H Eπιτελεστική ποίηση. Γιατί μας αφορά;
Γράφει η Ασημίνα Ξηρογιάννη
Στις αρχές του 20ου αιώνα κυριαρχεί ο ελεύθερος στίχος στην ποίηση, ο έμμετρος λόγος κάπως υποχωρεί, υποχωρεί και η σύνδεση με μια προφορικότητα, αλλά και τη σωματική διάσταση του ποιήματος. Υπάρχει βέβαια η τάση να μελοποιούνται στίχοι και να γίνονται τραγούδια. ‘Ομως αρχίζει να επιβάλλεται στο δυτικό κόσμο μια εμμονική τάση στο κείμενο που διαβάζεται σιωπηλά, που είναι οργανωμένο και κλειδωμένο στο χαρτί.
Τα τελευταία χρόνια τα πράγματα πάλι αλλάζουν. Το 2016 βραβεύεται με Νόμπελ ένας τραγουδοποιος (γιατί αυτό είναι κυρίως ο Bob Dylan), οπότε νέα ερωτήματα ξεπετάγονται και τα βλέμματα βρίσκουν άλλο τρόπο να κοιτάνε. Κι όμως δεν πρέπει να υπάρχει αντιπαλότητα ανάμεσα στα γραπτά και την ηχηρή τους ανάγνωση. Απλά είναι ένα πεδίο που θέλουμε να διερευνήσουμε εδώ, καθώς αισθανόμαστε ότι αφενός μεν μας ασκεί γοητεία, αφετέρου μπορεί και να ταιριάζει με τις επιταγές των καιρών, αλλά και να συνάδει με τον ρόλο που κατέχει σήμερα η ποίηση.
Αναφερόμαστε λοιπόν μοιραία στον όρο επιτελεστικότητα (performativity) και μας έρχεται στο μυαλό η performance, ένα θεατρικό δρώμενο που συχνά απαιτεί και τη διάδραση με τους θεατές για να ολοκληρωθεί. Ο όρος performance κουβαλά πολλές ερμηνείες και έχει ποικίλες διαστάσεις, καθώς ερμηνεύεται πολλαπλώς ως «απόδοση» «παράσταση», «λειτουργία» «επίδοση», «τέλεση», «θέαμα». Σε όλες τις περιπτώσεις σχετίζεται με μια δράση, μια πράξη ζωντανή, ένα είδος μικρής ή μεγάλης παράστασης μπροστά σε κοινό. Και πρόκειται μια δράση που κάνει το ίδιο του υποκείμενο της γραφής, ο ποιητής-δημιουργός. Καλείται λοιπόν να μετατραπεί σε ένα είδος ηθοποιού που θα επικοινωνεί ανοιχτά τη γραφή του, με αμεσότητα και αλήθεια. Προηγείται το στάδιο ότι ο ίδιος αποδέχεται αυτήν την τακτική και συνειδητά μπαίνει σε αυτήν την διαδικασία .
Κάποιοι μελετητές αναφέρουν πως ανέκαθεν υπήρχε η ροπή για επιτέλεση, ειδικά στο αίμα των αρχέγονων φυλών που στις κοινωνίες τους επιδίδονταν διαρκώς σε συμβολικά επιτελεστικά δρώμενα, που μάλιστα τα σηματοδοτούσαν και ανάλογα. Με την πράξη της επιτέλεσης αναπτύσσεται ένας διάλογος ανάμεσα σε κάποιον που εκπέμπει και σε κάποιον άλλο που ακούει, δέεται ερεθίσματα ή αποδέχεται ένα μήνυμα.
Μας φαίνεται ενδιαφέρουσα η άποψη των Simpson Stern & Henderson, ότι «Η επιτέλεση, ως μέθοδος και ως διαδικασία,[…]μπορεί να αναφέρεται σε μια λεκτική δράση (verbal act) ή ένα παιχνίδι ή μια συμπεριφορά. Μπορεί να είναι καλλιτεχνική (μουσική, εικαστική, ποιητική κ. λπ.) ή πολιτιστική (κοινοτικές τελετές, τελετουργίες, αθλητικές ή θρησκευτικές γιορτές, επιστημονικά επιτεύγματα κ.λπ.) ή και τα δύο μαζί. Μπορεί να αφορά σε μια προσωπική ή δημόσια αφήγηση, μια λογοτεχνική δράση ή ένα καλλιτεχνικό δρώμενο στους δρόμους της πόλης» Η επιτελεστικότητα έχει να κάνει και με την αλλοίωση των ορίων, την ιδιαίτερη συνύπαρξη χώρου και χρόνου, την πλαστικότητα της έκφρασης στα πλαίσια της διάχυσης της ποιητικής μέθεξης. Εδώ δεν είναι η σιωπή και η κατά μόνας ανάγνωση που επικρατεί, αλλά είναι η γλώσσα που μιλά και απευθύνεται ηχηρά και συνειδητοποιημένα. Ο «χώρος» του ποιήματος διευρύνεται ή αλλάζει μπορεί να γίνει μια οθόνη για παράδειγμα, εκτός από το χαρτί, μπορεί να γίνει ένας τοίχος, η φωνή ένα καλάθι, μια πέτρα ή μια γέφυρα. Στην επιτέλεση έχουμε εμπλοκή στοιχείων, χώρων και ανθρώπινων κινήσεων. Κι αυτό γιατί ο στόχος του ποιητή εδώ είναι διαφορετικός. Ποιος είναι ο στόχος λοιπόν; Είναι ο ποιητής να συναντηθεί όχι απαλά με αναγνώστες, αλλά με θεατές-που δεν θα ενδιαφέρονται να επικοινωνήσουν μόνο με λέξεις και νοήματα, αλλά θα θέλουν να νιώσουν το έργο συνολικά, να αισθανθούν και σωματικά την επενέργεια του ποιήματος. Σύμφωνα με την οπτική αυτή η επιτελεστική ανάγνωση και η επιτελεστική γραφή δεν αποτελούν δύο διαδικασίες εντελώς ανεξάρτητες, αλλά συμπληρώνει η μία την άλλη.
Είναι σημαντικό να σημειωθεί εδώ πως και ο φιλόσοφος Αριστοτέλης πίστευε πως η τραγωδία είναι υπέροχη ως είδος. Και η τραγωδία είναι μια παραστασιακή μορφή ποίησης. Εδώ εμπλέκονται στάσεις και χειρονομίες και κινήσεις και ρυθμός. Και ο λόγος εξέχει είτε πεζός είτε έμμετρος.
Αναφέρουμε συνοπτικά λίγα ονόματα ποιητών που συνέβαλαν στην αναγνώριση του είδους «επιτελεστική ποιίηση»:Tristan Tzara και οι Ντανταϊστές, Filippo Tommaso Marinetti, Vladimir Mayakovsky, ο Allen Ginsberg, Dylan Thomas, Frank Ο’Hara .
Η Laurie Anderson [1] συνέδεσε την ομιλούμενη ποίηση (speak poetry) με την τέχνη της επιτέλεσης (performance art), καθώς περιλάμβανε μουσική και προβολή video στις παραστάσεις της. Xαρακτηριστικοί εκπρόσωποι της επιτελεστικής ποίησης στην Ελλάδα είναι ο Δημοσθένης Αγραφιώτης[2] και ο Μάκης Μουλός[3].
Σε καμία περίπτωση δεν εξαντλώ το θέμα εδώ, απλά το θέτω για όσους το αγνοούν.
Κλείνοντας να πω ξανά πως για να έχουμε επιτέλεση, πρέπει πρώτα να έχουμε καλλιτεχνικό όραμα. Δηλαδή κάτι να παρακινήσει τον ποιητή να κλείσει τόπο συνάντησης με ένα κοινό και κει, μέσα από μια αμφίδρομη διαδικασία, ν’ ανταλλάξει ιδέες, να μοιραστεί ενέργεια, να συνδημιουργήσει με έναν τρόπο.
Το τονίζω γιατί πιστεύω πως εκεί οφείλεται σε μεγάλο βαθμό η απάντηση στο ερώτημα γιατί μας αφορά αυτό το είδος προσέγγισης της ποίησης. Ισως είν΄ ένα πρώτο βήμα για να πλησιάσουν οι νέοι την ποίηση. Οι νέοι που ακούνε τραπ και ραπ, που έχουν περίεργα ερεθίσματα από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, κι όταν κάποιος τους πει για ποίηση, νομίζουν πως είναι κάτι άπιαστο ή κάτι δυσνόητο, οπότε και ξένο.
Πιστεύουμε πως η επιτελεστική ποίηση (σε προηγούμενο άρθρο είχα αναφερθεί στην slam poetry ειδικότερα) μπορεί να κεντρίσει τους νέους και ακριβώς, επειδή διαθέτει τρομερή αμεσότητα, να τους κινητοποιήσει θετικά ώστε να αποδεχτούν πράγματα, αλλά και να αναζητήσουν άλλα.
[1] Laurie Anderson, στο
https://en.wikipedia.org/wiki/Laurie_Anderson
[2] Παραθέτω περισσότερα στοιχεία γιαι τον Αγραφιώτη, από τη βάση της Βιβλιονέτ:
Ο Δημοσθένης Αγραφιώτης (γεν. 1946), ποιητής, δοκιμιογράφος, κριτικός κινηματογράφου, φωτογράφος και εικαστικός καλλιτέχνης, εργάστηκε ως καθηγητής κοινωνιολογίας στην Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας, μέχρι τη συνταξιοδότησή του το 2007. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα επικεντρώθηκαν στις κοινωνικές και πολιτιστικές διαστάσεις της υγείας, της επιστήμης και της τέχνης.
https://www.biblionet.gr/dimosth%C3%A9nis-agrafi%C3%B3tis-c13140
[3]Προφορικός ποιητής με ιδιαίτερα ενεργή δράση στον χώρο της ποίησης Slam στην Ισπανία, όσο και στην Ελλάδα. / https://www.youtube.com/watch?v=8m5fJN_i-zk
ΠΗΓΕΣ:
1. Η ποίηση ως περφόρμανς στο:
https://www.poeticanet.gr/poiisi-performans-a-1740.html?category_id=96
της Μάρως Παπαδημητρίου
2.Performance poetry. Επιτελεστική ποίηση, Γράφημα 2022
3.Επιτελεστική ποίηση.Επανα-ανακάλυψη ή πρωτοανάδυση;