Η σημαντική μιας ‘συμπαντικής ποίησης’ (Επισημάνσεις σχετικά με το ποιητικό ιδίωμα του Νικηφόρου Βρεττάκου)* – Του Θανάση Νάκα

όπως και ότι:

Γράφοντας, προσπαθώ να μπάσω στις λέξεις μου
την ημέρα με την αγάπη της. Τον ήλιο, τ’ αστέρια,
τα πράγματα’ όλα να στρέφονται, ΟΠΩΣ
και μ έ σ α   σ τ ο  σ ύ μ π α ν,  μ έ σ α   σ τ η ν  π ο ί η σ η.
(Ανασύνθεση, Β, 25)

                                           *          

                              [ ] Κ ά θ ε   σ τ ί χ ο ς   μ ο υ  π α ί ζ ε τ α ι
π ρ ώ τ α  σ τ ο   σ ύ μ π α ν.
          (Το ρυάκι των στίχων, Β, 144)

                                                                     ***

Ανάλογες εικόνες δημιουργεί ο ποιητής και σε ό,τι αφορά άλλα μεγάλα θέ­ματα-σύμ­βο­λά του, όπως λ.χ. ο ΗΛΙΟΣ, το ΦΩΣ και ο ΟΥΡΑΝΟΣ. Δι­ακρίνουμε, και πάλι, τη με­γάλη και τη μικρή εικόνα. Ό,τι, ενπροκειμένω, πρέπει να επισημανθεί ειδικότερα, εί­ναι ο συνδυασμός των τριών αυτών μεγάλων θεμάτων-συμβόλων με το υγρό στοιχείο, μια και όλα διαχέονται ή ρέουν με τον ίδιο τρόπο: ως στα­γόνες βροχής ή ψιχάλες, ως φλέ­βες νερού, ρυάκια ή ποτάμια, αλλά και λιμνά­ζουν με τον ίδιο τρόπο, ως λίμνες ή ως στέρνες. Ακόμη ειδικότερα, το φως και ο ουρανός, στη μικρή τους εικόνα, διαμοι­ρά­ζο­νται σε αχτίνες και ευθείες γραμμές, ακόμη και σε κλωστές ή και σε κοτσάνια, σε μαλλί ή και στριμμένο μετάξι, κά­πο­τε και σε κομμάτια με τη μορφή πέτρας ή αγάλματος [8].
Μια ελάχιστη δειγματοληψία, δεδομένου ότι υπάρχουν χωρικοί περιορισμοί. Πρώ­τα-πρώ­τα, σχετικά με τον ήλιο, στον οποίο αφιερώνει τους περισσότερους στίχους του και ουκ ολίγα ποιήματα, ο «ηλιολάτρης» Βρεττάκος τού αναγνωρίζει:

[ ] Μου είναι αρκετό
νά ‘σαι εσύ στο στερέωμα κ’ εγώ
όρθιος κάτω από σένα και να χαίρομαι
τη φ ω τ ι ά  σ ο υ που υπήρξε της κ α ρ δ ι ά ς
και του ν ο υ  μου η π η γ ή [ ]
(Ωδή στον ήλιο, Β, 404)

[ ] Ε σ ύ  ε ί σ α ι ό λ α. Όταν μιλώ στο άπειρο ή στο ελάχιστο,
στο κοντινό ή στο μακρινό, [ ]
όταν μιλώ στο θαλασσί ή στα χέρια ή στα μάτια
όπου σε βάθος μέσα τους βρίσκεται ανεστραμμένο
το σύμπαν με όλα του τα φώτα, ώς τις εσχατιές του,
μιλώ στο ίδιο και το αυτό πράγμα. Κι ό τ α ν  μ ι λ ώ,
Ε σ ύ  μ ι λ ά ς σ ε ό λ α, μ έ ς  α π ό μ έ ν α.
              (Ωδή στον ήλιο, Β, 406)

Η π έ ν α είναι μ έ σ α μ ο υ μεταφερμένη από πάνω,
απ’ τα υψίπεδα τ ο υ  φ ω τ ό ς. Οι κινήσεις της στο χαρτί
ταυτίζονται με τους χτύπους των φλεβών του μετώπου μου,
ταυτίζονται με το λάγγεμα της ίριδας των ματιών μου
όταν βλέπουν τ ο ν  ή λ ι ο κι ακόμη, με τους παλμούς
των κυττάρων μου, όταν αγαπάω τον κόσμο
περισσότερο απ’ τις δυνάμεις μου.
(Συγγραφή, Β, 429)

Σκέφτεται, μάλιστα, την Παραίτηση από το (καθιερωμένο) αλφάβητο, μια και, όπως λέει στο ομότιτλο ποίημα,

[ ] Γράφω «σπίτι» «βουνό»
και γ ρ ά φ ε τ α ι  «ή λ ι ο ς». Σα νά ‘ναι ρινίσματα
ήλιου που έλκονται όλα τα γράμματα,
ή λ ι ο ς  ο ι  λ έ ξ ε ι  ς,  ή λ ι ο ς  ο ι έ ν ν ο ι έ ς  τους
σ’ όλες τις γλώσσες.
(Παραίτηση από το αλφάβητο, Β, 209)

Περνάμε στον ουρανό ˙  πρώτα, η μεγάλη εικόνα:

[ ] Μικρός εωσφόρος του φωτός στου Ευρώτα τις ροδοδάφνες,
έπαιρνα δίπλα τα βουνά βρεγμένος από το φεγγάρι
με δυο άσπρους κρίνους στην καρδιά μ’ εφτά σημαίες στα χείλη
κι απάνω από των γερακιών τις ατελεύτητες μοναξιές
επόπτευα τ ο  σ ύ μ π α ν θησαυρίζοντας τοπία κι αλλοτινά φώτα
στη μνήμη μου.

Ήτανε τότε που ο  ο υ ρ α ν ό ς μού ανέμιζε την άπλα του,
πέρναγε πάνω απ΄ τα βουνά και με μεθούσε με το τίποτα [ ]
(Ανάμνηση από τον Ταΰγετο, Α, 185)

ή

[ ] ο ο υ ρ α ν ό ς
άνοιγε τη βεντάλια του πάνω προς το α τ ε λ ε ύ τ η τ ο,
σκορπώντας ευαγγελισμούς παντού [ ]
(Το ποτάμι Μπυές, Β, 415)

Κι ακόμη:

Με ανακαλύπτεις και σε ανακαλύπτω.
Δυο κόσμοι ατελεύτητοι: Ο υ ρ α ν ο ί που διαδέχονται
ο ένας τον άλλο. Τοπία που κρύβουνε πίσω τους
άλλα τοπία. Ήλιοι κι αστέρια σε σχήματα
ποταμιών, που διαγράφοντας λάμπουσες
μεγάλες
            στροφές
                          κατεβαίνουν
στα βάθη μας ˙
Ας μας άφηνε ο Θεός
δέκα αιώνες φωτός αντιμέτωπους!
                Δεν τελειώνει ο άνθρωπος
                       όπως κι ο κόσμος.
(Αντιπαράσταση, Β, 49)

Ή:

Ήρθες προχτές και μου αντάλλαξες
το παρόν με το μέλλον. Κατάκλυσες
με φως τα τετράδια μου. Τόσος πολύς
ουρανός που περίσσεψε, τι να τον κάνω;
Λογαριάζω να γράψω λοιπόν το Αναγνω-
στικό της χαράς. Το «Ήλιος και Ζωή» για τ’ αγράμ-
                ματα
παιδιά του αιώνα μου.
                                  Ένα
βιβλίο – βουνό, να γυρίζουν
στον ήλιο τη μέρα ανάμεσα στ’ άστρα
τη νύχτα οι σελίδες του.
            (Το αναγνωστικό «Ήλιος και Ζωή», Β, 29)

Ο ουρανός στη μικρή εικόνα:

Πάνε τώρα δυο μήνες. Δεν κάνω άλλο τίποτε.
Τα χέρια μου βρίσκονται σε αδιάκοπη κίνηση:
Ξεφορτώνω ο υ ρ α ν ό  σ τ ι ς  ψ υ χ έ ς  τ ω ν  α ν θ ρ ώ π ω ν.
(Χωρίς διάλειμμα, Β, 43)

Ή:

[ ] Αδιάκοπα, τώρα, νερό θ α λ α σ σ ί
αναβλύζει η κ α ρ δ ι ά  μ ο υ. [ ]
                                    Πολύς ο υ ρ α ν ό ς
καταστάλαξε μέσα μου.
            (Ο άνθρωπος και τα φαινόμενα, Β, 23)

Ή:

Πού θα πάει αυτό, Θεέ μου; Είναι φ λ έ β ε ς  ο ι   ρ ί ζ ε ς
μ ο υ
βυθισμένες στην κοίτη τ’ ο υ ρ α ν ο ύ – π ο τ α μ ο ύ;
          (Η ανησυχία της υπόγειας βοής, Β, 36)

Κι άλλος ουρανός σε μικρογραφία:

[ ] θα σκίσω τ ο ν  ο υ-
ρ α ν ό  σ ε  σ ε λ ί δ ε ς
                              να σου
σκεπάσω τον πόνο
μ’ ένα μου ποίημα.
(Το ατίθασο αίμα, Β, 39)

Ή:

Κι εσύ σ τ η ν  α γ κ ά λ η  σ ο υ,
κρατούσες μ ι α  δ έ σ μ η  ο υ ρ α ν ο ύ, που μου σκέπαζε
το πρόσωπο πλάι σου.
(Το τελευταίο όνειρο, Β, 108)

Ή (όπως το βλέπει στ’ όνει­ρό του):

[ ] Κι άξαφνα, εκεί που διαβάζω, απαλαίνει
η ατμόσφαιρα γύρω μου γ α λ α ν ί ζ ε ι ανεπαίσθητα.
Έχεις μπει στο δωμάτιο χωρίς να χτυπήσεις.
Όλα γίνονται διάφανα. Προχωρείς μ’  έ ν α  π έ π λ ο
         ο υ ρ α ν ο ύ  στο κεφάλι.
(Η αναμονή και το όνειρο, Β, 115)

                                                                       ***

Το ΦΩΣ και το ΝΕΡΟ τα ανάγει ο Βρεττάκος σε παραγωγικά στοιχεία της ποι­ητικής του έκφρασης. Απευθυνόμενος στην ποίησή του, γράφει:

[ ] Ήσουν ν ε ρ ό,
κατάκλυσες μέσα μου όλες τις στέρνες.
Ήσουνα φ ω ς, διαμοιράστηκες. Όλες
οι φλέβες μου έγιναν άξαφνα ένα
δίχτυ που λάμπει: στα πόδια, στα χέρια,
στο στήθος, στο μέτωπο.
(Οι μικροί γαλαξίες, Β, 48)

[ ] με τις λ έ ξ ε ι ς, που όπως το πηγαίο
ν ε ρ ό, χορεύουν μέσα μου.
            (Το ποτάμι Μπυές, Β, 416-417)

Και σε άλλο ποίημα ποιητικής:

Ν ε ρ ό  μ ο υ, βυθίσου. Όταν θά ‘ναι καιρός
θα μας στείλουν μήνυμα.
[ ]
Πιο μέσα. Ακούγεσαι. Ακόμα. Βυθίσου
                νερό μου, βυθίσου, βυθίσου.

[ ] Προσπαθώ να το κλείσω αυτό το νερό
που κλονίζει τη στέρνα του σαν ένας χρυσός
σπασμός ήλιου στα βάθη μου. Προσπαθώ, αλλ’ αυτό
αναβρύζει, θυμώνει, χτυπά τα τοιχώματα,
βουίζει.
[ ] Είναι ασύλληπτη η δύναμη αυτού του νερού
που τινάζεται μέσα μου νά ‘βγει στον κόσμο.
Αυτού τ ο υ  ν ε ρ ο ύ. Αυτού του α γ α π ώ.
(Ησύχασε ποίηση, Β, 163)

Πάλι σε ποίημα ποιητικής:

Δεν ξέρω αν η ρέουσα αρχή του λόγου μου είναι μέσα μου.
Τη φωνή μου συμπλήρωσαν άλλες φωνές ˙ όπως είναι
τ ω ν  ν ε ρ ώ ν που έχω ακούσει, του ανέμου
σε μι’ άπειρη ποικιλία αποχρώσεων [ ]
Δεν ξέρω
αν τις λέξεις μου ˙ ‘χτιστες όπως τις πέτρες ˙
τις διακίνησε ο Κόσμος κ’ έχτισε φως.
(Συνδημιουργία, Β, 436)

Ή:

Ρέει προς τα έξω η ψ υ χ ή μου, ν ε ρ ό
που στάει στο χαρτί ή φως που κλαδώνεται
στον ορίζοντα. [ ]

Αδιόρατοι νόμοι σε αδιόρατα πράγματα
ρυθμίζουν σ’ αυτό το αέναο σύμπαν
το φ ω ς και την π ο ί η σ η.[9]
            (Οι νόμοι της φωτεινής διαδικασίας, Β, 435)

Ή:

[ ] Περισσεύει το φως και μέσα στο τίποτα
και ρ έ ε ι  προς τα έξω. Περνά στην κ α ρ δ ι ά μου,
φ λ ε β ί ζ ε ι στο χέρι μου, ζ η τ ά  ν α  τ ο  ε ι π ώ,
να το γράψω.
Αλλά πώς:
Δε βρίσκω τις λέξεις γιατ’ είναι απ’ του κόσμου
τον πλούτο πιο λίγες. Πιο λίγες απ’ τα
γεγονότα της άνοιξης. [ ]
Προσπαθώ ν’ απο-
χτήσω
μια επαφή με το φ ω ς, μ’ αυτές τις αμέτρητες
λ έ ξ ε ι ς που λάμπουν, μια επαφή με τη γ λ ώ σ σ α
που θα ‘γραφα ένα προσκλητήριο, σαν την ανα-
τολή του ηλίου:
Με στίχους– αχτίνες.
Με στίχους– σπαθιά. Με στίχους– αγάπη.
(Η γλώσσα και το προσκλητήριο, Β, 34)

Διερωτάται ακόμα:

[ ] Πόση [ψυχή] απομένει μέσα μου ακόμη δεν ξέρω,
δεν ξέρω ποια θά ‘ναι η στερνή της
λέξη– σταγόνα, το ποίημα– τετελεσται.
           (Οι νόμοι της φωτεινής διαδικασίας, Β, 435)

                                                                           ***

Με το φως, επικρατέστερο στην ποίησή του από το νερό, δημιουργεί ο ποιητής Βρετ­τάκος και πολλές άλλες μεγάλες ή μικρές εικόνες, για μερικές από τις οποίες υ­παι­νί­χθηκα κάποια πράγματα αλλά στις οποίες τα χωροχρονικά πλαίσια δεν μου επι­τρέ­πουν να επεκταθώ. Πολύ περισσότερο, που το φως συνδέεται με την «κυ­ρίαρχη ιδέα του ποιητικού σύμπαντος του Βρεττάκου», που είναι η αγάπη’  με το οποίο και θα κλείσω.

Το ποίημα με τον εμβληματικό τίτλο “Έτσι μου στάθηκε ο Ταΰγετος” τελειώνει με τους στίχους:

                                                        [ ] Έτσι
μου στάθηκε ο Ταΰγετος όσο να γεννηθούνε
τα δυο παιδιά του Θεού μέσα μου: η Π ο ί η σ η και η Α γ ά π η!
(Έτσι μου στάθηκε ο Ταΰγετος, Α, 181)

Για την αγάπη, έκτοτε, ο ποιητής μας έγραψε ουκ ολίγους εμβληματικούς στίχους, λ.χ.:

                                                          «Αδελφοί μου!
μια λέξη μόνο είναι η κορφή και η ποίηση και η γνώση…»

Και γράφω στα τετράδιά μου μόνον αυτό, «Α γ ά π η».
(Η πορεία στην κορφή, Α, 179-180)

Ή:

«…Λοιπόν, το στερέωμα είναι α γ ά π η.
Ποτέ δε θα πέσει…»
(Το άνοιγμα της πόρτας, Β, 154)

Ή:

                [ ] Ακόμη και μια
σταγόνα α γ ά π η ς σ’ ένα βιβλίο
               είναι ένα έπος.
(Η επική ποίηση, Β, 24)

Ή:

Απ’ όλα τα πράγματα που υπάρχουν στον κόσμο
γίνεται ο λόγος. Δίχως χρώματα, αέρα, χώμα, νερό,
δίχως ήλιο, δεν γίνεται. Δεν γίνεται δίχως
τα ενενήντα στοιχεία κι ένα ακόμη: α γ ά π η.
Κι α γ ά π η. Και πάλι α γ ά π η  ˙

                                          Για όλα

όσα υπάρχουν στον κόσμο και φτιάχνεται
ο λόγος, α γ ά π η.
(Ο λόγος, Β, 224)

Θεωρούσε, μάλιστα, πως το χρυσό κλειδί για να νιώσει κανείς την απλότητα του λόγου της ποίησης, το προσφέρει η αγάπη.

Ανθισμένο κλαδί που να φτάνεται
θέλω το λόγο μου. Κι όχι μόνον η μουσική
του Ορφέα να συνδιαλέγεται ειρηνικά
με τ’ αγρίμια. Να συλλαβαίνονται
οι λέξεις μου όπως απ’ το βλέμμα το φ ω ς.
Το χρυσό κλειδί της απλότητας
του λόγου προς όλα τα πλησίον μας
πλάσματα το έχει η α γ ά π η.
(Το χρυσό κλειδί, Β, 465)

Από το Παλέρμο, άρρωστος, απάντησε σε γράμ­μα του Ρίτσου με ποίημα όπου υ­πογράμμιζε

[ ] ότι το δυνατότερο πράγμα σ’ αυτόν τον κόσμο
δεν είναι όπως νομίζουμε ο θάνατος. Είναι η α γ ά π η.
Γιατί και ο ήλιος δεν θα υπήρχε αν έλειπε
απ’ το σύμπαν των εσχατιών η έλξη
από το κέντρο του. Γιατί αρμονία σε όλα,
απ’ τα μικρά ώς τα μέγιστα, από το ταπεινό
γεράνι του νοσοκομείου, σε ολόκληρο
το φάσμα της δημιουργίας, ίσον α γ ά π η.
Κι είπα
γι’ αυτό πως το λαμπρότερο πράγμα σ’ αυτό τον κόσμο
δεν είναι όπως νομίζουμε ο ήλιος. Είναι η α γ ά π η.
(Απόκριση)

Σε ένα από τα τελευταία ποιήματά του, όταν πια διαισθάνεται πως δεν είναι μακριά η αναχώρησή του απ’ αυ­τόν τον κόσμο, εύχεται να του στείλει ο ήλιος ένα αμάξι χρυσό με ηνίοχο ολόρθη στο λευκό ποδήρη χιτώνα της την αγάπη:

Η στερνή μου αποχώρηση θα γίνει
από τούτο εδώ το σημείο γι’ αυτό
δεν θα πρέπει να απομακρύνομαι.
Θα μου στείλει ο ή λ ι ο ς ένα αμάξι χρυσό,
δίχως άλογα, φως ζευγμένο στο φως
με ηνίοχο ολόρθη στο λευκό ποδήρη χιτώνα της την α γ ά π η.
(“Το χρυσό αμάξι”, Το Χρυσό Αμάξι, 50)

Σύμφωνα και με τους δίκαιους χαρακτηρισμούς που του απέδωσε η κριτική, ως «αν­θρωπιστής», προ πάντων, και «ειρηνιστής», «εραστής της αλήθειας και της ελευ­θε­ρίας», χωρίς κάποιου είδους ταξική ή κομματική εξάρτηση, ο ποιητής Βρεττάκος μάς προσκαλεί σ’ ενός μόνον είδους στράτευση:

Επιστρατέψετε την
αιωνιότητα, ανάβοντας το άστρο: «Α γ ά π η».
Επιστρατέψετε την
αιωνιότητα, ανάβοντας [10]
ψηλότερα απ’ όλα, πάνω απ΄το έτοιμο
βάραθρο, το άστρο: «Α ν θ ρ ώ π ι ν ο μ έ τ ω π ο!»

Το βαθύτερο μήνυμα της ποίησης-αγάπης του εμπνέει αισιοδοξία:

Σ’ έναν κόσμο που τίποτα δεν ξέρει από φως,
ήταν βέβαιο πως δεν θα με γνώριζαν.
Είχα έρθει απ’ το μέλλον με πρόσωπο
αλλιώτικο κ’ εκεί που ο πόλεμος λεγόταν
ειρήνη, δεν είχα τόπο. Ωστόσο το μέλλον
εκείνο θα ρθεί. Κ’ οι πύλες θ’ ανοίξουν,
συνοδευόμενη από παιδικές φυσαρμόνικες,
να περάσει η πομπή με την π ο ί η σ η – α γ ά π η
που από αιώνα σε αιώνα δεν θα πάψει
να ραίνει το χώμα με φως.
         =(“Αποκατάσταση”,Το Χρυσό Αμάξι, 18)

(*) Αδημοσίευτη εισήγηση στο «1ο Επιστημονικό Συνέδριο: Νικηφόρος Βρεττάκος, από την Πλούμιτσα στην αιωνιότητα» (Γύθειο, 9-10 Δεκεμβρίου 2017). Θερμές ευχαριστίες στους διοργανωτές, και προ­σωπικά στον Μανώλη Στεργιούλη, για την τιμητική πρόσκληση να συμμετάσχω σ’ αυτό το τόσο εν­διαφέρον συνέδριο.

[1] Αθαν. Γκότοβος, Το Μυθικό και Ιδεολογικό Σύμπαν της Ποίησης του Νικηφόρου Βρεττάκου, Αθήνα, 1989, Εκδόσεις Φιλιππότη.

[2] Μνήμη του Ποιητή Νικηφόρου Βρεττάκου (1912-1991), Επιμέλεια Π.Δ. Μαστροδημήτρης, Αθήνα, 1993.

[3] Πλάγια στοιχεία, αραιά, μικρά κεφαλαία ή άλλου είδους υπογραμμίσεις σε λέξεις των πα­ρα­θεμάτων είναι όλες δικές μου.

[4] Μνήμη του Ποιητή Νικηφόρου Βρεττάκου (cit.), σσ. 69-70.

[5] Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι στο μάθημα της «Φυσικής ή φυσικής ιστορίας» ο Βρεττάκος, ως γυ­μνασιακός μαθητής, είχε την υψηλότερη βαθμολογία σε σύγκριση με τα άλλα μαθήματα (βλ. Ευ­αγγελία Μπέτα-Δρογκάρη & Κώστας Δρογκάρης, Νικηφόρος Βρεττάκος και Γύθειο, Αθήνα, 2013, Εκδόσεις Παπαζήση, σ. 91).

[6] Σημαδεύω με υπογράμμιση τα λεγόμενα ‘παραθετικά σύνθετα’, αποτέλεσμα ‘χαλαρής σύν­θε­σης’ δύο ομοιόπτωτων φράσεων ουσιαστικού με σχέση συντακτικής παράθεσης. Έχω δείξει, σε ειδική μελέτη (βλ. Θανάσης Νάκας & Ζωή Γαβριηλίδου, Δημοσιογραφία και Νεο­λο­­γία: Τί­τλοι- ευρήματα για θέμα­τα- εκπλή­ξεις, ⁴2009, Πα­­­­τά­κης), με ποιον τρό­πο συμπυ­κνώνουν την περιγραφή κι εξυπηρετούν τον συμβολισμό. Η συχνότητά τους στον Βρεττάκο είναι αξιοπρόσεκτη (βλ. και όσα παραδείγματα ακο­λουθούν, με τα οποία πβ. και: «Ο Ταΰγετος είναι ένα βουνό». Δεν το ανακάλυψα, | βρίσκονταν δίπλα μου όταν γεννήθηκα | και παράστεκε. Αργότερα μόνον | ονειρεύτηκα πως μπορούσε να γίνει | μιαν εκκλησία– κέντρο της γης. || Να σημαίνει η καμπάνα του, ραίνοντας | με άνθη όλα τα έθνη της. (Τα άνθη των ήχων, Γ, 181) ▪ [ ] Τα παιδιά | το ξέρω πως μέσ’ από τα | βιβλία μου αύριο θα μαζεύουν | λουλούδια και πως θα μιλούν | για το θαύμα– ζωή, κοιτώντας | τον κόσμο μέσ’ απ’ τους στίχους μου. (Ποιήματα για το ίδιο βουνό, Γ, 378) ▪ [ ] Όταν φεύγω είναι μόνο να φέρω νερό, | λουλουδάκια– μη­νύματα στα παιδιά, | λίγο ηλιόλαδο στις πληγές. Φτάνω ώς πίσω | κι απ’ το έσχατο βουνό, ξανε­μί­ζομαι | στον ορίζοντα– όριο του θεού | μα δε φεύγω. (Καταυλισμός, Β, 440) ▪ Αδελφά δέντρα [ ] | θαρ­ρώ πως με βλέπετε ως | έναν ξένο μοναχικό που έχει ανάγκη | (ένα χέρι που βλέπει στο κλαδί σας ένα άλλο | χέρι ν’ απλώνεται) που άλλο δεν έχει | εκτός τη θωπεία των στοιχείων– πηγών, | ζωής και φω­τός, και του μένουν ακόμη | λίγα λόγια συμπάθειας απ’ το μέλλον [ ] (Παλιό φιλικό δάσος, Β, 452) ▪ Παίρνω και βγάζω περίπατο την ψυχή μου | κάθε που αρχίζει να σκληραίνει το χαμόγελό της. | [ ] Την οδηγώ σαν ένα ελάφι κάθε που διψά | μπρος στον τρεχούμενο, λαμπρό μαστό της αιωνιότητας, | ανανεώνει το αίμα– φως μέσα της κ’ επιστρέφει | στη ζωή πάλι, μ’ έναν | καινούριο τόνο αθανασίας στο χαμόγελό της. (Έξοδος, Β, 455) ▪ [ ] Καρφιτσώνω τα χρώματα των φωνών, | είτε απ’ τα χείλη των αδελφών– γειτόνων μου | του πλανήτη μας, είτε κι απ’ τον βαθύ | ουρανό που ενυπάρχει σε όλα γύρω μας | φαινόμενα ή πλάσματα [ ] (Γραφή, Β, 430) ▪ [ ] Της καρδιάς του | τα όρια ταυτιστήκαν με τα όρια των αχτίνων | του ήλιου. Ένας άλλος πολίτης– Οδυσσέας, | που διαμοίρασε παντού την Ιθάκη του. [ ] (Ένας άλλος πολίτης, Β 466) ▪ [ ] Έλα, λοιπόν, | Μίλησέ μου απ’ το μέλλον, φίλε, που υ­πάρχεις | μέσα μου τώρα. Φίλε– προέχταση. | Είμαι κ’ εγώ λίγο νήμα στο νήμα σου. (Συνομιλία έξω από το χρόνο, Β, 71) Βλ. και σημ. 8 (κλωστές– αχτίνες), όπως και σημ. 10 (άγγελος– αντάρτης). Ο Βρετ­τά­κος, ως προς αυτό το είδος του νεολογισμού, πρωτοτυπεί ακόμη περισσότερο, βάζοντας στη θέση του δεύτερου / προσδιοριστικού ουσιαστικού ένα ονοματοποιμένο ρήμα: ποίημα-τετέλεσται (δες πιο κάτω).

[7] Γι’ αυτού του είδους το επαναληπτικό σχήμα, και την εντύπωση που δημιουργεί, βλ. Θανάσης Νά­κας, “Αθροιστική επανάλη­ψη/επα­να­δίπλωση”, Μελέτες για την Ελλη­νι­κή Γλώσσα (Πρα­κτικά της 16ης Συνάντησης του Τομέα Γλωσσο­λογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του απθ, 4-6 Μαΐου 1995), σσ. 470-481.

[8] Ενδεικτικά και τα εξής: Το φως μπαίνει στο σώμα μου όπως οι αχτίνες | από τα τζάμια των εκκλησιών | αναζητώντας τον ε­σταυ­ρωμένο. (Β, 416) ▪ «Δε χωράω πουθενά.| Και δεν είσαι κ’ εδώ να ψαλιδίσεις το φως | που ξεβγαίνει απ’ το στήθος μου» (Β, 17) ▪ [ ] ήξερα πως | δίχως τον άνθρωπο δεν είναι πλήρες | του ή­λιου το φως. Ενώ τώρα, κοιτάζοντας | μές από τόση διαύγεια τον κόσμο, | μές από σένα [ ] τώρα | μπορώ | ν’ αρθρώσω την τάξη του σ’ ένα μου ποίημα. || Παίρνοντας μια σελίδα θα βάλω | σ’ ευθείες το φως. (Β, 32) ▪ [ ] Δε χωρούσεν η αγκάλη μου, στριμωχνόταν το φως, | τα κοτσάνια του έσπαζαν, ρυτιδώναν με κόκκινες | γραμμές τον αγέρα | οι μικρές | παπαρούνες που μού ‘πεφταν. (Β, 130) ▪ [ ] Απ’ τα φύλλα κρεμόταν |το φως σε κλωστές. (Β, 187) ▪ Ψαλιδίσαν τις άκρες της στέγης μου τόσα | χελιδόνια, σπαθίσαν* [*πβ. Κι ένας αητός απάνω μου να σπαθίζει τα σύννεφα (Α, 181)] το φως στα παράθυρα, | ένα-δυο τους περάσανε μέσα σχεδόν | παρασέρνοντας μάλιστα και λίγες κλω­στές- | αχτίνες μαζί τους (Β, 107) ▪ Τις μέρες αυτές | γιορτάζει το χώμα σου. || Στρατιές λουλουδιών | ανε­βαίνουν να βγουν | στο φως απ’ τα βάθη σου. || Κλωστούλα- κλωστούλα | υφαίνεις τον ήλιο. Σκε­πάζεις τη γη | με μπόλιες πολύχρωμες. || Κόψε μου, Πλούμιτσα, | ένα φουστάνι | γιατί έρχεται η άνοι­ξη | και πρέπει στις είκοσι | έξι να βγάλω | το Ρόδο το Αμάραντο | σεργιάνι στο σύμπαν. (Α, 292) ▪ [ ] ψυχή μου [ ] Γίνου κάτι άλλο. Κάτι σαν την αφή | του ήλιου στα δάχτυλα | του τυφλού. | Κλείσου τώ­ρα και γνέσε, | μαλλί του ήλιου, το αίμα σου, | ζώσε τον κόσμο. Γίνου κλωστές, | ώρα να υφάνουμε. (Β, 78) ▪ Ένας ορίζοντας Πνεύμα και κρούσταλο | Περνάει από πάνω σου τ’ όμορφο τόξο του. | Κ’ εσύ να μην έχεις ούτ’ ένα φεγγίτη | να βγάλεις το χέρι σου, μαζεύοντας λίγο | μετάξι απ’ τον ήλιο, να βάλεις στα χείλη σου | ένα χαμόγελο. | Να περάσει από πάνω του | ένα πουλί, να στάξει στα πέντε σου | δάχτυλα ανάμεσα ένα κελάιδημα. (Β, 112) ▪ [ ] Βαθιά στην καρδιά μου | σιγοψιχάλιζε ένα φως σαν στριμμένο μετάξι. | Μα περπατούσαμε σιγά στο δρόμο, γιατί εσύ, | κρα­τούσες κάτι σαν γρανίτη ή βαρύ φως. Γιατ’ είχες | εσύ τα χέρια σου γιομάτα. Τόσο, που | μόλις εσήκωνες το βάρος. Μόλις που μπο­ρούσες | να ορίζεις το βήμα σου. || Γιατ’ είχες | τα χέρια σου | φορτωμένα με πέτρες κομμένες απ’ το | λατομείο του ήλιου. || Απ’ αύριο | θ’ αρχίζω να χτίζω. (Β, 16) ▪[ ] Ώρες- ώρες, θαρρώ θα μπο­ρού­σα | να σκαλίσω το φως του ήλιου σε αγάλματα. (Β, 42).

[9] Σχετικά με το φως και το νερό ως παραγωγικά στοιχεία της ποι­ητικής του έκφρασης, πβ. και τα εξής: Χτυπάνε την πόρτα μου. Θά ‘ναι η ποίηση πάλι. | Πες της να φύγει. [ ]| Πες | στου κόσμου το φως να μην επιμένει.| Δεν είμαι μέσα. (Β, 164) ▪ [ ] Θέλω να γίνω ενός άλλου | είδους νερό. Μιαν άλλου είδους γλώσσα. | Σαν αχτίνες χρυσές να τρυπώνω τα λόγια μου | μες απ’ τους πόρους σας, δίχως να ξέρετε, | προχωρώντας και φέγγοντας, βαθύτερα, όλο | και βαθύτερα μες στις καρδιές σας, ΚΑΘΩΣ | τις μαύρες στοές της γης | κατεβαίνοντας | ο ανθρακωρύχος με το λυχνάρι του. (Β, 33) ▪ Κάνει μια κίνηση νερού το σεντόνι σου. | Μες στις πτυχές του η σιωπή και το φως | ρυακίζουνε όπως οι άγραφοι στίχοι. [ ] (Β, 113) ▪ [ ] τρέχει | στο μαξιλάρι μου φως διακλαδίζεται, ρέει | στο στήθος μου, φτάνει στα πόδια. Όλοι οι στίχοι | μούσκεψαν μέσα μου (Β,141) ▪ [ ] Αυτή | η βροχή της αγάπης όπως ο ήλιος | ποτίζει το χόρτο ποτίζει, ΘΑΡΡΕΙΣ, | το χαρτί και το σώμα μου (Β, 423).

[10] Απαιτείται ξεχωριστή, εκτενής μελέτη του ‘σχηματικού λόγου’ στην ποίηση του Βρεττάκου. Για ορι­σμένα από τα γνωστά ‘ρητορικά σχήματα’ δεν γίνεται εδώ παρά ελάχιστος λόγος. Για παράδειγ­μα, πολύ συχνά είναι τα σχήματα λεξικής και φραστικής επανάληψης, όπως η ‘επαναφορά’ τού: επι­στρα­τέψετε την αιωνιότητα, ανάβοντας το άστρο… ή η επαναφορά τού: γιατί σήμερα ο ήλιος (είναι ένας) και η ‘αλυσιδωτή επαναστροφή’: ο ήλιος ~(ο ήλιος) κι εγώ ~(εγώ) και τα πλάσματα στο ακόλουθο ποίημα (βλ. σχετικά, Θανάσης Νάκας, Σχήματα <Μορφο>λεξικής και Φρα­­στικής Επα­νάλη­ψης, α΄, ²2007, Πατάκης):

Η ψυχή μου ανεβαίνει, τραβάει κατακόρυφα,
άσπρο βέλος που φεύγει μές από αμέτρητα
γαλανά δαχτυλίδια.
Γιατί σήμερα ο ή λ ι ο ς,
           ο  ή λ ι ο ς  κ ι  ε γ ώ,
                                 εγώ και τα πλάσματα,
γιατί σήμερα ο ήλιος είναι ένας ίλιγγος
γιατί σήμερα ο ήλιος είναι ένας άγγελος–
                                      αντάρτης
που τρέχοντας ξέφυγε απ’ τη
γεωγραφία του σύμπαντος.
(Πρωί, Β, 179)

Ένα ακόμη (μεταξύ πολλών άλλων) χαρακτηριστικό παράδειγμα επαναφοράς: Μοιάζουνε οι στίχοι μου με τη χρυσή επαφή του ήλιου πάνω στο χιόνι | μοιάζουνε με την καλοσύνη του βλέμματος των α­λόγων | μοιάζουνε με το βά­ρος της αυγής πάνω στις μαργαρίτες | μοιάζουνε με το βάρος της ελπίδας πάνω στην καρδιά | μοιά­ζουνε με την ήσυχη βροχή πάνω από τ’ αφοσιωμένα πρόβατα. (Μοιάζουνε οι στίχοι μου, Α, 159). Και, βέβαια, το πλέον εμβληματικό παράδειγμα επαναφοράς δεν είναι άλλο από την επανάληψη (6Χ4)+2 φορές της φράσης τ’ όνομά σου στο γνωστό “Μεγαλυνάρι” (Α, 293-294).