ΜΟΧΑΜΕΝΤ ΑΛΙ Ο ΕΚ ΚΑΒΑΛΑΣ (ή η γηραιά αράχνη στη φωλιά της) του Χαλέντ Φάχμι – Κριτική από την Αγγελική Πεχλιβάνη

Κάθε παρουσίαση ή κριτική βιβλίου–αναφέρομαι σε αυτές που δεν “υπαγορεύονται” ή δεν γράφονται μόνο ως “αντίδωρο”, κατά τα λογοτεχνικά και εν γένει καλλιτεχνικά/επιστημονικά ειωθότα–ενέχει μεγάλο βαθμό υποκειμενικότητας αυτό είναι γνωστό. Και μόνο η επιλογή τού κρινόμενου βιβλίου συνιστά πράξη πλήρους αυτοδιάθεσης και ελευθερίας του κρίνοντος υποκειμένου. Εξηγούμαι: Ο λόγος που με ώθησε να καταπιαστώ με την ιστορική μονογραφία του Μοχάμεντ Άλι, ενός Τουρκοαιγύπτιου ηγεμόνα που έδρασε πριν περίπου διακόσια χρόνια στην Αίγυπτο, είναι συναισθηματικός. Κάθομαι στο λιμάνι της Καβάλας, βλέπω το Ιμαρέτ να δεσπόζει στο κάστρο της πόλης και θυμάμαι τα καλοκαίρια που πέρασα στην γενέτειρατου πατέρα μου και τόπο καταγωγής μου. Επιπλέον, η Αίγυπτος, και δη η Αλεξάνδρεια, δεν μπορεί παρά να επιβάλλει δεσποτικά τη μνήμη του Ποιητή αλλά και αυτήν της μητέρας μου που, έστω και ως τέταρτη ή πέμπτη γενιά, συνδεόταν με την πόλη και είχε κάτι από το φως της.
Ας έρθουμε, όμως, στο βιβλίο. Πρόκειται για μια σκληρόδετη έκδοση της νεοδημιουργηθείσας ιστορικής σειράς Κλειώ (εκδόσεις Παπασωτηρίου) που κυκλοφόρησε πριν λίγους μήνες. Στη σύντομη και περιεκτική αυτή μονογραφία (αποτελείται από 185 σελίδες μαζί με την πεντασέλιδη βιβλιογραφία και το ευρετήριο), ο συγγραφέας της Χαλέντ Φάχμι– ιστορικός του οποίου η έρευνα επικεντρώνεται στην κοινωνική και πολιτιστική ιστορία της σύγχρονης Μέσης Ανατολής, με επίκεντρο την Αίγυπτο του 19ου αιώνα –επιχειρεί να σκιαγραφήσει τον βίο και την πολιτεία μιας προσωπικότητας που άφησε το ισχυρό αποτύπωμά της στον 19^ο αιώνα.Ο Έλληνας αναγνώστης, τουλάχιστον αυτός που ενδιαφέρεται για την ιστοριογραφική παραγωγή –πρωτότυπη και σε μετάφραση–γνωρίζει το όνομα, ή έχει σχηματίσει μια κάποια εικόνα για τον Μοχάμεντ Άλι: ενδεχομένως να γνωρίζει ότι έχει γεννηθεί στην Καβάλα–αν, μάλιστα, την έχει επισκεφθεί, θα είναι πολύ δύσκολο να ‘ξεφύγει’ από την καθ’ όλα ορατή παρουσία του στο κέντρο της πόλης–και ενδεχομένως να γνωρίζει ότι ήταν κατ’ ουσίαν ο απόλυτος άρχων της Αιγύπτου –τύποις οθωμανικής επαρχίας, όμως κατ’ ουσίαν και παρά την καταβολή φόρου υποτέλειας ανεξάρτητης ημι-κρατικής οντότητας– για σχεδόν μισό αιώνα· ενδεχομένως γνωρίζει, επίσης, ότι ήταν ο πατέρας του Ιμπραήμ, του διαβόητου και περιβόητου Πασά, ο οποίος υπήρξε επικεφαλής του Αιγυπτιακού Στόλου και Στρατού που απεστάλη από τον πατέρα του για να καταπνίξει την επανάσταση στη σπαρασσόμενη από την εμφύλια σύγκρουση Πελοπόννησο, μετά από παράκληση του σουλτάνου.
Το βιβλίο αποτελείται από οκτώ κεφάλαια και αρχίζει από τη γέννηση του Μοχάμεντ Άλι στην Καβάλα το 1770. Ο κουρδικής καταγωγής σουνίτης Μοχάμεντ Άλι, ομιλεί την τουρκική γλώσσα αλλά δεν τη γράφει (ναι, είναι αναλφάβητος) και προέρχεται από μη επιφανή οικογένεια. Στα νεανικά του χρόνια προκαλεί προβλήματα με τη συμπεριφορά του στους οικείους του, παντρεύεται νεαρότατος, τεκνοποιεί και ασχολείται με διάφορες εργασίες μεταξύ των οποίων και το εμπόριο καπνού. Το 1801 στέλνεται ως υπαρχηγός ενός σώματος ατάκτων Αλβανών στην Αίγυπτο (η οποία έχει ενσωματωθεί στην οθωμανική αυτοκρατορία από το 1517) για να βοηθήσει στην εκδίωξη των Γάλλων κατακτητών. Πολύ γρήγορα και συγκεκριμένα το 1805, καταφέρνει να καταστεί νόμιμος κυβερνήτης της Αιγύπτου, σε ηλικία 36 ετών. Το εύλογο ερώτημα, λοιπόν, που προκύπτει είναι, όχι μόνο πώς ο Μοχάμεντ Άλι, επιβλήθηκε και έγινε κυρίαρχος της Αιγύπτου επί μισό αιώνα περίπου, αλλά και πώς δημιούργησε μια δυναστεία που παρέμεινε στην εξουσία για 100 χρόνια και πλέον μετά τον θάνατό του. Πώς επιβλήθηκε των αντιπάλων του; Πώς στερέωσε την –προσωποπαγή και βασιζόμενη σε ένα συγγενικό/φιλικό και κατασκοπευτικό δίκτυο- εξουσία του; Πώς κράτησε τις ισορροπίες ανάμεσα στη νόμιμη επικυριαρχία της Πύλης και την επιθυμία του για απόσχιση; Ποιες ήταν οι οικονομικές πολιτικές που εφάρμοσε και ποια η στάση του έναντι του γηγενούς πληθυσμού; Πώς συγκεντρώθηκαν οι τεράστιοι οικονομικοί πόροι που επέτρεψαν τη συγκρότηση, την υλικοτεχνική υποστήριξη, την επιμελητεία του; Πώς οι δυνάμεις ξηράς διαμορφώθηκαν σε τακτικό στρατό και πώς ναυπηγήθηκε ο στόλος; Τις απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα, μάς τις προσφέρει η παρούσα βιογραφική-ιστορική μελέτη.
Το βιβλίο, βεβαίως, δεν τελειώνει με τη Ναυμαχία του Ναυαρίνου το 1827 – εξάλλου, και για τον ίδιο τον Μοχάμεντ Άλι, το γεγονός, παρ’ ότι ατυχές, ουδόλως έβαλε τέλος στην παρουσία του ή τα μεγαλεπίβολα σχέδια του. Συνέχισε να ηγεμονεύει στην Αίγυπτο για άλλα 22 σχεδόν χρόνια, μέχρι τον θάνατό του το 1849. Την περίοδο που μεσολάβησε, ο Μοχάμεντ Άλι, μεταξύ άλλων, ήλθε σε ευθεία σύγκρουση με την Υψηλή Πύλη και την σουλτανική Αρχή, και στις λεγόμενες δύο «Συριακές Κρίσεις» έφτασε ένα βήμα πριν από την κατάλυση του Οθωμανικού κράτους, όταν τα στρατεύματά του, και πάλι υπό την ηγεσία του Ιμπραήμ, μετά από διαδοχικές νίκες έφτασαν στα Άδανα, στην καρδιά την Ανατολίας. Όμως πλέον βρισκόμαστε στην καρδιά του περίφημου «Ανατολικού Ζητήματος» – δηλαδή, στον ανταγωνισμό των ευρωπαϊκών Μεγάλων Δυνάμεων, κυρίως της Μεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας. Τα συγκρουόμενα συμφέροντα και οι μεταξύ τους συνεχώς μεταβαλλόμενες ισορροπίες οδήγησαν στη διατήρηση του Οθωμανού «Μεγάλου Ασθενούς». Σε αυτό το πλαίσιο, όμως, διαφάνηκε η ιδιοφυΐα και το οξύ πολιτικό αισθητήριο του Μοχάμεντ Άλι– η πλήρης κατανόηση των περιορισμών του απέναντι σε πολύ ισχυρότερους αντιπάλους και η ιεράρχηση των στόχων του, με πρώτιστο και απόλυτο αυτόν που τελικά κατόρθωσε να επιτύχει: τη μετατροπή της ηγεμονίας του σε κληρονομική∙ και όλα αυτά, με τεράστιο ανθρώπινο κόστος για τη συντριπτική πλειονότητα του γηγενούς αγροτικού πληθυσμού, γεγονός που ο συγγραφέας περιγράφει αναλυτικά.
Το βιβλίο Μοχάμεντ Άλι, ο εκ Καβάλας, χωρίς να ενδώσει σε ευκολίες υπεραπλουστευτικής και εκλαϊκευτικής γραφής, διαβάζεται σαν μυθιστορηματική βιογραφία. Το ύφος είναι απλό και διαυγές, η δε αφηγηματική ικανότητα του Χαλέντ Φάχμι αναμφισβήτητη. Υπάρχουν χωρία στα οποία αποκαλύπτονται άγνωστες πτυχές της ζωής του Πασά που διαβάζονται σαν μυθιστόρημα. Η μετάφραση του Αργύρη Παπασυριόπουλου (ιστορικός και ο ίδιος) συμβάλλει τα μέγιστα στην απρόσκοπτη ροή της ανάγνωσης, οι δε προσθήκες σημαντικών ιστορικών σχόλιων που παρεμβάλλει μέσα σε αγκύλες είναι διαφωτιστικότατες.Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα κεφάλαια της μονογραφίας είναι το τελευταίο, Οι πολλαπλές κληρονομιές του Πασά, στο οποίο ο συγγραφέας διατρέχει τα κυριότερα βιβλία που έχουν γραφτεί για τη ζωή και το έργο του Μοχάμεντ Άλι καθώς και τις οπτικές με τις οποίες αξιολογείται το έργο του και οι οποίες, όπως είναι φυσικό, διίστανται. Έτσι έχουμε υμνητική ιστοριογραφία καθώς ο Πασάς παρουσιάζεται αφενός ως ο πρώτος εθνικιστής ηγέτης που αγωνίστηκε για την ανεξαρτησία της Αιγύπτου, αφετέρου ως ο θεμελιωτής της σύγχρονης Αιγύπτου αλλά και ιστοριογραφία που ασκεί κριτική, κυρίως, στη συμπεριφορά του Μοχάμεντ απέναντι στον γηγενή πληθυσμό αλλά και σε άλλες πρακτικές του που, πιθανώς, ευθύνονταν για την υποταγή της Αιγύπτου στη Μεγάλη Βρετανία το 1882.Όποια, όμως, και αν είναι η τελική αποτίμηση του έργου του, είναι αναμφισβήτητο ότι ο Μοχάμεντ Άλι, ο εκ Καβάλας είναι ένας αξιοθαύμαστος άντρας της ισλαμικής ιστορίας που επανεπινόησε τον εαυτό του και από ένα αναλφάβητο χαμίνι μεταμορφώθηκε σε έναν «οθωμανό πολιτικό πρώτης γραμμής…σε έναν ευφυή σχεδιαστή στρατηγικής πολιτικής, η σκέψη του οποίου υπερέβαινε τα όρια του οθωμανικού κόσμου».