Ακολουθώντας την τάση της ανοιχτής κουλτούρας που κερδίζει ολοένα και περισσότερο έδαφος σε παγκόσμια κλίμακα, η ελληνική κρατική τηλεόραση έχει επενδύσει την τελευταία περίπου, εικοσιπενταετία σε τηλεοπτικά προγράμματα που τιμούν και υπενθυμίζουν την μνήμη σημαντικών ιστορικών και κοινωνικών γεγονότων, καθοριστικών για την ιστορική και κοινωνική εξέλιξη της χώρας και της ελληνικής κοινωνίας. Οι Έλληνες Εβραίοι, που αφανίστηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης υπήρξε ένα θέμα που αποσιωπήθηκε για πολλές δεκαετίες σε περιοχές της Ελλάδας με σημαντικό εβραϊκό πληθυσμό, όπως η Θεσσαλονίκη, τα Ιωάννινα, η Κέρκυρα, τα Τρίκαλα, η Κομοτηνή και αλλού.
Στο παρόν άρθρο θα σταθούμε σε δύο τηλεοπτικές σειρές που έχουν στον θεματικό τους πυρήνα τον αφανισμό των εβραϊκών κοινοτήτων της Κέρκυρας και της Θεσσαλονίκης.
Η σειρά Η συκοφαντία του αίματος βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Βασίλη Μπούτου (1997) προβλήθηκε από την κρατική τηλεόραση το 1999 σε είκοσι σαρανταπεντάλεπτα επεισόδια σε σκηνοθεσία Κώστα Αριστόπουλου. Το σενάριο συνεπέγραφαν ο Βασίλης Μπούτος και η Χρυσάνθη Σωτηροπούλου, ενώ την μουσική της σειράς έγραψε ο Ιάκωβος Δρόσος. Η σειρά διαιρείται σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος τοποθετείται τον Ιούνιο του 1944 σε ένα νησί του Αιγαίου που δεν προσδιορίζεται. Η νεαρή Βενετία ερωτεύεται τον Εβραίο Αλμπέρτο. Συγκρούεται με την οικογένειά της και ταυτόχρονα προσχωρεί στην Εθνική Αντίσταση. Ο Αλμπέρτο και οι υπόλοιποι Εβραίοι του νησιού θα συλληφθούν και θα μεταφερθούν στο Άουσβιτς. Η Βενετία θα βυθιστεί στην απόλυτη απελπισία. Ο Γερμανός διοικητής Γκάιγκερ και ο επικεφαλής των Ες-Ες, Μανόσκι θα ολοκληρώσουν το έργο τους, λεηλατώντας τις περιουσίες των Εβραίων. Στο δεύτερο μέρος, το νησί γνωρίζει μεγάλη ανάπτυξη κατά την μεταπολεμική περίοδο. Η άφιξη του νεαρού γιατρού Δημαρά θα ανασύρει οδυνηρές μνήμες καταδεικνύοντας τον ρόλο των ντόπιων στην εξάλειψη της εβραϊκής κοινότητας του νησιού.
Το βραχιόλι της φωτιάς (2023) είναι μία μίνι τηλεοπτική σειρά που προβλήθηκε πρώτα στην ψηφιακή πλατφόρμα της ΕΡΤ Ertflix και από τις 4 Φεβρουαρίου 2023 θα προβάλλεται από την ΕΤ1 σε σκηνοθεσία Γιώργου Γκικαπέππα. Αποτελείται από οκτώ επεισόδια που διαρκούν από πενήντα δύο έως πενήντα εννέα λεπτά. Βασίζεται στο ομότιτλο μυθιστόρημα (2006) της Βεατρίκης Σαῒας-Μαγρίζου. Την σεναριακή διασκευή έκαναν ο Νίκος Απειρανθίτης και η Σοφία Σωτηρίου. Την μουσική της σειράς συνέθεσε ο Μίνως Μάτσας. Η σειρά ξεκινάει το 1917 με την εύπορη πολυμελή οικογένεια των σεφαραδιτών Εβραίων Κοέν στη Θεσσαλονίκη. Το καλοκαίρι του 1917 η οικογένεια καταφεύγει σε έναν καταυλισμό τσιγγάνων για να γλιτώσει. Η μητέρα της οικογένειας, Μπενούτα, γεννά εκεί το πέμπτο της παιδί, τον Ιωσήφ και κύριο πρωταγωνιστή της ιστορίας. Η οικογένεια αναγεννάται από τις στάχτες της. Η μεγαλύτερη κόρη ερωτεύεται και παντρεύεται έναν χριστιανό εξαγριώνοντας τους δικούς της εκτός από τον μικρότερό της αδελφό. Στην πορεία οι οικογενειακές επιχειρήσεις χρεοκοπούν. Ο μεγαλύτερος γιος Δαβίδ πηγαίνει στην Παλαιστίνη για την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ. Η οικογένεια, εκτός της μητέρας και της Ζακλίν, συλλαμβάνεται μετά από προδοσία και οδηγείται στο Άουσβιτς. Επιστρέφει μόνο ο Ιωσήφ. Σε δεύτερο επίπεδο ο σαρανταπεντάχρονος Ιωσήφ το 1962, με φόντο την σύλληψη και καταδίκη του ναζιστή και εμπνευστή του Ολοκαυτώματος Άντολφ Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ, φέρνει στο νου του τα τραυματικά γεγονότα του παρελθόντος.
Η εβραϊκή συνοικία της Κέρκυρας
Η παρουσία Εβραίων στον ελλαδικό χώρο καταγράφεται ήδη από τον 6ο αιώνα π. Χ. στην πόλη της Χαλκίδας στην Εύβοια, η οποία θεωρείται και η παλαιότερη κοινότητα (Μάισης, 2013) . Μέχρι τα χρόνια της Τουρκοκρατίας, οι κοινότητες ήταν διάσπαρτες, μειωμένης δυναμικότητας και δεν συνδέονταν ιδιαίτερα μεταξύ τους (Fleming, 2009: 27). Μέχρι την απέλαση των Σεφαραδιτών Εβραίων της Ισπανίας (1492) μετά το διάταγμα της βασίλισσας Ισαβέλλας, η κυριαρχία των Ρωμανιωτών Εβραίων ήταν δεδομένη στις εβραϊκές κοινότητες των ελληνικών πόλεων (Pierron, 2004: 23-24/Fleming, 2009: 25-26). Οι Ρωμανιώτες ήταν σχεδόν πλήρως ενταγμένοι στην ελληνική κοινωνία και μιλούσαν την ελληνική γλώσσα. Κατοικούσαν στα Ιωάννινα, την Χαλκίδα, τον Βόλο, την Κόρινθο και αλλού. Οι Σεφαραδίτες ζούσαν περισσότερο στις δικές του χωριστές κοινότητες και μιλούσαν κυρίως την λαντίνο, μία ισπανοεβραϊκή γλώσσα. Με την άφιξη των νεοφερμένων Σεφαραδιτών, ειδικά στη Θεσσαλονίκη, η επί αιώνες παρούσα στην πόλη εβραϊκή κοινότητα αντιμετώπισε αρχικά με καχυποψία τους ομόδοξους της πρόσφυγες. Με την πάροδο του χρόνου, οι Σεφαραδίτες ενσωματώθηκαν και η γλώσσα και τα έθιμά τους άρχισαν να παίζουν κυρίαρχο ρόλο (Fleming, 2009: 86-90). Ο εβραϊκός πληθυσμός αντιμετωπιζόταν από τον χριστιανικό με καχυποψία λόγω των προαιώνιων αντισημιτικών στερεοτύπων και προκαταλήψεων. Οι οθωμανικές αρχές παραχώρησαν προνόμια που τους ευνοούσαν στις οικονομικές τους δραστηριότητες. Σε αντάλλαγμαοι Εβραίοι δήλωναν πίστη και υποταγή στην Υψηλή Πύλη (Fleming, 2009: 36/Pierron: 2004: 31). Τάχθηκαν με το μέρος των Τούρκων κατά τη διάρκειας της Ελληνικής Επανάστασης εξαιτίας του φόβου πως θα χάσουν τα προνόμια τους και την πιθανή εκδικητική συμπεριφορά των χριστιανικών πληθυσμών σε περίπτωση που πετύχει (Fleming, 2009: 36/Pierron, 2004: 31-33). Εκδικητική συμπεριφορά των Ελλήνων κατά των εβραϊκών πληθυσμών αναφέρεται σε περιπτώσεις, όπως oι σφαγές Εβραίων κατά την άλωση της Τριπολιτσάς (Fleming, 2009: 37-38/Pierron, 2004: 29). Στο νου των επαναστατημένων Ελλήνων αποδιδόταν ένα μέρος των ευθυνών και στους Εβραίους του ελλαδικού χώρου ύστερα από τετρακόσια χρόνια σκλαβιάς για τον μακραίωνο ξενικό ζυγό. Η πρώτη σημαντική εβραϊκή κοινότητα που προσαρτάται στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος είναι της Κέρκυρας με την προσάρτηση των Επτανήσων το 1864 (Fleming, 2009: 62-63/Pierron, 2004: 41-42). Ακολουθούν εκείνες της Θεσσαλίας το 1881 και της Μακεδονίας και της Θράκης με τους Βαλκανικούς Πολέμους (1912-1913) (Pierron, 2004: 57-58, 69-72/Fleming, 2009: 59-60). Μελανό σημείο αποτελούν τα γεγονότα της Κέρκυρας το 1891, όταν οι Εβραίοι του νησιού κατηγορήθηκαν για αρπαγή παιδιών από τους χριστιανούς, των οποίων το αίμα χρησιμοποιούσαν για τελετουργικούς σκοπούς (Fleming, 2009: 63/Pierron, 2004: 48-50/Μαργαρίτης, 2005: 33-38) .
Με την προσάρτηση των περιοχών αυτών στο ελληνικό κράτος και τον υπερδιπλασιασμό της επικράτειάς του, περιέρχονται στην δικαιοδοσία των ελληνικών αρχών και μεγαλύτερες εβραϊκές κοινότητες με μεγαλύτερες και σημαντικότερες της Θεσσαλονίκης και των Ιωαννίνων. Η σεφαραδιτική κοινότητα της Θεσσαλονίκης διεκδικεί και πετυχαίνει την αναγνώριση ειδικού νομικού καθεστώτος, το οποίο θα αποτελέσει στη συνέχεια πρότυπο και για τις υπόλοιπες κοινότητες (Pierron, 2004: 146-150/Fleming, 2009: 145-147). Οι σεφαραδίτες Εβραίοι αποτελούν, άλλωστε, το μεγαλύτερο ποσοστό της πολυπολιτισμικής σύνθεσης της πόλης (Fleming, 2009: 109, 137). Η άφιξη των Μικρασιατών προσφύγων πυροδοτεί εκ νέου την αντιπαλότητα μεταξύ των επί αιώνες Εβραίων κατοίκων της Θεσσαλονίκης και των νεοφερμένων, που ενισχύει το χριστιανικό στοιχείο της πόλης (Fleming, 2009: 134/Pierron, 2004: 203-207). Το αποκορύφωμα είναι το πογκρόμ στον εβραϊκό συνοικισμό Κάμπελ τον Ιούνιο του 1931 (Fleming, 2009: 147-157/Pierron, 2004: 221-225/Μαργαρίτης, 2005: 39-41). Η εβραϊκή παροικία καταγγέλλει συστηματική αντισημιτική προπαγάνδα από τον τύπο, εθνικιστικές οργανώσεις και κάποτε, την ελληνική κυβέρνηση και προσπάθεια βίαιου εξελληνισμού της πόλης, που είχε ήδη ξεκινήσει με τη πυρκαγιά του 1917 (Fleming, 2009: 147-157/Pierron, 2004: 209-235). Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος βρίσκει τους Έλληνες Εβραίους εν μέσω του σχηματισμού μίας νέας εθνικής ταυτότητας, όπου αντιμετωπίζουν τον εαυτό τους ως Έλληνες πολίτες πέραν του θρησκεύματος, μία διαδικασία που διακόπτεται βίαια (Fleming, 2009: 214). Η εξόντωση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης και άλλων ελληνικών πόλεων μπαίνει στην τελική της ευθεία την άνοιξη του 1943 με την σιδηροδρομική τους μεταφορά σε στρατόπεδα συγκέντρωσης της Πολωνίας. Οι δραματικές εκκλήσεις επιφανών προσωπικοτήτων του αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού, του Ερυθρού Σταυρού ακόμη και της ιταλικής πλευράς πέφτουν στο κενό. Οι κοινότητες της Θεσσαλονίκης, των Ιωαννίνων και της Κέρκυρας, που ήταν οι πολυπληθέστερες σχεδόν αφανίστηκαν (Fleming, 2009: 174-216/Pierron, 2004: 258-295).
H οικογένεια των σεφαραδιτών Εβραίων Κοέν
Η αρνητική στάση των Ελλήνων απέναντι στους εβραϊκούς πληθυσμούς του ελλαδικού χώρου οφείλεται σε μία σειρά στερεοτύπων που προέρχονται τόσο από ιστορικά γεγονότα όσο και από θρησκευτικές ρίζες. Στην Καινή Διαθήκη, ενώ η πρόσκληση του Χριστού Μεσσία για σωτηρία απευθύνεται πρώτα και κύρια στους Εβραίους, εκείνοι την απορρίπτουν (Ζουμπουλάκης, 2019: 51-52). Στην Κατά Ιουδαίων Γραμματεία της μεσαιωνικής και βυζαντινής πατερικής γραμματειακής παραγωγής συναντούμε κείμενα, όπως οι ομιλίες Κατά Ιουδαίων του Ιωάννη Χρυσοστόμου, που εκφωνήθηκαν στην Αντιόχεια το 386-387 μ. Χ. με αντιιουδαϊκό περιεχόμενο (Ζουμπουλάκης, 2019: 54-55). Ο Πέτρος Δαμιανός (1007-1072) γράφει ανάμεσα στο 1068 με 1072 έργο με αντιεβραϊκό περιεχόμενο με τον τίτλο Antilogus contra Judaeos σε τρία μέρη, αν και οι Εβραίοι , κατά τα λεγόμενά του δεν συνιστούν πια απειλή (Ζουμπουλάκης, 2019: 58). Στον 20ό αιώνα μία σειρά Γερμανών θεολόγων (Karl Adam, Karl Echweiler, Joseph Lortz, Gerhard Kittel, Paul Althaus, Emmanuel Hirsch) στηρίζουν τις απόψεις του ναζιστικού καθεστώτος (Ζουμπουλάκης, 2009: 64). Κομβικό ρόλο έπαιξε και η διάδοση των περίφημων Πρωτοκόλλων της Σιώνανά τον κόσμο που δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά στην ακροδεξιά εφημερίδα Ζνάμια της Αγίας Πετρούπολης το καλοκαίρι του 1903 (Ζουμπουλάκης, 2019: 116). Η πρώτη διάθεση αλλαγής της επίσημης εκκλησίας απέναντι στους Εβραίους είναι τα Δέκα Σημεία του Seelisberg στις 5 Αυγούστου 1947 της Διεθνούς συνάντησης για την καταπολέμηση του αντισημιτισμού που συγκάλεσε κοινή επιτροπή Εβραίων και χριστιανών. Ουσιαστικότερο βήμα αποτέλεσε, ωστόσο, η (Declaratio) Nostra Aetate που ψήφισε η Β΄ Βατικανή σύνοδος στις 28 Οκτωβρίου 1965 (Ζουμπουλάκης, 2019: 66-67). Αιώνια είναι, φυσικά, η ενοχή των Εβραίων κατά τους χριστιανούς για την σταύρωση του Χριστού. Μία σημαντική προκατάληψη με ιστορικό υπόβαθρο συνιστά πως Εβραίοι ήταν συνεργάτες των Τούρκων στον απαγχονισμό του εθνομάρτυρα πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄, που εκτέλεσαν ως αντίποινα για την Ελληνική Επανάσταση (Fleming, 2009: 37/Pierron, 2004: 30). Ένα ακόμη στοιχείο είναι η φιλική τους στάση απέναντι στις οθωμανικές αρχές.
Επόμενο είναι η παρουσία Εβραίων στην νέα ελληνική λογοτεχνία να αποτυπώνεται με αρνητικό, κυρίως, τρόπο. Η θυσία ενός χριστιανόπαιδου από τους Εβραίους διαπραγματεύεταιτο νεανικό μυθιστόρημα του Στέφανου Ξένου Ο Διάβολος εν Τουρκία δημοσιευμένο αρχικά στην Αγγλία (1861). Παρόμοιο θέμα συναντάμε στο θεατρικό έργο της Μαρίας Μηχανίδου Η ανθρωποθυσία παρά τοις Ιουδαίοις (1891). Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα πολλοί Έλληνες λόγιοι και επιστήμονες προσπαθούν για την εξάλειψη των προκαταλήψεων κατά των Εβραίων με τον Νικόλαο Πολίτη να ξεχωρίζει για τις λαογραφικές έρευνες και μελέτες του. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πολλοί Έλληνες συγγραφείς συγκινούνται από την τραγωδία του εβραϊκού λαού και κάνουν σχετικές αναφορές στο έργο τους(Γιώργος Ιωάννου, Βασίλης Βασιλικός, Κωστούλα Μητροπούλου, Λιλή Ζωγράφου, Νίνα-Κοκκαλίδου Ναχμία, Νίκος Κοκάντζης, Νίκος Μπακόλας). Ξεχωρίζει το διήγημα του Δημήτρη Χατζή Σαμπεθάι Καμπιλής (1953) (Αμπατζοπούλου, Η Καθημερινή, 3 Μαρτίου 1996). Από την δεκαετία του ’90 αναζωπυρώνεται το ενδιαφέρον γι’ αυτή τη φάση της ιστορίας με πρώτο το βιβλίο του Βασίλη Μπούτου Η συκοφαντία του αίματος (1997) που αναφέρεται στον αφανισμό των Εβραίων της Κέρκυρας. Ακολουθούν τα βιβλία Το βραχιόλι της φωτιάς (2006) της Βεατρίκης Σαίας-Μαγρίζου, Φωτιές του Ιούδα, στάχτες του Οιδίποδα (2009) της Ρέας Γαλανάκη, Εβραία νύφη (2009) του Νίκου Δαββέτα, Ομπρέλες στον ουρανό (2009) της Λουκίας Δέρβη, 10 ώρες δυτικά (2010) του Γιώργου Γλυκοφρύδη και το εκτενές διήγημα Απολυμένη Πέτρα (2009) του Τάσου Χατζητάτση με σαφώς αντικειμενικότερη προσέγγιση (Γκότση, 2010).
Στην ελληνική φιλμογραφία υπάρχουν αρκετά παραδείγματα εμφάνισης Εβραίων ηρώων, οι οποίοι τις περισσότερες φορές αποτυπώνονται με εντελώς στερεοτυπικό τρόπο. Η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου είναι η πρώτη που καταγράφει τις ταινίες με αυτή την θεματολογία στην μελέτη της Ο Άλλος εν διωγμώ. Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο το 1998. Η πρώτη εμφάνιση Εβραίων ηρώων γίνεται στην ταινία του Γρηγόρη Γρηγορίου Πικρό ψωμί (1950). Σε μία φτωχογειτονιά της Αθήνας μένει ένας ιδιόρρυθμος Εβραίος με το παρατσούκλι Άρχοντας, επιζών του Άουσβιτς. Έχει μία κόρη, την Λουίζα, πολύ μορφωμένη, αλλά με ροπή προς την ακολασία. Η γειτονιά γενικά τους συμπονά. Η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου (2020: 488/Σταματόπουλος, 2019: 43-45) θεωρεί πως αποδίδεται αρκετά ικανοποιητικά η εικόνα του Εβραίου στην μεταπολεμική Ελλάδα. Στον Πύργο των ιπποτών (1952)ένας μανάβης πλουτίζει χάρη στις λίρες που του άφησε για να τις φυλάξει Εβραίος που χάθηκε στο Άουσβιτς(Αμπατζοπούλου, 2020: 490/Σταματόπουλος, 2019: 45-48).Στην ταινία Αμόκ (1963) ένας Έλληνας δωσίλογος ψάχνει σε ένα νησί τον θησαυρό των Εβραίων. Βάζει να σκάψουν κοπέλες που το έσκασαν από ένα αναμορφωτήριο. Ανάμεσά τους είναι μία Εβραία που την ερωτεύεται ο γιος του. Χάρη σε αυτό το γεγονός ο πατέρας μεταστρέφεται προς το καλό. Η ταινία θεωρήθηκε καταγγελία του πολέμου και του ρατσισμού (Αμπατζοπούλου, 2020: 490-491/Σταματόπουλος, 2019: 48-49). Στον Αδελφό Άννα (1963) ο Γρηγόρης Γρηγορίου αναφέρεται στην ιστορία της Εβραίας Άννας που σώθηκε γιατί ο πατέρας της την παρέδωσε σε έναν καλόγερο για να την σώσει. Μεγάλωσε σαν καλογεράκι στο Άγιο Όρος. Μεγαλώνοντας κατέχει το μυστικό ενός χριστιανικού κειμηλίου που φυλά ο καλόγερος στο Άγιο Όρος. Ο αρχηγός της σπείρας που το αναζητά, ερωτεύεται την Άννα και ο ευγενικός της χαρακτήρας τον φέρνει στον ίσιο δρόμο (Αμπατζοπούλου, 2020: 492/Σταματόπουλος, 2019: 49-50).
Οικογένεια Κοέν από την μίνι τηλεοπτική σειρά Το βραχιόλι της φωτιάς (2023)
Η Προδοσία (1964) του Κώστα Μανουσάκη μιλά για τον έρωτα ενός Ναζί αξιωματικού με μία Εβραία κοπέλα που κρύβεται σε ένα σπίτι στην Αθήνα. Ο αξιωματικός θέλει να βοηθήσει την κοπέλα, όμως, όταν μαθαίνει ότι είναι Εβραία την καταδίδει. Μετά τον πόλεμο συνειδητοποιεί τα εγκλήματα των Ναζί, μετανιώνεικαι γυρίζει για να την ψάξει. Όταν δεν την βρίσκει, αυτοκτονεί (Αμπατζοπούλου 2020 : 493-494/Σταματόπουλος, 2019: 52-55). Οι Κρυστάλλινες νύχτες (1992) της Τώνιας Μαρκετάκη διαφοροποιούνται πολύ από τις προηγούμενες. Η Ισαβέλλα, σύζυγος ενός Γερμανού αξιωματικού ζει το 1936 σε ένα νεοκλασικό στην Πλάκα. Έχει πνευματιστικές ανησυχίες και εμμονή με την ελληνική μυθολογία. Ερωτεύεται τον Εβραίο Αλμπέρτο, τον οποίο ταυτίζει στον νου της με τον θεό Πάνα. Η ταινία αποτελεί συμπίλημα μύθου και πραγματικότητας, σκηνές από ιστορικά φιλμ αρχείου της εποχής, μουσική υπόκρουση από το Άσμα Ασμάτων ως μοιρολόγια, ρεμπέτικα και εβραϊκούς ψαλμούς. Ο Αλμπέρτο πιστεύει πως τους χωρίζουν αγεφύρωτες πολιτισμικές διαφορές. Παντρεύεται μία ομόθρησκή του και η Ισαβέλλα αυτοκτονεί (Αμπατζοπούλου, 2020: 494-495/Σταματόπουλος, 2019: 64-67).
Στην νεότερη μεταπτυχιακή του εργασία Η μνήμη της Γενοκτονίας των Εβραίων στον ελληνικό κινηματογράφο και την ελληνική ιστοριογραφία το β ́ μισό του 20ού αιώνα (2019)ο Στάμος Σταματόπουλος συμπληρώνει κατά πολύ την εργασία της Φραγκίσκης Αμπατζοπούλου με νέα δεδομένα. Το παραστράτημα μίας ορφανής (1963) του Αύγουστου Σκλάβου γίνεται μικρή αναφορά σε μία Εβραία υπηρέτρια που οι Ναζί την εκμεταλλεύονται και τελικά θανατώνουν στο Άουσβιτς (Σταματόπουλος, 2019: 51). Στο Να ζη κανείς ή να μη ζη (1966) του Ορέστη Λάσκου είναι μία κωμωδία, όπου ο Εβραίος Σολωμονίκος προσπαθεί να πείσει τον γείτονά του, Μηνά, να του πουλήσει το σπίτι του, που ανήκεστους γονείς του στην Κατοχή για συναισθηματικούς λόγους. Στην πραγματικότητα, όμως, θέλει να ψάξει για έναν κρυμμένο θησαυρό. Στο Επί εσχάτη προδοσία (1968) των Θανάση Παπαγεωργίου-Άγγελου Παπαηλία αναφέρονται σε διάλογο των ηρώων οι διώξεις των Εβραίων (Σταματόπουλος, 2019: 56). Στο Κουρέλι της ζωής (1969) του Γιώργου Παπακώστα η Εβραία Εσθήρ γυρίζει στην Ελλάδα πολύ μετά το τέλος του πολέμου. Βρίσκει τον άνδρα που ήταν υπεύθυνος για την σύλληψή της και αποφασίζει να τον εκδικηθεί (Σταματόπουλος, 2019: 57). Ο προδότης που πρέπει να πεθάνει (1970) του Ερρίκου Ανδρέου αναφέρονται οι Εβραίες γυναίκες που προμηθεύει ένας προδότης στους Ναζί για να διασκεδάζουν (Σταματόπουλος, 2019: 59).
Στον κ. Σταθμάρχη (1971) του Δημήτρη Μπαζαίου υπάρχουν αναφορές στους Εβραίους και τα κρεματόρια του Άουσβιτς (Σταματόπουλος, 2019: 60). Στα Φλογισμένα κορμιά στον ίλιγγο της αμαρτίας (1972) του Παύλου Παρασχάκη μία ομάδα τυχοδιωκτών ψάχνει επίμονα έναν χαμένο θησαυρό των Εβραίων (Σταματόπουλος, 2019: 61). Τα χρόνια της οργής (1973) του Νίκου Φώσκολου αναφέρονται οι σκηνές που έζησε στο Άουσβιτς ένας Έλληνας κρατούμενος (Σταματόπουλος, 2019: 62). Στην Ισιδώρα (1975) του Ντίμη Δαδήρα μία νεαρή Γερμανίδα, μέλος της Αντίστασης, υποδύεται την Εβραία για να αποσπάσει πληροφορίες από τους Ναζί (Σταματόπουλος, 2019: 63). Στην Κατάσκοπο Νέλλη (1981) του Νίκου Φώσκολου λαμβάνουν μέρος δύο Εβραίοι ήρωες (Σταματόπουλος, 2019: 63-64). Στο Ουζερί Τσιτσάνης (2015) του Μανούσου Μανουσάκη ένας χριστιανός και μία Εβραία ερωτεύονται στην κατοχική Θεσσαλονίκη. Γίνεται εκτεταμένη αναφορά στις διώξεις των Εβραίων της πόλης. Η ταινία βασίστηκε στο ομώνυμο βιβλίο του Γιώργου Σκαμπαρδώνη (Σταματόπουλος, 2019: 67-69). Ηπιο πρόσφατη ταινία με αναφορά στους Εβραίους είναι Το τελευταίο σημείωμα (2017) του Παντελή Βούλγαρη. Στην αρχή της ταινίας οι Ναζί ανακρίνουν μία κοπέλα, μέλος της Αντίστασης, για να τους πει πού κρύβει έναν Εβραίο καθηγητή. Σε άλλη σκηνή οι Ναζί σπρώχνουν και βρίζουν συλληφθείσες Εβραίες. Η εκτέλεση του διερμηνέα Ναπολέοντα Σουκατζίδη, που είναι ο πρωταγωνιστής της ταινίας, δικαιολογείται από τον Γερμανό διοικητή από το γεγονός πως του θύμιζε έναν Γερμανό αξιωματικό που έσωσε έναν Εβραίο (Σταματόπουλος, 2019: 69-70).
Στο πεδίο της τηλεόρασης θα αναφέρω από μνήμης την τηλεοπτική μεταφορά του μυθιστορήματος της Ντόρας Γιαννακοπούλου Η πρόβα του νυφικού (1995-1996) με τον δευτερεύοντα ρόλο της νεαρής Εβραίας Χάνα που γλιτώνει και δεν την μεταφέρουν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης γιατί την κρύβουν Έλληνες χριστιανοί. Η δεύτερη αφορά την κωμική σειρά των Χάρη Ρώμα-Άννας Χατζησοφιά Δεληγιάννειον Παρθεναγωγείον (2007-2008), όπου μία Εβραία μαθήτρια του παρθεναγωγείου λίγο πριν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Ρόζα, ονειρεύεται να γίνει ηθοποιός. Η συγκεκριμένη σειρά δεν διεκδικεί ιδιαίτερες δάφνες ποιότητας, κατά την άποψή μου.
Σκηνή από την μίνι τηλεοπτική σειρά Το βραχιόλι της φωτιάς (2023)
Στις τηλεοπτικές μεταφορές της Συκοφαντίας του αίματος και του Βραχιολιού της φωτιάς από την κρατική τηλεόραση οι σειρές επικεντρώνονται σε θέματα που χαρακτηρίζουν την ζωή των ελληνικών εβραϊκών κοινοτήτων λίγο πριν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι ελληνικές εβραϊκές κοινότητες, αν και επιφανειακά συμπλέουν και συνεργάζονται με τους χριστιανού κατοίκους των πόλεων και των περιοχών που διαμένουν, στην πραγματικότητα η κάθε κοινότητα ζει την δική της χωριστή ζωή. Στην Συκοφαντία του αίματος οι εβραϊκές οικογένειες του νησιού ζουν, παντρεύονται και συνεργάζονται στις επιχειρήσεις τους κυρίως μεταξύ τους, όπως η οικογένεια Νεχαμά που πρωταγωνιστεί. Στο Βραχιόλι της φωτιάς η οικογένεια Κοέν διατηρεί εργοστάσιο υφασμάτων στην Θεσσαλονίκη με παράρτημα στην Γευγελή με συνέταιρο έναν επίσης Εβραίο. Καμιά φορά καλούν χριστιανούς της μεγαλοαστικής τάξης, αλλά μόνο για κοινωνικούς λόγους. Έχουν στην δούλεψή τους φτωχούς χριστιανούς και καλές σχέσεις με τους χριστιανούς γείτονές τους. Όταν ο Αλμπέρτο και η Βενετία ερωτεύονται στην Συκοφαντία του αίματος, η σχέση τους προκαλεί αντιδράσεις στην οικογένεια της κοπέλας. Το ίδιο συμβαίνει στο Βραχιόλι της φωτιάς, όταν η μεγαλύτερη κόρη της οικογένειας Κοέν, η Ζακλίν ερωτεύεται τον χριστιανό Κωνσταντίνο και τον παντρεύεται εγκαταλείποντας την κοινότητα και την πίστη της με αποτέλεσμα οι δικοί της να την αποκηρύξουν, σύμφωνα με το έθιμο. Την ίδια σκληρή στάση κρατούν και στο ενδεχόμενο σχέσης της μικρότερης κόρης Ραχήλ με τον γιο του παλιού τους υπηρέτη, Θανάση. Η σειρά, όπως είναι φανερό, δίνει μεγαλύτερο βάρος στις αντιδράσεις της εβραϊκής οικογένειας.
Ο απομονωτισμός αυτός των εβραϊκών κοινοτήτων αποτέλεσε, κατά την κατοπινή ιστορική έρευνα έναν από τους σοβαρότερους λόγουςπου τις οδήγησαν στον αφανισμό. Το γεγονός αυτό προκαλούσε δυσπιστία στους ίδιους για τις φήμες που ακούγονταν σχετικά με τις δόλιες προθέσεις των Γερμανών (Μόλχο, 1976: 126-127)και ενίσχυε περαιτέρω την προϋπάρχουσα εμπάθεια των χριστιανών εναντίον τους. Αν και συγκινεί η επιλογή τους να μένουν μαζί και να μην διασκορπιστούν σε διάφορα μέρη, όπως τους παρότρυναν όσοι ήθελαν να τους βοηθήσουν, πολλές φορές η επιλογή αυτή λειτούργησε εναντίον τους (Κούνιο – Αμαρίλιο & Ναρ, 2006: 76/Αμπατζοπούλου, 1994: 118). Και η οικογένεια Νεχαμά και οι Κοέν επιλέγουν να μείνουν μαζί με αποτέλεσμα να γυρίσουν πίσω ελάχιστοι. Σε καμία από τις δύο σειρές δεν αναφέρεται πως οι κοινότητες, ειδικά της Θεσσαλονίκης μιλούσαν κυρίως την δική τους διάλεκτο (λαντίνο) και πολύ λίγοι από τους μεγαλύτερους γνώριζαν ελληνικά (Δενελάβα-Εξαδακτύλου, 2010: 190).
Η συμπαράσταση και η προσπάθεια των Ελλήνων χριστιανών να βοηθήσουν τους συμπολίτες τους Έλληνες Εβραίους αναπαρίσταται με διαφορετικό τρόπο στα δύο σίριαλ. Στην Συκοφαντία του αίματος εκφράζεται πιο έντονα η προσπάθεια των χριστιανών να βοηθήσουν τους Εβραίους περισσότερο μέσω της Βενετίας που αγωνιά για την τύχη του αγαπημένου της, Αλμπέρτο και του φαρμακοποιού Μαρκέτου. Οι κάτοικοι του νησιού κρύβουν οικογένειες στα σπίτια τους, ενώ οι θρησκευτικές αρχές με εκπρόσωπο τον τοπικό μητροπολίτη μεσολαβούν στις αρχές κατοχής για την σωτηρία τους. Στο καθολικό μοναστήρι βρίσκει καταφύγιο ο μικρός Στάμος με την έγκυο μητέρα του, Ινές. Οι ναζιστικές δυνάμεις κατοχής του νησιού κατάσχουν τις περιουσίες των Εβραίων και μαζί τους βγαίνουν κερδισμένοι και πολλοί ντόπιοι που βοήθησαν στον εντοπισμό και την σύλληψή τους. Στο Βραχιόλι της φωτιάς η γειτόνισσα των Κοέν τους φιλοξενεί στο παλιό της σπίτι, όταν τους επιτάσσουν οι Γερμανοί το αρχοντικό τους. Στις συζητήσεις της οικογένειας ασκείται κριτική στον τρόπο που ο αρχιραββίνος της Θεσσαλονίκης χειρίζεται τις σχέσεις της κοινότητας με τους Ναζί. Οι Κοέν σε αντίθεση με την πλειοψηφία των Θεσσαλονικέων Εβραίων αντιλαμβάνεται τον σοβαρό κίνδυνο. Ο προδότης στην Συκοφαντία του αίματος είναι ο μεταστραφείς Εβραίος Ρεκανάτι, ενώ στο Βραχιόλι της φωτιάς Έλληνας χριστιανός που έχει πικραθεί και ταπεινωθεί από τους Κοέν. Πολλά περιστατικά που σημάδεψαν την ιστορία της εξόντωσης των Εβραίων της Θεσσαλονίκης περιγράφονται μέσω αφηγήσεων από τους ήρωες (Μαύρο Σάββατο, συμμετοχή σε καταναγκαστικά έργα, το γκέτο κτλ).
Ενδεικτικό των αλλαγών που έχουν επέλθει στα 24 χρόνια που μεσολαβούν ανάμεσα στην προβολή των δύο σειρών αποτελεί η ρεαλιστικότερη αποτύπωση της οικογενειακής ζωής των Κοέν. Ο πατέρας προστατεύει και υπερασπίζει την οικογένειά του, αλλά παράλληλα έχει τα χαρακτηριστικά ενός ανθρώπου με αδυναμίες: απατά την σύζυγό του συστηματικά, ξενυχτάει, παίρνει υπερβολικό ρίσκο στις επιχειρήσεις του και χρεοκοπεί. Είναιπολύ αυστηρός με τις κόρες του, παρά τα νέα ήθη που αναδύονται. Οι γιοι του δεν ξεφεύγουνούτε αυτοί από την πατριαρχική του εξουσία. Η μητέρα παρουσιάζεται ως ο στυλοβάτης της οικογένειας-κάποτε υπερβολικά συναισθηματική. Τα παιδιά κάνουν, σε γενικές γραμμές, την επανάστασή τους με προεξάρχουσα την Ζακλίν. Στην Συκοφαντία του αίματος οι εβραϊκές οικογένειες, ενωμένες και σε αρμονική, κατά κύριο λόγο, συμβίωση, ανησυχούν βλέποντας τα μαύρα σύννεφα να συσσωρεύονται πάνω από την κοινότητά τους. Ο προβληματισμός τους περιστρέφεται γύρω από το πώς θα σωθούν και ποια θα είναι η σωστή απόφαση.
Το σημαντικότερο, ίσως, στοιχείο για την θεματική των δύο τηλεοπτικών μεταφορών, όσον αφορά τις αλλαγές που χαρακτηρίζουν την στάση της κοινής γνώμης απέναντι στο θέμα του Ολοκαυτώματος, είναι η αναπαράσταση για πρώτη φορά σκηνών από το στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς στο Βραχιόλι της φωτιάς. Αναπαρίσταται το ταξίδι με το τρένο, όπου οι άνθρωποι στοιβάχθηκαν σαν να ήταν ζώα και πολλοί πέθαναν πριν φτάσουν. Ο τηλεθεατής παρακολουθεί στην συνέχεια τους ήρωες να περνούν από την διαδικασία διαλογής με τους ηλικιωμένους, τις γυναίκες με μικρά παιδιά και τα παιδιά ως 15 ετών περίπου να οδηγούνται στους θαλάμους αερίων. Οι αδελφοί Δαβίδ και Ιωσήφ ζουν σε ένα θάλαμο μαζί με άλλους ομοεθνείς τους. Τα δύο αδέλφια βλέπουν κάποια στιγμή την αδελφή τους, Ραχήλ, να περνά δίπλα από το συρματόπλεγμα σε κακή ψυχολογική κατάσταση. Ο Ιωσήφ συναντά μερικές φορές την αγαπημένη του από την Θεσσαλονίκη μέχρι που την αντιλαμβάνονται οι φύλακες και την σκοτώνουν. Αργότερα ο Δαβίδ πεθαίνει και ο Ιωσήφ επιλέγεται από τον δρα Γιόζεφ Μένγκελε να λάβει μέρος στα φρικιαστικά του ιατρικά πειράματα. Ο Ιωσήφ υποβάλλεται σε περιττή εγχείρηση αφαίρεσης σκωληκοειδίτιδας χωρίς αναισθησία και είναι αρκετά τυχερός να επιζήσει χάρη στην βοήθεια ενός Εβραίου κάπο που τον λυπήθηκε. Αναφορά στα στρατόπεδα συγκέντρωσης γίνεται και στην Συκοφαντία του αίματος μέσα από τις φωτογραφίες που στέλνει από αυτά ο Γερμανός αξιωματικός που ερωτεύτηκε την Βενετία και θέλει να την βοηθήσει να βρει τον Αλμπέρτο. Διαρκή υπενθύμιση αποτελεί και η παρουσία του Ντάνη Νεχαμά που μετά την επιστροφή του και αφού έχει χάσει όλη του την οικογένεια, νοσηλεύεται στο ψυχιατρείο.
Στα μέρη των σειρών που η υπόθεση εκτυλίσσεται μεταπολεμικά το Ολοκαύτωμα δεν έχει φτάσει ακόμη στο επίπεδο να καταστεί συλλογική μνήμη. Στην Συκοφαντία του αίματος η τοπική κοινωνία έχει ξεχάσει (ή κάνει πως έχει ξεχάσει) τα γεγονότα του πρόσφατου παρελθόντος, όταν καταφθάνει στο οικονομικά ακμάζον, πια, νησί ο γιατρός Δημαράς. Κάποιοι έχουν πλουτίσει από τις κατασχεμένες εβραϊκές περιουσίες και τις γραφικές μορφές όσων ελάχιστων επέστρεψαν, όπως ο Ντάνης. Τέτοιου είδους μνήμες, βέβαια, δύσκολα σβήνουν ως δια μαγείας και ο βενετσιάνικος καθρέφτης τις φέρνει και πάλι στην επιφάνεια. Στο Βραχιόλι της φωτιάς οι οδυνηρές μνήμες αναζωπυρώνονται για τον Ιωσήφ, όταν ακούει την είδηση για την δίκη του αρχιτέκτονα του Ολοκαυτώματος, Άντολφ Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ. Αρχίζει να θυμάται όσα έζησε και σταδιακά αφηγείται στην δωδεκάχρονη κόρη του που ετοιμάζεται να γιορτάσει το μπατ-μίτσβα της. Η γυναίκα του τον συμβουλεύει να τα αφήσει επιτέλους όλα πίσω του, ωστόσο, εκείνος χρειάζεται να τα περάσει ξανά για να νιώσει την τελική κάθαρση που αναζητά τόσα χρόνια.
Εδώ αξίζει να επισημάνουμε πως στο δεύτερο μέρος της σειράς Η συκοφαντία του αίματος, όταν ο γιατρός Δημαράς ανακαλύπτει πως είναι ο χαμένος γιος του Ντάνη Νεχαμά και το αποκαλύπτει στην αγαπημένη του, Μαριλίζα, λέγοντάς της πως θα το καταλάβει, αν δεν θέλει πια να είναι μαζί και να παντρευτούν, εκείνη του απαντά πως τον αγαπά για τον άνθρωπο που είναι, ανεξαρτήτως καταγωγής και θρησκείας. Η ηρωίδα προοιωνίζει έτσι την αναγνώριση του Ολοκαυτώματος από όλη την ανθρωπότητα και
Σημάδια της μεγαλύτερης ετοιμότητας του κοινού για να δει, να ακούσει και να συζητήσει βαθύτερες πτυχές του ζητήματος του αφανισμού της κοινότητας των Ελλήνων Εβραίων μπορούμε να ιχνηλατήσουμε στην αναφορά του συνοικισμού Κάμπελ που βρήκαν καταφύγιο πολλοί Εβραίοι, των οποίων τα σπίτια καταστράφηκαν στη φωτιά του 1917 και αρκετοί έχασαν την οικονομική άνεση που είχαν παλιότερα. Σε αυτούς προσφέρει βοήθεια η Μπενούτα Κοέν και ζει εκεί μαζί με τον μικρότερο γιο της το πογκρόμ που εξαπέλυσε εναντίον των κατοίκων το 1931 (Τσιρώνης, :24, 52-54/Δώδος, 2005: 180-184/Μαργαρίτης, 2005: 40-41) η εθνικιστική-αντισημιτική ομάδα 3Ε (Τσιρώνης, : 25, 102/Γκανούλης, 2016: 21-23 . Οι λεγόμενοι τριεψιλίτες είχαν εξαπολύσει και άλλες επιθέσεις προπολεμικά εναντίον των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Αντίστοιχες μνήμες πλανώνται και πάνω από την κοινωνία του νησιού στην Συκοφαντία του αίματος, καθώς το πογκρόμ στην Κέρκυρα το 1891 άφησε στις σχέσεις των δύο κοινοτήτων χαίνουσες πληγές και άνοιξε τον δρόμο για τον αποδεκατισμό της εβραϊκής κοινότητας στην Κατοχή, αν και δεν κατονομάζεται το νησί με σαφήνεια.
Μία ακόμη σημαντική ένδειξη για την μεγαλύτερη ετοιμότητα του κοινού να μάθει περισσότερες λεπτομέρειες για τον αφανισμό των ελληνικών εβραϊκών κοινοτήτων αποτελούν ορισμένα αποσπάσματα από τις συνεντεύξεις των μυθιστοριογράφων στα βιβλία των οποίων βασίστηκαν τα σενάρια των σειρών. Ο Βασίλης Μπούτος σε συνέντευξη του στα Νέα στις 17 Φεβρουαρίου 1999 αναφέρει απαντώντας σε σχετικές ερωτήσεις:
ΕΡ.: Πώς αντιλαμβάνεστε τις αντιδράσεις που προκλήθηκαν από το βιβλίο «Η
συκοφαντία του αίματος» και την ομώνυμη τηλεοπτική σειρά;
ΑΠ.: Τις βρίσκω αδικαιολόγητες. Όταν παγκοσμίως είναι σε εξέλιξη διάλογος γύρω
από το Ολοκαύτωμα, δεν καταλαβαίνω γιατί εμείς να κρατούμε τα πράγματα στη
σιωπή και τη λήθη.
[…]
ΕΡ.: Περιμένατε πως το βιβλίο σας θα γινόταν τηλεοπτική σειρά;
ΑΠ.: Όχι. Όταν ο Κώστας Αριστόπουλος και ο Βίλη Ανδρέου μού πρότειναν να το
καταθέσουμε στην ΕΤ1, δεν πίστευα ότι είχαμε ελπίδες.
[…]
ΕΡ.: Γιατί πρέπει να δει κάποιος τη «Συκοφαντία του αίματος»;
ΑΠ.: Επειδή δεν πρέπει να σβήσει η μνήμη.
Η Βεατρίκη Σαῒας-Μαγρίζου σε συνέντευξη της στην Δέσποινα Δήμα για την ιστοσελίδα ladylike.gr δήλωσε μετά την avant premiere του πρώτου επεισοδίου στην Θεσσαλονίκη στις 24 Ιανουαρίου 2023:
Στη Θεσσαλονίκη έγινε η αβάντ πρεμιέρ του πρώτου επεισοδίου σε μια κατάμεστη αίθουσα. Νιώθω πάρα πολύ ευγνώμων. Ήταν εκεί η μητέρα μου και ο μικρός μου ανιψιός που έχει το όνομα του πατέρα μου και ήμασταν όλοι μαζί και συγκινημένοι.
Είπα ”η επιβίωσή μας είναι η νίκη μας στον ναζισμό”. Αυτό νιώθω. Η μητέρα μου το βράδυ εκείνης της ημέρας, μού είπε «σπαρταράει η ψυχή μου, δεν μπορώ να κοιμηθώ”.
[…]
Η τηλεόραση είναι πολύ δυνατό μέσο. Με τη σειρά των οκτώ επεισοδίων στην ΕΡΤ, είμαι βέβαιη ότι η ιστορία της οικογένειάς μου και κατ’ επέκταση οι ιστορίες όλων των Εβραίων θα αγγίξουν πολλές ψυχές. Ένα ταξίδι μνήμης στις αλήθειες που οφείλουμε να κάνουμε.
Με την τολμηρή για τα τότε δεδομένα απόφαση της κρατικής τηλεόρασης να προβάλλει μία σειρά για την εξόντωση της εβραϊκής κοινότητας ενός ελληνικού νησιού που δεν κατονομάζεται ως την μεταφορά μυθιστορήματος για τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης για την οποία υπάρχει ενδιαφέρον και από μία ευρωπαϊκή χώρα, όπως η Γαλλία (enikos.gr, 2023/, η ιστορία της αποδοχής από την ελληνική κοινωνία των ευθυνών και της ενοχής για τον αφανισμό του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού των Ελλήνων Εβραίων, τα πράγματα ακολούθησαν βαρίδια οτιδήποτε ανυπόστατου, καθώς αλλάζουν οι εποχές.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Τηλεοπτικές σειρές
Η συκοφαντία του αίματος (1999). Σκηνοθεσία: Κώστας Αριστόπουλος. ΕΡΤ.
Το βραχιόλι της φωτιάς. (2023). Σκηνοθεσία: Γιώργος Γκικαπέππας. ΕΡΤ.
Δευτερογενείς πηγές
Αμπατζοπούλου, Φ. (1994). Εβραίες στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Στο (Παυλίδου Θ.-Μπολτς Ρ., επιμ.) Μην απαλείφεις ποτέ τα ίχνη… Ο ρόλος των γυναικών ενάντια στη γερμανική και ελληνική αντίσταση ενάντια στον εθνικοσοσιαλισμό και τη γερμανική κατοχή. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.
Αμπατζοπούλου, Φ. (2020). Ο Άλλος εν διωγμώ. Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο (1η έκδοση, Θεμέλιο, 1998/2η έκδοση, 2020, Πατάκη. Αθήνα: Πατάκη.
Αμπατζοπούλου, Φ. (Η Καθημερινή, 3 Μαρτίου 1996). Πρόσωπα Εβραίων στη λογοτεχνία.
Γκότση, Γ. (2010). Εβραίοι και ελληνική λογοτεχνία. The Books’ Journal, τ. 2, σσ. 75-77.
Δενελάβα-Εξαδακτύλου, Γ. (2010). Η θέση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης μέσα από τις αφηγήσεις ηλικιωμένων Εβραίων της πόλης. Μεταπτυχιακή εργασία. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο: Θεσσαλονίκη.
Δώδος, Δ. (2005). Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης στις εκλογές του ελληνικού κράτους 1915-1936. Αθήνα: Σαββάλας.
Enikos.gr (9 Φεβρουαρίου 2023). Η Liberation αποθεώνει Το βραχιόλι της φωτιάς-Μιλά η συγγραφέας του βιβλίου
Ανακτήθηκε στις 10/02/2023 από
Η Liberation αποθεώνει «Το βραχιόλι της φωτιάς» – Μιλά η συγγραφέας του βιβλίου
Enikos.gr. (28 Ιανουαρίου 2023). Το βραχιόλι της φωτιάς. Αφιέρωμα της Le Monde για την σειρά
Ανακτήθηκε στις 29/1/2023 από
Το βραχιόλι της φωτιάς: Το αφιέρωμα της Le Monde για τη σειρά
Ζουμπουλάκης, Σ. (2019).Άσπονδοι αδελφοί.Εβραίοι, Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι. Αθήνα: Πατάκης.
Fleming, K. E. (2009). Ιστορία των Ελλήνων Εβραίων. (μτφρ. Γάσπαρης Ν.). Αθήνα: Οδυσσέας.
Κούνιο – Αμαρίλιο, Ε.- Ναρ Ν. (1998). Προφορικές μαρτυρίες Εβραίων της Θεσσαλονίκης για το Ολοκαύτωμα. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.
Μάισης, Μ. (2013). Ιστορία της Εβραϊκής Κοινότητας Χαλκίδας από το 586 π. Χ. ως το 2001 μ. Χ. . Χαλκίδα: Ισραηλιτική Κοινότητα Χαλκίδας.
Μαργαρίτης, Γ. (2005). Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες. Στοιχεία για την καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας. Εβραίοι, Τσάμηδες. Αθήνα: Βιβλιόραμα.
Μόλχο, Μ. (1976). In Memoriam. Θεσσαλονίκη: Ισραηλιτική κοινότητα Θεσσαλονίκης.
Μπούτος, Β. (17 Φεβρουαρίου 1999). 30 ερωτήσεις. Τα Νέα
Ανακτήθηκε στις 28/01/2023 από
Pierron, B. (2004). Εβραίοι και χριστιανοί στη νεότερη Ελλάδα. (μτφρ. Μπενβενίστε Ρ.). Αθήνα: Πόλις.
Σαῒας-Μαγρίζου, Β. (24 Ιανουαρίου 2023).Η Βεατρίκη Σαΐας Μαγρίζου μάς μιλά για το συγκλονιστικό οδοιπορικό της οικογένειάς της από τη Θεσσαλονίκη στο Άουσβιτς (συνέντευξη στην Δ. Δήμα)
Ανακτήθηκε στις 28/01/2023 από
https://www.ladylike.gr/synentefxeis/i-veatriki-sa%CE%90as-magrizou-mas-mila-gia-to-sigklonistiko-odoiporiko-tis-oikogeneias-tis-apo-ti-thessaloniki-sto-aousvits/
Σταματόπουλος, Σ. (2019). Η μνήμη της Γενοκτονίας των Εβραίων στον ελληνικό κινηματογράφο και την ελληνική ιστοριογραφία το β ́ μισό του 20ού αιώνα. Μεταπτυχιακή εργασία. Ίλιον: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.
Τσιρώνης, Θ. (1999). Πολιτική ιδεολογία στη Θεσσαλονίκη του Μεσοπολέμου. Η οργάνωση Εθνική Ένωσις «Η Ελλάς» και τα συνεργαζόμενα Σωματεία. Μεταπτυχιακή εργασία. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο.
*Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον συγγραφέα, κ. Βασίλη Μπούτο, για την πολύτιμη βοήθειά του και τον χρόνο που διέθεσε!
**Ένα κομμάτι του θεωρητικού μέρους για τα προαιώνια στερεότυπα και τις προκαταλήψεις κατά των Εβραίων και τα λογοτεχνικά έργα, όπου αναφέρονται Εβραίοι ήρωες προέρχονται από προηγούμενο άρθρο μου με τίτλο Οι Εβραίοι ήρωες στο έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Γιώργου Ιωάννου-Μία συγκριτική προσέγγιση δύο ερευνών (2022).