Χρησιμοποιώντας τον όρο αριστούργημα δεν έχουμε στο μυαλό μας μια περίκλειστη, ακαδημαϊκά επικυρωμένη ομοταξία καλλιτεχνικών έργων. Έχουμε στο μυαλό μας έργα που μας συγκίνησαν βαθιά. Λέγοντας αριστούργημα επικαλούμαστε τη συναίνεση αμέτρητων ανθρώπων σε μεγάλα καλλιτεχνικά έργα. Συναίνεση τόσο ειδικών, τεχνοκριτών, ιστορικών τέχνης, επιμελητών, κ.α., όσο και του ευρέος κοινού, εκπεφρασμένη ποικιλοτρόπως για κάθε αριστούργημα ξεχωριστά. Είτε σε κείμενα τεχνοκριτικής, είτε ως θεσμική αναγνώριση των έργων μέσω της τοποθέτησης τους σε μουσεία, άλλοτε ακόμη και με οικονομικούς όρους ως αξία του έργου, που για μας είναι ένα δευτερεύον και εξωτερικό κριτήριο. Λέγοντας αριστούργημα πρωτίστως επικαλούμαστε τους ποταμούς θάμβους και συγκίνησης, που προκάλεσαν ορισμένα έργα σε αμέτρητους ανθρώπους, ειδικούς και μη, οι οποίοι ήρθαν σε επαφή μαζί τους. Επικαλούμαστε αυτήν την εν πολλοίς αναποτύπωτη και ακαταμέτρητη αισθητική αντίδραση στα έργα, η οποία εμπεριέχει, κατά περίπτωσιν, συναισθηματική διέγερση, διανοητική αποδοχή, θάμβος, αρέσκεια, εντυπωσιασμό, έκσταση, ένα ολόκληρο φάσμα αντιδράσεων. Επικαλούμαστε αυτήν την άρρητη συναίνεση που βασίζεται στην πιο αυθόρμητη, αυθεντική και πρωτογενή αντίδραση στο έργο, για τόσους πολλούς που το συνάντησαν και το ένιωσαν με το δικό του ο καθένας τρόπο και επιμαρτυρούν γι’ αυτό σιωπηρά.
Είναι σημαντικό να σταθούμε και να παρατηρήσουμε το φαινόμενο της επίδρασης του αριστουργήματος σε αμέτρητους ανθρώπους. Ας μην εκλάβουμε ως κάτι αυτονόητο, το ότι ένα καλλιτεχνικό έργο, ένα αριστούργημα επιδρά και επηρεάζει βαθιά αμέτρητους ανθρώπους. Πρόκειται για ένα εξαιρετικό φαινόμενο. Πλήθος ανθρώπων από διάφορες ιστορικές εποχές, από διαφορετικές κοινωνικές καταβολές και με διαφορετική παιδεία, άνθρωποι τόσο διαφορετικοί, χωρίς να έχουν ποτέ συνεννοηθεί μεταξύ τους, συναντούν το αριστούργημα και επηρεάζονται βαθιά από αυτό. Άλλοι συγκλονίζονται, άλλοι εντυπωσιάζονται, άλλοι προβληματίζονται, άλλοι απλώς αρέσκονται κι άλλοι παραξενεύονται. Μια παλέτα έντονων αντιδράσεων πυροδοτεί το αριστούργημα σε ένα αρίφνητο πλήθος ανθρώπων, που δεν έχουν ποτέ συνεννοηθεί σχετικά με το αριστούργημα και για το πώς θα αντιδράσουν απέναντί του.
Υπάρχει αντίλογος σχετικά με τον αυθορμητισμό και την πηγαιότητα των αντιδράσεων τόσων ανθρώπων απέναντι στο αριστούργημα. Ο αντίλογος αυτός αποδίδει την ομοιότητα των αντιδράσεων σε παράγοντες που σχετίζονται με την κοινή εκπαίδευση, την κυρίαρχη ιδεολογία και την αισθητική κάθε εποχής. Ότι δηλαδή, σε μεγάλο βαθμό οι άνθρωποι οδηγούνται σε παρόμοιες αντιδράσεις μέσω της κοινής παιδείας και έχουν προκαταληφθεί για τη σημασία και την αισθητική αξία κάποιων καλλιτεχνικών έργων, ώστε να τους έχει δημιουργηθεί θετική προδιάθεση απέναντί τους.
Είναι σκόπιμο να διακρίνουμε τα όρια αυτής της προκατάληψης. Η εκπαίδευση, η κρατούσα ιδεολογία και αισθητική είναι μια υπαγόρευση που μπορεί να ενεργοποιήσει μια κυρίως διανοητική αποδοχή του αριστουργήματος. Δεν επαρκεί όμως για να πυροδοτήσει το ποτάμι των αισθημάτων και του θάμβους που παρατηρούμε ότι πυροδοτεί το αριστούργημα. Επιπλέον, καθώς οι εποχές προχωρούν και οι αισθητικές και οι μόδες αλλάζουν, παρατηρούμε ότι κάθε εποχή αναγνωρίζει και νέα αριστουργήματα, που μπορεί καθόλου να μη μοιάζουν με προηγούμενα και να μην έχουν προβλεφθεί από την κρατούσα παιδεία. Και αυτά τα νέα αριστουργήματα, αλλιώτικα και καινοφανή πάλι πυροδοτούν ποταμούς συγκίνησης και θάμβους σε αμέτρητους ανθρώπους, τόσο διαφορετικούς και που πηγαία, χωρίς πρότερη συνεννόηση, συγκλίνουν ως προς τη θετική τους αντίδραση σ’ αυτά.
Μιχαήλ Άγγελος (1475-1564), The Creation of Adam, (στην οροφή της Καπέλλα Σιστίνα), 1508-1512
Είναι ένα εξαιρετικό φαινόμενο το ότι τα αριστουργήματα αλλά και εν γένει τα μεγάλα έργα προκαλούν τόση αντίδραση. Δεν πρέπει να μας διαφύγει ότι οι αντιδράσεις αμέτρητων ανθρώπων σε κάθε αριστούργημα είναι απολύτως εξατομικευμένες. Η σχέση και συνακόλουθα η αντίδραση καθενός ανθρώπου απέναντι στο αριστούργημα είναι απολύτως ιδιωτική και εξατομικευμένη. Αυτό σημαίνει ότι το αριστούργημα έχει τη δύναμη να επηρεάζει τον καθένα ξεχωριστά από τους αμέτρητους ανθρώπους με τους οποίους έρχεται σε επαφή, να επιδρά βαθιά και να επιβεβαιώνει, προς εμάς τους εξωτερικούς παρατηρητές, ότι έχει αυτήν τη επιδραστική δύναμη. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να εστιάσουμε σε αυτό το φαινόμενο, ότι δηλαδή το αριστούργημα έχει τη δύναμη να επιδρά βαθιά και να ανακινεί συγκινησιακά έναν έκαστο από αυτούς που συναντά. Γιατί είναι κάτι εξαιρετικό και μεγαλειώδες.
Αυτό δεν σημαίνει ότι η δύναμή του αριστουργήματος είναι καθολικά επιδραστική. Είναι γεγονός ότι πολλοί άνθρωποι θα συναντηθούν μαζί του και δεν θα επηρεαστούν ιδιαίτερα, ίσως και καθόλου. Βεβαίως, εδώ εγείρεται απορία σχετικά με το αν πραγματικά συναντήθηκαν μαζί του, τουτέστιν, αν συναπαντήθηκαν, ή απλώς «έπεσαν» πάνω του. Πάντως, θα ήταν υπερβολή να ισχυριστούμε ότι είναι αναπόδραστη και καθολική η επίδραση του αριστουργήματος, ότι δηλαδή κανείς δεν μπορεί να αποφύγει την επιρροή του. Η απροκατάληπτη παρατήρηση μας επιβάλλει να αποδεχθούμε ότι το αριστούργημα έχει τεράστια επιδραστική δύναμη προς αμέτρητους ανθρώπους. Τόση που να σχηματίζεται σταδιακά μια κοινωνική συναίνεση κατά εποχές η οποία τοποθετεί το αριστούργημα σε περίοπτες θέσεις όπως το μουσείο και το περιφρουρεί ως εξαιρετικά πολύτιμο.
Μπορούμε να αποκαλέσουμε αυτήν τη στάση των ανθρώπων απέναντι στο αριστούργημα αναγνώριση. Αναγνώριση δεν σημαίνει απόλυτη κατανόηση, αλλά κατάφαση και αποδοχή μιας δύναμης που το έργο τέχνης περιέχει, όχι λόγω κάποιας υπαγόρευσης εκπαιδευτικής ή κοινωνικής ή ιδεολογικής, αλλά ως αποτέλεσμα εξατομικευμένου, ιδιωτικού σχετισμού, σύναψης προσωπικής σχέσης προς το αριστούργημα. Κάθε άνθρωπος ασυνεννόητα και ασυνέργητα, χωρίς προκατάληψη ή σκοπιμότητα, αποδίδει αυτόβουλα στο αριστούργημα αναγνώριση. Ο καθένας για τον εαυτό του σε ιδιωτικό σχετισμό με το αριστούργημα.
Σε μια εικόνα, μοιάζει σαν να προσέρχονται αμέτρητοι προσκυνητές για να αποδώσουν τιμή και αναγνώριση στο αριστούργημα. Σαν μια ανεξάντλητη πομπή από προσκυνητές από όλους τους τόπους και τις εποχές, από όλες τις καταγωγές και τις προελεύσεις. Το αριστούργημα στέκει και γίνεται αντικείμενο ενατένισης από ανθρώπους που το περιστοιχίζουν. Οι άνθρωποι είναι ασυνεννόητοι μεταξύ τους και ο καθένας παρατηρεί και σχετίζεται με το αριστούργημα εξατομικευμένα και ερμητικά. Καθένας αποδίδει στο αριστούργημα αναγνώριση. Το αριστούργημα σαν ένα πολύεδρο διανέμει την όψη του ισότιμα στο πλήθος των παρατηρητών του καιτείνει νήματα σχετισμού προς όλους. Ένα θαμβικό γαϊτανάκι στήνεται ολόγυρα. Το αριστούργημα εξακτινώνεται διατιθέμενο εν πληρότητι σε όλους τους παρατηρητές του. Και δύναται ανεξάντλητα να εξακτινώνεται, καταμοιραζόμενο μεν μα διαμένον ακέραιο για κάθε νομέα του.
Η επίδραση του αριστουργηματος οφείλεται στην ενθυλακωμένη δύναμή του. Η αισθητική του δύναμη είναι δύναμη επιρροής. Και φυσικά είναι αποτέλεσμα του τρόπου με τον οποίο είναι φτιαγμένο. Θα ήταν ίσως άχαρο και μειωτικό να παρομοιάσουμε το αριστούργημα με ένα συσπειρωμένο ελατήριο για να περιγράψουμε την ενθυλακωμένη ισχύ του η οποία απελευθερώνεται κατά την επαφή με τον αποδέκτη του.
Για τη δύναμη του αριστουργήματος υπεύθυνος είναι ο κατασκευαστής του, ο καλλιτέχνης. Ο τρόπος με τον οποίο συνέθεσε τους παράγοντες και τα συστατικά από τα οποία είναι κατασκευασμένο. Ο καλλιτέχνης ασχολείται επίμονα και παρασκευάζει το αριστούργημα. Εργάζεται εμβαθύνοντας στην καλλιτεχνική ιδιαιτερότητά του. Αξιοποιεί τις δικές του ξεχωριστές δυνάμεις, τις ιδιαίτερες ικανότητές του για να παρασκευάσει το αριστούργημα. Το αριστούργημα είναι το κύημα της καλλιτεχνικής ιδιαιτερότητάς του, του προσωποπαγούς τρόπου με τον οποίο το απεργάσθηκε. Η επιρροή του αριστουργήματος σε τόσους ανθρώπους συνδέεται οπωσδήποτε με τον τρόπο που ο δημιουργός του το παρασκεύασε. Η επίδραση του αριστουργήματος στον κάθε άνθρωπο που επηρεάζει, φανερώνει μια κάποιας λογής ισχυρή σύνδεση ανάμεσα στο έργο και τον αποδέκτη του, αλλ΄ επίσης ανάμεσα στον δημιουργό και τον αποδέκτη του έργου, διαμέσου του έργου. Κάποια ισχυρή σύνδεση πραγματοποιείται κάθε φορά που ένας άνθρωπος επηρεάζεται έντονα από ένα καλλιτεχνικό έργο. Μπορούμε να αποκαλέσουμε αυτήν την αινιγματική σύνδεση «ζεύξη» και δη «θαμβική ζεύξη». Διότι συντελείται αναμφισβήτητα μια σύνδεση, μια ιδιότυπη, δυσεξιχνίαστη διασύνδεση ανάμεσα στον αποδέκτη, το έργο και τον δημιουργό. Και αυτήν τη διασύνδεση, αυτήν τη ζεύξη, μπορούμε να την αποκαλέσουμε ζεύξη θάμβους, αφού το θάμβος περιγράφει αρκετές από τις ποιότητες της επίδρασης. Η λέξη «θάμβος» δηλώνει το θαυμασμό, την έκπληξη, την κατάληψη της ψυχής, την έκσταση, το θάμπωμα των αισθήσεων και της κατανόησης ως προσωρινή αμηχανία σε κάτι που μας υπερβαίνει και άλλες συναφείς εννοιολογικές αποχρώσεις. Όλες οικείες σε όσους έχουν το βίωμα της βαθιάς επίδρασης από ένα αριστούργημα.
Πάμπλο Πικάσο (1881-1973), Guernica, 1937
Η θαμβική ζεύξη προκαλεί το πάθος του αποδέκτη του έργου. Είναι αυτή η αόρατη επιδραστική διασύνδεση που συντελείται ανάμεσα στο δημιουργό, το έργο και τον αποδέκτη του. Είναι ταυτόχρονα όμως όρος ύπαρξης, ουσιαστικής ύπαρξης του έργου για τον αποδέκτη. Διότι τότε γεννάται και τότε αναφαίνεται το έργο πραγματικά για τον αποδέκτη του. Όταν πραγματικά συντελεστεί η θαμβική αυτή ζεύξη.
Είναι πολύ πιθανόν να έχουμε επανειλημμένως περάσει μπροστά από ένα αριστούργημα σε ένα μουσείο και τίποτε να μην έχει συμβεί. Για κάποιο λόγο το έργο αυτό δεν μας άγγιξε. Μπορεί όμως να έρθει κάποια στιγμή όπου η δική μας βιωματική, συναισθηματική ή αντιληπτική ωριμότητα θα επιτρέψει πραγματικά να αναφανεί το έργο μπροστά μας. Να αναφανεί με όλη την επιδραστική του δύναμη και να μας συνεπάρει. Ή, μπορεί επίσης να μην συμβεί αυτό ποτέ με κάποια έργα και να συμβεί αυτόματα με κάποια άλλα. Σε κάθε περίπτωση, τότε είναι η στιγμή που γεννάται και αναφαίνεται το έργο για μας, τότε αρχίζει η ουσιαστική ζωή του για μας, όταν συντελεστεί η θαμβική ζεύξη. Συνεπώς, χρησιμοποιώντας τον όρο θαμβική ζεύξη δεν εννοούμε μόνο το πάθος του αποδέκτη, αλλά και το γεγονός της συντέλεσης μιας εξαιρετικά ισχυρής και επιδραστικής γεφύρωσης. Και ταυτόχρονα δηλώνουμε το γεγονός της ουσιαστικής γένεσης του έργου για τον αποδέκτη του.
Οι θαμβικές ζεύξεις που συντελούνται συνεχώς κατά τους ερμητικούς, ιδιωτικούς συσχετισμούς ανθρώπων με το αριστούργημα είναι αναγεννήσεις του έργου, αναφανίσεις του. Το έργο έχει αυτήν την δύναμη να γεννάται κατ’ επανάληψη, να αναφαίνεται άπειρες φορές, για τον καθένα από τους αποδέκτες του. Κι αυτό είναι το θαμβικό γαϊτανάκι που αναφέραμε, με νήματα τις συντελεσμένες ζεύξεις, όπου αμέτρητοι άνθρωποι χορεύουν γύρω από το έργο θαμβαινόμενοι από το μεγαλείο του που τους έχει αποκαλυφθεί, αποκλειστικά στον καθένα και απολύτως ιδιωτικά.
Έντβαρτ Μουνκ (1863-1944), The Scream, 1895