«Ξέρετε τι σήμαινε για μένα αυτό το καλοκαίρι; Αδιάκοπο ενθουσιασμό για τον Σοπενχάουερ και μια σειρά πνευματικών απολαύσεων που δεν τις είχα ζήσει μέχρι τότε. Δεν ξέρω εάν κάποτε θα αλλάξω γνώμη, τώρα όμως είμαι πεπεισμένος ότι ο Σοπενχάουερ είναι ο πιο μεγαλοφυής από όλους τους ανθρώπους».
Αυτά έγραφε ο Λέων Τολστόι, τον Αύγουστο του 1869. Είχε ενθουσιαστεί από τη φιλοσοφία του Γερμανού φιλοσόφου Σοπενχάουερ (Arthur Schopenhauer, 1788-1860). Και δεν είναι ο μόνος. Ανάμεσα στους θαυμαστές του, ο Νίτσε, ο Βάγκνερ, ο Βιτγκενστάιν, ο Αϊνστάιν, ο Φρόυντ, ο Μπόρχες.
Ο συγγραφέας Κυριάκος Δημητρίου έλκεται από το βιβλίο του Γερμανού φιλοσόφου Ο κόσμος ως βούληση και παράσταση. Στη νουβέλα του 2-5 μετά μεσημβρία (εκδόσεις Σμίλη) ασχολείται με προβληματισμούς που θέτει ο φιλόσοφος. Τα γεγονότα εκτίθενται από την μεριά ενός πρωτοπρόσωπου αφηγητή, παρουσιάζουν εστίαση εσωτερική, ενώ η πλοκή και η αφήγηση καταγράφονται με τρόπο ώστε να φανεί η βασική φιλοσοφική τοποθέτηση του Σοπενχάουερ πως ο κόσμος ως προϊόν έλλογου δημιουργικού σχεδιασμού, ως τάξη και κάλλος δηλαδή, δεν υπάρχει.
Ο συγγραφέας Κυριάκος Δημητρίου -και καθηγητής της ιστορίας των ιδεών στο Πανεπιστήμιο της Κύπρου- πετυχαίνει να αποδώσει λογοτεχνικά τις φιλοσοφικές του θεωρίες, εντάσσοντάς τες με τρόπο ευφυή σε πλαίσιο μυθοπλαστικό. Στη νουβέλα 2-5 μετά μεσημβρία, εγκιβωτίζει μια ιστορία που άκουσε ο ήρωας, που ωστόσο είναι η ιστορία που έζησε ο ίδιος. Με τον τρόπο αυτόν καταφέρνει να δείξει πως ο κόσμος δεν είναι παρά η παράστασή μας, όπως πίστευε ο Σοπενχάουερ. Παρά το φιλοσοφικό της περιεχόμενο, η νουβέλα δεν γίνεται βαρετή ούτε στιγμή. Παρουσιάζει ανανεούμενο σασπένς και ενδιαφέρον για τον αναγνώστη.
Ο ήρωας Κ. ζει σε χώρα του βορρά. Έχει μόρφωση υψηλού επιπέδου, γράφει φιλοσοφικά άρθρα και τον απασχολούν θέματα οντολογικής φύσεως. Πώς γνωρίζουμε ότι τα πράγματα υπάρχουν αληθινά; Πώς μπορούμε να ξέρουμε ότι αυτό που ονομάζουμε «φυσικός κόσμος» δεν είναι απλές εικόνες της νόησης, εντυπώσεις, οπτικές αναπαραστάσεις που οφείλονται στην αντανάκλαση του φωτός στα μάτια μας, ή ακόμα ότι δεν προέρχεται από το περιεχόμενο της φαντασίας ή των φαντασιώσεών μας; (σελ. 14)
Οι απογευματινές ώρες 2-5 είναι ο χωροχρόνος της απόλυτης μοναξιάς, δίχως τη δυσάρεστη παρουσία των ανθρώπων, όπου ξαναβρίσκει τον εαυτό του, ανασυγκροτεί τα κομμάτια του, τις ώρες όπου οι ένοικοι απουσιάζουν, δεν ακούς το παραμικρό, το πολύ πολύ καμιά αράχνη να περπατά αμέριμνη στον τοίχο και να παίζει βιολί με τον ιστό της.
Ο Κυριάκος Δημητρίου στη νουβέλα 2-5 μετά μεσημβρία παίζει με την πραγματικότητα και τη μη πραγματικότητα, προκειμένου να φανεί ότι το πραγματικό είναι τεχνητό, πως ό, τι συμβαίνει είναι πλάνη, αποκύημα της φαντασίας μας. Ασχολείται με τα κυριότερα σύγχρονα και διαχρονικά φιλοσοφικά ζητήματα: την ανθρώπινη βούληση και ελευθερία, τον χρόνο, τον θάνατο, τη μνήμη, το αίτιο και το αιτιατό. Σύμφωνα με τον Σοπενχάουερ, αποτελεί πλάνη πως η ανθρώπινη βούληση είναι ελεύθερη. Η ανθρώπινη ελευθερία δεν αίρεται, αλλά μετατοπίζεται στο υπερβατολογικό πεδίο του νοητού χαρακτήρα.[i]
Ήμουνα δεσμώτης, όπως στο σπήλαιο του Πλάτωνα, ακριβώς έτσι, αλυσοδεμένος μέσα στα τείχη της πόλης, συμπιεσμένος μέσα στις χειρονομίες και τις νεκρές εικόνες που είχαν μια αδιάτρητη συνοχή (σελ. 53).
Ο πρωταγωνιστής της νουβέλας του Δημητρίου, όπως ο Βλαντιμίρ και ο Εστραγκόν στο έργο του Μπέκετ «Περιμένοντας τον Γκοντό», εισέρχεται σε μια κατάσταση αφόρητης στατικότητας. Διερευνώντας τις αντινομίες της ανθρώπινης ύπαρξης, βρίσκεται ανάμεσα στη λογική και την τρέλα. Ο μετεωρισμός ανάμεσα στην αλήθεια και το ψέμα της ύπαρξης, η αβεβαιότητα, η μεταφυσική αγωνία, τον οδηγούν στη νοσταλγία για τη χαμένη πληρότητα του παρελθόντος. Αναζητά στον Μεσαίωνα έναν ολοκληρωτικό λόγο φιλοσοφίας και θρησκείας. Η επανάληψη της δράσης τονίζει αφενός την κοινοτοπία των καταστάσεων. Αφετέρου πλέκει ένα κλειστοφοβικό κλίμα, όπου η δράση αναμετριέται συνεχώς με τη στασιμότητα, ενώ η μνήμη καταδεικνύει την αδυναμία της να συλλάβει τον χρόνο. Η κατάσταση δεν φαίνεται να οδηγεί σε λύτρωση, επισημαίνοντας την εσωτερική μας εντροπία.
Το μέλλον δεν είναι ακόμα εδώ, κύριε, ίσως τα καταφέρω, τα πάντα μπορούν να συμβούν, όλα είναι πιθανά, μέχρι να αποδειχθεί πως είναι παντελώς απίθανα!
Παράλληλα στο έργο παρατηρούνται φιλοσοφικές επιρροές από τον Πλάτωνα, την ινδική φιλοσοφία και την υπερπραγματικότητα του Μπωντριγιάρ. Οι λογοτεχνικές επιδράσεις αφορούν τον μοντερνισμό και τους καλλιτέχνες της πρωτοπορίας, κυρίως τον υπερρεαλισμό και το θέατρο του παραλόγου. Εμφανείς οι επιδράσεις από τον Μπέκετ, τον Μπρετόν, τον Αραγκόν αλλά και από τον Τικ και τον ρομαντισμό. Ο γερο-γκρινιάρης Σοπενχάουερ, ο πλατωνικός ιδεότυπος και το Νιρβάνα.
Η ιστορία επανάληψης που στήνεται στη νουβέλα αποτελεί λογοτεχνική αποτύπωση του ζητήματος των αισθήσεων και των ψευδαισθήσεων, της αλήθειας και του ψεύδους, της βούλησης και της υποκειμενικότητας.
Υπάρχει μία ρευστότητα μέσα στην ίδια την ημέρα. Η σούπα όμως παραμένει η ίδια, ή ίδια στυφή γεύση, τα ίδια υλικά, ζεστή και κρύα, δεν έχει ουσιώδη σημασία. Είναι μια επανάληψη της ίδιας παράστασης, μια ας πούμε «αναπαράσταση», συνεχείς αναπαραστάσεις –αλήθεια δεν είναι η ζωή ένα θέατρο κι εμείς οι ηθοποιοί που ενσυνείδητα υποδυόμαστε ρόλους; (σελ. 11)
[…] οι αισθήσεις απατούν, το πικρό είναι γλυκό για μένα και ημίπικρο για σένα, εγώ βλέπω στο κυπαρίσσι έναν σκούρο πράσινο όγκο κι εσύ βλέπεις ένα ξεθωριασμένο κιτρινοπράσινο δέντρο που υψώνεται σαν φλόγα στον φράκτη μια σκιά στο γρασίδι σ’ εμένα φαίνεται από μακριά σαν μαύρο φίδι και σ’ εσένα σαν ίσκιος κλαδιού -φαύλος κύκλος, στο τέλος παραμένει η αίσθηση πως ο νους μας είναι το μόνο πράγμα που υπάρχει (σελ. 15-16).
Ο συγγραφέας Κυριάκος Δημητρίου επεξεργάζεται τις νευρώσεις του αστικού υποκειμένου και δημιουργεί ένα ψυχογράφημά του ένα ον στατικό, ανώνυμο και ανήμπορο, με τον έρωτα μια ιδεαλιστική αυταπάτη. Η αποκάλυψη του τέλους ωστόσο, ανατρεπτική και ευοίωνη, έρχεται να εκφράσει την πίστη στη σκέψη, στην περισυλλογή και την αυτογνωσία.
Από τις μεγαλύτερες αρετές του βιβλίου είναι οι δυνατές του περιγραφές. Ο συγγραφέας Κυριάκος Δημητρίου στη νουβέλα 2-5 μετά μεσημβρία παίζει με τα χρώματα και το φως, σαν ιμπρεσιονιστής ζωγράφος. Στήνει τις θεατρικές του σκηνές, σαν θεατρικός συγγραφέας και καταφέρνει να δημιουργήσει ένα κλίμα υποβλητικό, γεμάτο μυστήριο, με περιγραφές που θυμίζουν Κάφκα και μεγάλους λογοτέχνες της πρωτοπορίας.
Κυριάκος Δημητρίου, 2-5 μετά μεσημβρία, Εκδόσεις Σμίλη
Βιβλιογραφία
Schopenhauer, Arthur, 2016. Περί της ελευθερίας της βούλησης, μετάφραση Μιχάλη Παντούλια και Δημήτρη Υφαντή, Ροές.
[i] Schopenhauer 2016,Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου (ελαφρώς διασκευασμένη).