Ένα σημείωμα για τον ‘Ιαμβο στην Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας
Γράφει η Ασημίνα Ξηρογιάννη
Ο ίαμβος αναφέρεται μέσα στην «Ποιητική» του Αριστοτέλη ως ένα μέτρο που οι ποιητές χρησιμοποιούσαν προκειμένου να ανταλλάξουν λοιδωρίες [1] Είναι ένα μέτρο ταπεινό, χωρίς ίχνος κομψότητας, «στίχος που του αρέσει να κυλιέται μέσα στη λάσπη»[2] Οι πρώτοι ίαμβοι συναντώνται (διάσπαρτοι ανάμεσα σε εξαμέτρους) στο «Μαργίτη», σκωπτικό ποίημα που το αποδίδουν στον Όμηρο. Η ιαμβική ποίηση έχει κυρίως κοινωνικό και πολιτικό περιεχόμενο..
Aλλά δεν είναι μόνο αυτό. Κατά τον Αndre Chenier είναι ένα «πολεμοχαρές είδος», συνδέεται με μια μούσα άγρια, δολοφονική και γεμάτη μίσος. [3] Ο ίαμβος όμως ήταν και ένα ποίημα που σχετιζόταν και με γιορτές τελετουργικές προς τιμήν των θεών, όπως του Διονύσου και της Δήμητρας. Ο Αρχίλοχος από την Πάρο (7ος αιώνας ) ήταν ο πιο ξακουστός και θαυμαστός ιαμβικός ποιητής κατά τα αρχαία χρόνια. Στην πατρίδα του την Πάρο λάτρευαν λοιπόν πάρα πολύ την Δήμητρα όπως και στην Ελευσίνα. Εκτός από τον Αρχίλοχο, το όνομα δύο ακόμα ποιητών σχετίστηκε με τον ίαμβο. Αυτοί ήταν ο Ιππώναξ ο Εφέσιος (6ο αιώνας ) και ο Σημωνίδης ο Αμοργίνος (7ο αιώνας ). Ωστόσο, οι ποιητές αυτοί δεν έγραψαν μόνο ιάμβους, λάμπρυναν το είδος [4]
Με τον αριστοκράτη Αρχίλοχο το α’ πρόσωπο χρησιμοποιείται συστηματικά στην αρχαία ελληνική λυρική ποίηση. Αυτός γράφει σε γλώσσα ιωνική, άμεση, ζωντανή. Στο έπος που αφηγούνταν κατορθώματα ηρώων δεν χρησιμοποιείτο το α πρόσωπο, καθώς η αφήγηση έδινε την αίσθηση μιας αντικειμενικότητας. Ο επικός ποιητής χρησιμοποιεί το πρώτο πρόσωπο μόνο όταν επικαλείται τη μούσα για να του δώσει έμπνευση να τραγουδήσει ιστορίες ηρώων. Η δφ Αγγελική Χρονοπούλου [5]αναφέρει χαρακτηριστικά: «Το γεγονός ότι για πρώτη φορά ποιητής (ο Αρχίλοχος) μιλά στο α΄ ενικό δίνει πράγματι μια θέση στο άτομο, ωστόσο ο ποιητής εκείνης της περιόδου ήταν στην πραγματικότητα ένα δημόσιο πρόσωπο, που απάγγελνε / τραγουδούσε μια εξίσου δημόσια ποίηση σ’ ένα δεδομένο (και συνήθως ιερό) πλαίσιο, έτσι ώστε «δεν μιλούσε με την προσωπική του φωνή, αλλά αποτελούσε κάποιο στερεότυπο».» Ο Αρχίλοχος έστρεψε τον ποιητικό λόγο στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου. Μιλάει με ειλικρίνεια για περιστατικά της ζωής του. Ομολογεί ότι υπήρξε «ῥίψασπις» (= δειλός), [6] επισημαίνει την αστάθεια, την αβεβαιότητα ως συστατικά του κόσμου.
Από την ποίησή του σώθηκαν 200 περίπου στίχοι (ίαμβοι, ελεγείες, ύμνοι), και κάποιοι λίγοι ακόμα που ανακαλύφθηκαν με παπυρικά ευρήματα.
Προχωράμε στον Ιππώνακτα από την Έφεσο[7] που έζησε φτωχή και στερημένη ζωή έχοντας παράπονα από τον τυφλό θεό, τον Πλούτο. ‘Ολες τις οδυνηρές του εμπειρίες αποτύπωσε κι αυτός με παρρησία και ελευθεροστομία στην ποίησή του, από την οποία σώθηκαν περί τους 150 στίχους. Μάλιστα αυτός εισήγαγε ένα νέο είδος ιάμβου, διαφορετικό από το καθιερωμένο: τον λεγόμενο χωλίαμβο. [8] Σύμφωνα με αυτόν, ο τελευταίος ίαμβος ενός στίχου αντικαθίσταται με σπονδείο (_ _)
Από τον Σημωνίδη τον Αμοργίνο έχουν διασωθεί 200 στίχοι περίπου . Το γνωστό έργο του «Κατά γυναικών». Ένα έργο που έχει χαρακτηριστεί «το πρώτο έργο μισογυνισμού στη λογοτεχνία». Αλλά και κάποια fragmenta, ολιγόστιχα, με στοχαστικό, λαογραφικό και περιπαικτικό περιεχόμενο. Όλα αυτά μάλιστα συγκεντρώνονται σε βιβλίο σε πρόσφατη έκδοση για τον Σημωνίδη το Αμοργίνο [9] με τίτλο «Ίαμβος κατά γυναικών και άλλα ποιήματα» σε εισαγωγή, μετάφραση και επίμετρο της Ευσταθίας Δήμου, που κυκλοφορεί από τις ΑΩ Εκδόσεις. Με ένα απαντητικό στον «‘Ιαμβο κατά γυναικών» ποίημα η Δήμου πραγματεύεται κατά πόσο βρισκόμαστε ως αναγνώστες αντιμέτωποι με πρακτικές μισογυνισμού, και προτείνει ένα γόνιμο διάλογο με τα αρχαία κείμενα. [10]
Δραστικός λοιπόν ο ‘Ιαμβος, αιχμηρός, δυναμικός, ευέλικτος, ρυθμικός. Ειδικός στο να εκφράσει αποδοκιμασία, σάτιρα, προσωπική επίθεση. Επειδή βρίσκεται κοντά στον καθημερινό ρυθμό της ομιλίας, διαθέτει αμεσότητα και θεατρικότητα. Διαποτίζει εύκολα τον κοινό νου και έχει απήχηση στον πολίτη της εποχής. Είναι το μέσο του ποιητή για να προσεγγίσει τον κόσμο και να μπορέσει να εκφράσει από χαρά και ενθουσιασμό μέχρι διαμαρτυρία, κυνισμό και προκλητικότητα.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Περί ποιητικής, Αριστοτέλη (4,1448b 30)/ «εν τω μέτρω τούτω ιάμβιζον αλλήλους»
[2]Iambes,Prologue,Αuguste Barbier,
[3] Ιστορία της Ελληνικής Λογοτεχνίας, Suzanne Said, Monique Trede, Allain Le Boulluec, Τόμος 1, εκδόσεις Παπαζήση, 1η εκδ. 1997, σελ.94
[4]Ο Αριστοτέλης στο Περί ποιητικής διαχωρίζει τους ιαμβικούς από τους ηρωικούς ποιητές.
[5] Ανιχνεύοντας αυτοβιογραφικές πληροφορίες στην ποίηση του Αρχίλοχου. Προκλήσεις και προβλήματα, Αγγελική(Γιούλη) Χρονοπούλου, στο https://users.sch.gr/achrono/wordpress/wp-content/uploads/2018/10/Archilochos.pdf /[7/8/2025]
[6] Από την Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας ( Α, Β, Γ Γυμνασίου) το σχετικό ποίημα σε μετάφραση του Γ.Δάλλα.
Mε την ασπίδα απ’ τους Σαΐους κάποιος θ’ αγάλλεται·
στα θάμνα, αρματωσιά λαμπρή, την πέταξα άθελά μου.
Φτάνει που σώθηκα. Για την ασπίδα εκείνη νοιάζομαι;
Ώρα καλή της! Θ’ αποχτήσω άλλη λαμπρότερη.
[7] Έζησε κυρίως όμως στις Κλαζομενές της Ιωνίας, τον τόπο εξορίας του από τους τυράννους τις πατρίδας του.
[8]Λέγεται αλλιώς «ίαμβος σκάζων»,
[9] Αρχηγός σε αποικιστική αποστολή στην Αμοργό, είναι γνωστός ως Αμοργίνος.
[10] Σχετικό κείμενό μου για το βιβλίο στο Διάστιχο μπορείτε να διαβάσετε εδώ: https://diastixo.gr/kritikes/poihsh/24879-iamvos-kata-gynaikon (8/7/2025)