Γλυκερία Γκρέκου, Μάτια χαμηλά, εκδόσεις Κέδρος
Λόγος και ύπαρξη ως προϋπόθεση της διαμόρφωσης της ατομικότητας
Πρόκειται για μια συγγραφέα με πλούσιο προσφορά στην παιδική λογοτεχνία. Δεκαπέντε παιδικά βιβλία κοσμούν το βιογραφικό της Γλυκερία Γκρέκου. Το 2016 εμφανίζεται στη λογοτεχνία ενηλίκων και με ένα μυθιστόρημα, με πλούσια λαογραφικά στοιχεία από τις εκδόσεις Διάπλους, με τίτλο «Κούντου λούνα βίνε! Πότε ήρθε το φεγγάρι!». Η παρούσα συλλογή είναι η δεύτερη εκδοτική της εμφάνιση που αφορά ενήλικες.
Είκοσι έξι διηγήματα διατρέχουν το περιεχόμενο της ζωής ανθρώπων, γυναικών κυρίως, που εξασκήθηκαν να ζουν στη σκιά, να θυσιάζουν όνειρα, έρωτες και αγάπες στον βωμό των αυστηρών κοινωνικών συνθηκών της επαρχίας, αλλά και όλης της Ελλάδας, η οποία ζει στο ρυθμό της μετεμφυλιακής συνθήκης. Στα θέματά της περιλαμβάνονται ευαίσθητα πολιτικά και κοινωνικά φαινόμενα. Ένα από αυτά, η μαζική μετανάστευση που ακολουθεί τον Εμφύλιο. Επιπλέον, στο αφηγηματικό σύμπαν της Γλ. Γκρέκου, ζουν και αναπτύσσονται πλείστες αναφορές σε λαογραφικά στοιχεία του τόπου καταγωγής της, ενώ οι ρεαλιστικές της περιγραφές, μεταφέρουν ήχους και εικόνες της φύσης και των ορεινών οικισμών του Ολύμπου και του Θεσσαλικού κάμπου.
Ο τίτλος σκιαγραφεί τις προθέσεις της συγγραφέως να ιστορήσει ρεαλιστικά και ευθύγραμμα, χωρίς να παραλείπει τις διακειμενικές αναφορές σε αναγνώσματα, όπως ο Μ. Λουντέμης, ακόμη και ο Καζαμίας και συγγραφείς. Ανάμεσα σε αυτούς αναφέρεται και ο Μ. Καραγάτσης, με την ευκαιρία της αναφοράς του αδερφού του Κωνσταντίνου Ροδόπουλου, ο οποίος μεταξύ άλλων υπήρξε και ο μακροβιότερος Πρόεδρος της Βουλής και χρημάτισε υπουργός διαφορετικών κυβερνήσεων, κατά την περίοδο 1946-1967. Αν και σε αρκετά από τα διηγήματά, η πρόθεση της συγγραφέως φαινομενικά είναι να καυτηριάσει την πατριαρχική δομή της ελληνικής κοινωνίας, ο αφηγηματικός της χρόνος, έχοντας ως αφετηρία, τη μετεμφυλιακή περίοδο, καυτηριάζει κοινωνικές παθογένειες, όπως στην «Ψυχοκόρη», (σ. 129) αλλά και τις πολιτικές ζυμώσεις της ελληνικής κοινωνίας, καθώς και τα καταστροφικά τους αποτελέσματα. Παρόλα αυτά, ακόμα και εντός του ζοφερού αυτού πολιτικοκοινωνικού τοπίου, αναδεικνύεται η ελπίδα που γεννά η ανθρώπινη, η αγνή πλευρά των ανθρώπων. Όπως στην περίπτωση του πρωτοπρόσωπου αφηγητή στο διήγημα με τίτλο «Το Γραμμόφωνο», (σ. 17).
Η Γκρέκου επιχειρεί να περιγράψει ζωές ανθρώπων που συνδέονται βιογραφικά με τη ζωή της, που αν και αρκετοί κατάγονται από το σχετικά σύγχρονο παρελθόν, φέρουν στις πλάτες τους κοινωνικά και πολιτισμικά στερεότυπα και πολιτικά κατάλοιπα που επηρεάζουν το κοινωνικό γίγνεσθαι έως και τις μέρες μας και αποτελούν ένα αναπόσπαστο κομμάτι του dna σύγχρονου Έλληνα μεσήλικα. Στις αφηγήσεις της, θα βρουν, ιδιαίτερα όσοι κατάγονται από την επαρχία, πολλά κοινά σημεία με το δικό τους υπερκείμενο.
Ιδιαίτερη θέση στο αφηγηματικό της σύμπαν, το οποίο δοκιμάζεται ρεαλιστικά παλεύοντας ρομαντικά με ανάδρομες και ευθύγραμμες αφηγήσεις, έχει η γυναίκα. Η γυναίκα τιμάται σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής της. Παιδί, έφηβη, σύζυγος και μάνα. Μια μάνα που θα καταλήξει αφοσιωμένα μισότρελη μετά τον ξαφνικό και αδόκητο χαμό της οικογένειάς της. Είναι εκείνη που οφείλει να κρατά το βλέμμα της όχι μόνο χαμηλά, αλλά και περιορισμένο. Τα αυστηρά ήθη την οδηγούν αναπόφευκτα σε ανεκπλήρωτους και συχνά ανομολόγητους έρωτες. Αλλά δεν είναι οι μόνη. Οι ήρωές της, σε όποιο φίλο κι αν ανήκουν, κινούνται σαν σκιές υπό το βάρος κοινωνικών και των βιολογικών τους ταυτοτήτων. Το βάρος των εκάστοτε ηθικών, κοινωνικών και πολιτικών προσταγών. Συναντάμε τους χαρακτήρες της να κινούνται, συχνά, «τοίχο, τοίχο», κουβαλώντας ο καθένας το δικό του υπαρξιακό φορτίο, μακριά από τα βλέμματα της κοινωνίας. «Τοίχο, τοίχο πήγαινε, με τα μάτια κάτω, ήρθε κι αγρίεψε το βλέμμα από τη μοναξιά.» (σ. 71). Η ντροπή λοιπόν.
Εξαιτίας αυτής η ηρωίδα στο διήγημα «Μάρσιπος», (σ. 77) θα αυτοεξοριστεί σε μια επιβαλλόμενη μετανάστευση στην μακρινή Αυστραλία, λόγω μιας «ανεπιθύμητης» εγκυμοσύνης. Αλλά ούτε εκεί θα αποφύγει τις συνέπειες της πατριαρχικής αντίληψης. Φτώχεια, αναπηρία, χαμηλή αυτοεκτίμηση, μοναξιά, ανεκπλήρωτα όνειρα, και αυτοτιμωρία, ταλανίζουν τις υπάρξεις του αφηγηματικού σύμπαντος της Γκρέκου. Ο κάθε χαρακτήρας της επιλέγει με αφοσίωση τον δικό του δρόμο και το δικό του φινάλε. Κάποιες φορές τόσο αναπάντεχα αισιόδοξο, που μοιάζει, σχεδόν, σαν εκδικητικό παιχνίδι της ζωής απέναντι σε κάθε βαρύ κάρμα. Το θηλυκό «Άλλο», βιώνει έναν μάχιμο βίο κρυμμένο στις σκιές. Ο εσωτερικός κόσμος των ηρωίδων της αναζητά φωνή και τη βρίσκει.
Εντός του αφηγηματικού της σύμπαντος η Γκρέκου συμπεριλαμβάνει και την έμφυλη αναπηρία, αλλά και την έμφυλη βία. «Η χαλασιά», (σ. 45) που υπόκεινται τα θηλυκά της Γκρέκου, μέχρι να αποκτήσουν τη φωνή που δικαιούνται, είναι εμβληματική. Ανάμεσά τους η Μαρίκα, στο ομότιτλο διήγημα της συλλογής «Μάτια χαμηλά», βαδίζει «…πάντα τοίχο, τοίχο, με το βλέμμα κάτω.». Γιατί, οι ηρωίδες της Γλυκερίας βρίσκουν το θάρρος να διεκδικήσουν το μερίδιό τους στην ελευθερία της έκφρασης, αλλά και το δικαίωμα στη ζωή, στον έρωτα, στην ευτυχία και τελικά στη χειραφέτηση. Ακόμα και αν αυτή, εννοείται ως πολύ πρώιμη και αδύναμη προσπάθεια, ή δεν είναι αυτή που ονειρεύτηκαν, ακόμα και αν για κάποιους άλλους θα είχε θεωρηθεί, ίσως, ότι είναι αργά, όπως στην περίπτωση της Ελένης στο εισαγωγικό διήγημα της συλλογής.
Στο αφηγηματικό σύμπαν της Γκρέκου, το κοινωνικό και το βιολογικό φύλλο συμπορεύονται, ενώ πολύ συχνά βιώνουν κοινωνικές και εσωτερικές συγκρούσεις. Τα θηλυκά της Γκρέκου υπηρετούν, άθελά τους, αυτό που οι εκπρόσωποι της σχολής της Φραγκφούρτης, όρισαν ως εργαλειακή δύναμη του «Λόγου»*, μα ταυτόχρονα τις παρακολουθούμε να συντηρούν τη σπίθα της επ –ανάστασης. Μιας επανάστασης που σιγοβράζει, αν και προσωρινά υποτάσσεται στωικά στις κοινωνικές ταγές της πατριαρχίας, αναζητώντας την κατάλληλη στιγμή για να αποτινάξει τα δεσμά της κοινωνικής ταυτότητας. Και αυτή η στιγμή για κάποια από τα θηλυκά «Άλλα», θα έρθει, καθώς ο ιστορικός χρόνος στο αφηγηματικό σύμπαν της Γκρέκου ρέει, κινείται ευθύγραμμα σε πείσμα του παρελθόντος και των ρωγμών που κληροδότησε. Οι κοινωνικές συνθήκες ακολουθούν την εσωτερική δύναμη και τα οράματα των ηρώων και των ηρωίδων της, οι οποίοι ακούσια ή εκούσια εισέρχονται σε μια νέα κοινωνική πραγματικότητα.
Μια ακόμα σημαντική παράμετρος, η οποία διατρέχει ως δυναμική όλη τη συλλογή, είναι ανάδειξη της εσωτερικότητας του κάθε χαρακτήρα της. Κάποιες φορές πρόκειται για την ανόθευτη δύναμη της ύπαρξης, η οποία εξωτερικεύεται με κάθε ευκαιρία, είτε για να ενδυναμώσει, είτε για να θεραπεύσει, να απελευθερώσει κυριολεκτικά από ό,τι τον καταδυναστεύει, ακόμα κι αν αυτό είναι η αναπηρία, όπως στην περίπτωση του μπάρμπα – Γιάννη στο διήγημα «Ο χορός» (σ. 33).
Τα αρσενικά στο αφηγηματικό σύμπαν μοιράζονται τις συνέπειες του ηθικού και κοινωνικού βάρους της πατριαρχίας, άλλοτε ως προστάτες, άλλοτε ως αδερφοί, «Το χρέος» (σ. 87), άλλοτε ως γονιοί, άλλοτε ως ερωτευμένοι και επίδοξοι σύντροφοι, ακόμα και ως εκπρόσωποι της τρίτης ηλικίας που διεκδικούν το δικαίωμα μιας συντροφιάς στα ώριμα στάδια της ζωής τους, όπως στο διήγημα με τίτλο «Λούνα». Στη «Δίνη», (σ. 123), το αρσενικό «Άλλο» θα καταδικάσει τον εαυτό του, θα αφεθεί στην καταστροφική δύναμη της θλίψης, της αδυναμίας της ύπαρξης να διαχειριστεί την ξαφνική και άδικη απώλεια, αλλά και των ενοχών που συνδέονται με την υπηρέτηση το δικού του κοινωνικού ρόλου. Ο πρίγκιπας – προστάτης που απέτυχε να προστατεύσει την αγαπημένη του.
Η ζωή στο αφηγηματικό σύμπαν της Γλυκερίας Γκρέκου δίνει το παρόν και μοιράζει ισοδίκαια τις ευθύνες. Θρηνεί για τις απώλειες, απονέμει δικαιοσύνη, αλλά υψώνει και την ελπίδα που αναδύθηκε, έστω και καθυστερημένα στην πολύπαθη ελληνική πραγματικότητα, για το αναυθαίρετο δικαίωμα στην αυτοδιαχείριση της κάθε ύπαρξης, της κάθε πολιτικής θέσης, της κάθε κοινωνικής και βιολογικής ταυτότητας,._
*(Horkheimer, Fromm, Marcuse»)
Βασικός θεσμός είναι η πατριαρχική οικογένεια ως ανεξάρτητη συναισθηματική μονάδα, ως «σφαίρα οικειότητας» (Adorno, Horkheimer 1987: 166) και ταυτοχρόνως ως μηχανισμός αφομοίωσης των αυθεντιοκεντρικών σχέσεων όπου η ισχύς του πατέρα θεμελιώνεται στην οικονομική του ανεξαρτησία, λειτουργώντας έτσι ως προϋπόθεση της διαμόρφωσης της ατομικότητας.