, τις αφουγκράζεται τις λέξεις της η ποιήτρια, είναι στοργική απέναντί τους.
Όλα είναι της γραφής ζητούμενα, ή στοιχεία συνυφασμένα με αυτήν και το ρόλο της. Της γραφής είναι το φιλί ελευθερίας,της γραφής είναι τα άλλοτε πνιγμένα δάκρυα κρυφής απώλειας, τα άρρητα που δεν χωρούν στο τίποτα, τα γινωμένα αποτυπώματα στου χρόνου το κορμί που αφηγούνται υπέρβαση και πτώση.[…] της γραφής είναι /ό,τι μπορεί και απειλεί τη στασιμότητα, όλες οι τεταμένες μας αναμονές. Της γραφής είναι…(σελ.23)
Ξεχωρίζουμε το ποίημα 6 της σελ 16 για το σκηνικό, την προσέγγιση και την λειτουργική αντίθεση που συναντάμε στους δύο τελευταίους στίχους.
Ανάμεσα σε σύνεργα και υλικά- εδώ μολύβια,
πλήκτρα και χαρτιά, εκεί οράματα και υποθήκες-
συναρμολογεί με επιμονή ο ποιητής τη μοναξιά,
για να την αποικήσουν τα γραπτά του.
Σωπαίνει και αφουγκράζεται, ψάχνει για
μυστικά περάσματα, ηδονικά περιπλανάται
σε ατραπούς, σε ξέφωτα δύσκολα βγαίνει.
Κεντάει εικόνες, πρόσωπα υποδέχεται.
Χαράζει τι χαρτί με απληστία στοργική,
μύστης αυτός, ανευλόγητος,
δρομ’έας αντοχής αστεφάνωτος.
Αφού ποτέ δεν τερματίζει.
Ο ποιητής συναρμολογεί με υπομονή τη μοναξιά
του, μα όσο γράφει κι ιστορεί ποτέ δεν είναι μόνος.
Στην πρώτη ενότητα η ποιήτρια τρόπον τινά διερευνά πώς γράφονται τα ποιήματα, φανερά ή όχι υποβάλλει στοιχεία ποιητικής ανιχνεύοντας το αίνιγμα της γραφής.
Διαβάζω:
Το νόημα ατίθασο παιδί, κάποιες φορές δικό του/κόσμο ιστορεί με επίθετα ουσιαστικά και γυμνές προθέσεις ./’Aλλοτε πάλια από το μανίκι σε/ τραβά,να δραπετεύσεις θέλει από εκείνη την/ ολισθηρότητα του έσω κόσμου με τις αντινομίες/ που φωνάζουν ματαιότητα.[…]/«Στο τέλος κανείς δεν ξέρει ποιος την πορεία/ χάραξε, γι΄αυτό είναι αίνιγμα η γραφή.(3, σελ.13)
Η δεύτερη ενότητα του βιβλίου φέρει τον γενικό τίτλο «Λόγου σημεία» και αποτελείται από τρία μέρη: α. «Σημεία στίξης», β. «Τόνοι και πνεύματα», γ. «Σχήματα λόγου». Πώς η φιλολογική ιδιότητα και η ποιητική ιδιότητα συμπλέουν και συμπλέκονται; Πώς το λοξό βλέμμα, αλλά και η γνώση για τη γλώσσα συνυπάρχουν; Σε αυτή την ενότητα ο λόγος ανθίζει, γίνονται τολμηρά παντρέματα ιδεών και εικόνων. Παραθέτω πώς εκφράζεται το ποιητικό υποκείμενο για τα σημεία στίξης: «’Ορια κεντούν και διακοπές,/δίνουν φωνή στη σιωπή,/στον δισταγμό ελπίδα, το πάθος το ανέκφραστο /ορίζουν, Πολύτροπα/στίξης σημεία. (Α’,σελ.29) Τα σημεία στίξης αναφέρονται στο τέλος των ποιημάτων στις περισσότερες συνθέσεις. ‘Ολοι οι στίχοι οι προηγούμενοι καταλήγουν σε αυτά.
Ένα σύντομο παράδειγμα:
Θλίβει η ατολμία
που αρνείται
παύση μικρή
ή το γενναίο τέλος
της σίγουρης τελείας
και μένει
εγκλωβισμένη
μετέωρα
στο σώμα μιας κάποιας
άνω τελείας.
(4. σελ)
Με τόλμη, παιχνιδίζουσα διάθεση, με ιδιαίτερα ελκυστικό τρόπο προσεγγίζει κάτι που αποτελεί και διδακτικό αντικείμενο σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης: τα σημεία στίξης. Μέσω της ποίησης δεν είναι τίποτα που δεν μπορεί να ειπωθεί. Όλα μεταμορφώνονται και δίδεται μια άλλη τους διάσταση, ξεχωριστή. Ανάλογη είναι η διάθεση και στην ενότητα «Τόνοι και πνεύματα». Λίγα, ολιγόστιχα ποιήματα, καλοσχεδιασμένα και λιτά- «δώρα του νου», «υλικά ανερμήνευτα», τέτοια συναντάμε σε αυτό το μέρος του βιβλίου.
Στο τελευταίο μέρος της συλλογής με τίτλο «Σχήματα λόγου» η ποιήτρια συνδιαλέγεται με τρόπους έκφρασης, κειμενικούς δείκτες, εκφραστικά μέσα και σχήματα. Έτσι προσεγγίζει ποιητικά,μεταξύ άλλων, την υπερβολή (1, σελ.53), την συνεκδοχή (2, σελ. 54), την παρομοίωση (3, σελ. 55), το ζεύγμα (4, σελ. 56), το οξύμωρον (5, σελ.57), το ασύνδετο σχήμα (7, σελ.59). Για όλους εμάς που διδάσκουμε τα σχήματα λόγου σε εφήβους, είναι αποκαλυπτικό να τα συναντάμε μπροστά μας σε βιβλίο ποίησης και να συστήνονται «αλλιώς», να μπαίνουν σε ρόλους. Είναι ευφάνταστες οι προεκτάσεις που δίδονται. Τούτη η αυτοαναοφορικότητα δεν ενοχλεί-είναι ενδιαφέρουσα.